Júma, 29 Nauryz 2024
Biylik 2755 2 pikir 9 Qarasha, 2021 saghat 18:26

Taraz irgesindegi jarylys: jauaby joq súraqtar

Jambyl oblysyndaghy jarylystyng janghyryghyn әli eshkim úmyta qoyghan joq. Al odan keyingi biylik basyndaghy auys-týiister men ayaq-astynan bolghan sheshimder tipti, qyzyq jaghdayda iske asty.

Álipting artyn baghyp, biz biraz maghlúmatty zerdeledik. Internettegi sausaghan kontentting arasynan ilip-alar dýniyelerdi tauyp, mamandardy sózge tarttyq. Biz tek qana әskeriylermen ghana emes, sonymen qatar TJM, IIM, dәrigerler sekildi osy salanyng únghyl-shúnghylyn týsinetin adamdarmen jolyqtyq.

Birden aitayyn, eshqanday qúpiya aqparatpen bólispeymin, tek qolda bar mәlimetke jýginip, logikalyq sheshimderdi ortagha salamyn. Ári qaray óziniz baghamdap jatarsyz.

Aldymen ret-retimen bayandap óteyin.

Birinshiden: Arysta da, Bayzaq audanynda da jarylystan zaqymdanghan ghimarattar salystyrmaly týrde alghanda sonday kóp te bolghan joq. Qúlayyn dep túrghan birli-jarym ghimarat bolmasa, Arysta tútastay alghanda eshqanday qúrylys týbimen qirap qalmady. Biraq keybir “jalghan sarapshylar” Týrkistan oblysyndaghy búl shahardy «jermen jeksen boldy» dep dabyl qaqty. Ol shyndyqqa kelmeydi.

Jambyl oblysy men Arystaghy jarylysta qiraghan ghimarattardyng keybiri tipti jiyrmasynshy ghasyrdyng basynda túrghyzylghan edi. Al qúrylysy jaqynda ayaqtalghan qirandy ghimarat eshkimning ayaghy baspaytyn, qoymagha jaqyn manda túrghyzylghan.

Jarylystyng joyqyn tolqyny búl ýilerding tek shiyfermen qaptalghan shatyryn úshyryp, terezesin qiratty.

IYә, iyә, tek shiyfermen qaptalghan shatyrlary ghana zaqymdandy. Al qoyma qorshauynan 100-aq metr qashyqtyqta ornalasqan metallocherepisa nemese proflistpen qaptalghan shatyrlar býtin kýiinde qaldy. Dәl osynday jaghday tek Arysta ghana emes, Bayzaq audanynda da qaytalandy.

Biraq әdildigin aitsaq, Arysta ziyan keltirilgen ýiler Bayzaq audanyna qaraghanda, kóp boldy. Olardyng keybiri, naqtylasaq, ongha juyq ghimarat (onnan aspady) qatty zaqymdandy.

Arystyng qatty qiramaghanynyng dәleli- 3 kýnning ishinde qayta jandanghan tirshilik. Soghan qarap, Arys qalasynyng tútastay ýiindi astynda qalmaghanyn biluge bolady. Túrghyndar 3 kýn ishinde ýiine oraldy, al mektep, balabaqsha, әkimshilik ghimarattar qalypty júmysyn jalghastyrdy.

Al Bayzaq audanynda auyl túrghyndary tipti kelesi kýni ýilerine din aman oraldy.

Ekinshiden: qaza tapqandardyng sany. Adam ómiri basty qúndylyqtardyng biri ekeni sózsiz. Deytúrghanmen әskery salada da, kýndelikti túrmysta da “úigharyndy” nemese “josparlanghan shyghyndar” degen úghym bar.

Resmy týrde solay. Al týrli salanyng mamandary qandayda bir oqighadaghy nemese әskery qaqtyghystardaghy shyghyndardy beyresmy týrde «ýlken» nemese «az» dep jikteydi. Búny týsinuge bolady: mysaly, Qazaqstanda 2021 jyldyng jazynda pandemiyanyng asqynuynan qaytys bolghandardyng sany tәuligine 120 adamgha jetken. Halyq sany azghantay el ýshin óte kóp shyghyn.

Keyin koronavirustan qaytys bolghandardyng sany 20 adamgha jetkende – múny az dep eseptey bastady. Taghy bir mysal: jol-kólik oqighasynan 10, tipti 5 adam kóz júmsa, múny kóp dep baghamdaymyz. Sonda kez kelgen oqighanyng sipaty men auqymyn negizge ala otyryp, shyghyndardy «kóp» nemese «az» degen sózdermen baghalaugha bolady.

Endi Arystaghy oqighagha oralayyq. BAQ-taghy mәlimetterge zer salsaq, órt saldarynan bolghan jarylystyng nәtiyjesinde ondaghan myng tonna oq-dәri jarylyp (basym kópshiligi artilleriyalyq jәne reaktivti - olardyng bólshegi birneshe shaqyrymgha deyin úshu mýmkin).. Búl turaly ardager ofiyserding biri keninen aitqan bolatyn.

Múnday auqymdy jarylys jii bolmaytyny belgili. Júrt oilaghanday qiraghan ghimarattardyng kóp emes ekenin biz jogharyda talqylap óttik. Al qaza tapqandardyng sany turaly ne deymiz?

Oq-dәri qoymasynyng janynda túrghyn-ýi, meshit, tipti mekteptin(!) baryn eskersek, jarylystan kem degende jýzge juyq jan o dýniyege attanuy mýmkin edi.

Bile bilseniz, jaqynda ghana Beyrut portynda bolghan jarylystan 200-den astam adam qaza tapty. Mamandar ol jaqtaghy jarylystyng kýshi Arystaghydan birneshe ese az bolghanyn aitady.

Al biz Arysta 3 adamnyng qaytys bolghanyn bilemiz: órt sóndirip jýrgen eki әskery men bir jergilikti túrghyn. Songhysy qauipting auqymyn sezbese kerek, jarylghan ottyng úshqynyn «qyzyqtap» túrghan.

Endi әskery tilmen jetkizsek, jýzdegen myng tonna oq-dәri jarylghanda, yqtimal 100 adamnyng ornyna 3 adamnyng qaytys boluy kónilge medeu ekenine kelisesiz be?

Aytpaqshy, Arysta órt sóndiru kezinde kóz júmghan eki adam TJM-ning órt sóndirushileri emes, әskery ekenin nazargha alghym keledi (ayta keteyik ol uaqytta órt sóndirushiler TJM-ning emes, IIM-ning qúramynda edi). Búl manyzdy fakt, jәne alda әli búghan oralamyz.

Nege Arystaghy jarylysta qaza tapqandar men jaraqat alghandardyng arasynda TJM ókilderi joq degen saualdy biz sottalghan әskeriylerden súradyq. Oqighagha tikeley qatysy bar әskeriylerding jauaby birdey shyqty: qoymadaghy órtti әskeriylerding ózderi óshirmese TJM (IIM) ókilderi qauipsizdik maqsatynda ol jerge kirmeytinderin aitqan. Dәl osynday әreketke әskery prokurorlar men IIM tergeushileri de barghan.

TJM órt sóndirushileri sudy tek әskery bólimning kire berisine deyin ghana jetkizip túrghan, әri qaray әskeriyler óz ómirin qauipke tigip tilsiz jaumen kýrseken.

Oqigha kuәgerlerining aituynsha tergeu amaldaryn jýrgizip bastaghan IIM ókilderi men әskery prokuratura qyzmetkerlerining eshbiri kezekshi bólmesindegi beynebaqylau jazylghan diskti alugha jýreksinip barmay qoyghan eken. Tek ministr men onyng orynbasary kelip, BMP-gha minip әskery bólimning aumaghyna kirgen song ghana basqalary da kire bastapty.

Búl óte dúrys qadam, sebebi órt sóndirushiler men qúqyq-qorghau qyzmetkerleri aman qaldy. Eger de Bayzaqtaghy jarylysta dәl osynday әreketke TJM-ning órt sóndirushileri de barghanda, adam shyghyny mýlde bolmas ta edi.

Alayda bolar is boldy, boyauy sindi. Ne bolsa da, órt sóndirushiler qyzmettik mindetterin atqaryp, qaza tapty... Al, qyzmettik mindetterdi oryndaghanda, qayghyly qatelikterde bola beredi.

Endi Bayzaqtaghy oqighany alayyq. Birinshiden: Arystaghy jarylysta bir túrghyn kóz júmsa, Jambyl oblysynda auyl túrghyndarynyng birde bir adam qaza tappaghany týgil, bәri din aman, tipti auruhanagha da jatqyzbaghan.

Jambyl oblysy densaulyq saqtau basqarmasynyng mәlimetinshe auruhanagha týskenderding arasynda túrghyndardyng birde bireui bolmaghan. IYә, týrli jaraqat alghan adamdar boldy, biraq olar ambulatoriyalyq kómekten keyin ýilerine qaytaryldy.

Búdan týigenimiz: әskeriyler beybit túrghyndardyng qauipsizdigin qamtamasyz etu ýshin barlyq qajetti sharalardy aldyn ala qoldanghan eken. Demek, halyqtyng qauipsizdigin qamtamasyz etu - askerlerding basty maqsaty emes pe? Sonda әskery qyzmetshiler ózderine tiyesili basty maqsatty – azamattyq túrghyndardyng ómirlerin saqtau- tolyqtay oryndap shyqty.

Oq-dәrilerding qoymasy asa qauipti ekeni aitpasa da týsinikti. Ol kiyim-keshek nemese azyq-týlik saqtaytyn qoyma emes. Halyqtyn ishinde jýrgen, naqty júmys istghp kórgen adam órt degen tilsiz jaudyng jer talghamaytynyn, uaqytqa baghynbaytynyn jaqsy biledi. Al eger órt oq-dәri qoymasynda, tipti janar-jagharmay beketterinde tútansa, onda jarylu mýmkindigi 90 payyzgha deyin úlghayady. Aman qaluynnyng mýmkindigi onnan bir bolsa, tәuekelge barudyng esh qajeti joq ekeni aqiqat.

Órt bolmaytynyna eshkim kepildik bere almaytyn bolsa, órt jaghdayda barynsha aman qaludyn, adam shyghynyn azaytudyng jolyn qarastyru eng manyzdy. Arys pen Bayzaq audanyndaghy jarylys saldarynan qaza tapqandardyng sanyna qarasaq әskeriyler búl maqsatqa qol jetkizdi desek te bolady. Búl turaly týrli ekspertter aitqan bolatyn.

Múnyng oqys biraq aidan anyq qorytyndysy bylay bolu kerek shyghar: әskeriylerdi jazalaudyng ornyna maqtau qajet. Álbette barlyq shyghyndardy qalpyna keltiru qajet.

Endi tayaqtyng ekinshi úshyna qarap, búl oqighalardyng BAQ-taghy kórinisine nazar audarsaq. Arys pen Jambyl oblysyndaghy jarylystyng úqsastyghyna qaramastan memleketting búl túrghyda ústanghan aqparattyq sayasatynyng aiyrmashylyghy zor!

Arystaghy jarylystan keyin qazaqstandyq BAQ birauyzdan kelisip alghanday aqparatty toqtamastan qarsha boratyp, jariyalady. Múny tipti batystyq, reseylik jәne qytaylyq baqylaushylar tandanyspen aitty. Búl elderde múnday oqigha kýnde bolmasa da jii qaytalanady. Alayda onyng janghyryghy aqparat kózderindegi 1-2 resmy janalyqpen sap tyiylady. Ekinshi-ýshinshi kýni múnday janalyq oqyrmangha qyzyq ta bolmay qalady.

Al Qazaqstanda Arys jarylysynyng shuy BAQ-ta 1 aidan asa «jyrlandy», oghan qosa әleumettik jelidegi belsendi qoldanushylardyng jazbalary taghy bar. Jogharydan týsken tapsyrma sekildi elimizde «Biz birgemiz!» degen jalpyúlttyq kampaniya bastaldy. Oghan barlyq aimaqtardy atsalystyryp, asarlatyp qarjy jinap, BAQta dýrsin-dýrsin kórsetilip jatty, tipti oleng men әn jazyldy. Dәl osynday úiymshyldyqty bәlkim Úly Otan soghysy kezinde ghana kórgen shygharmyz...

Álbette múnday mýmkindikti keybir pysyq arystyqtar da uystan jiberip almady. Kuәgerlerding aituynsha biylikting nazary men preziydentting qamqorlyghyn sezgen keybir pysyqay júrtshylyq ózderining tipti din aman túrghan ýilerin qasaqana búzyp, kórshisinen kem týspeytin ýy saludy talap etken kórinedi. Múny qyzghanyshtan aityp túrghanymyz joq – tek jýiesiz baghalaudyng nәtiyjesinde artyq shyghyngha úshyraghanyn jetkizgimiz keledi.

Al endi Bayzaqtaghy jarylystyng BAQ-taghy kórinisin saralap kóreyik. Búl joly memleketting aqparat sayasaty mýldem basqasha órbidi. Biraq barlyghymyz biletindey qaza tapqandardyng jalpy sany Arystaghy oqighagha qaraghanda 6 ese kóp edi. Endi logikagha salsaq aqparat aghyny aldynghy jarylystan artyq bolmasa, kem bolmauy tiyis edi, alayda bәri kerisinshe boldy.

BAQ eki-ýsh kýn shulady da basyla qaldy. Tipti oqyrmannyng nazaryn audaratyn basty oqigha – ministrding óz erkimen otstavkige ketkeni de olargha «qyzyq» bolmaghan sekildi. Al biylik bolsa qaytys bolghandardyng janbasy jerge tiymey jatyp, tez-tez marapattay bastady.

Jogharydan pәrmen týspese, búl oqighalardyng aqparattyq kórinui basqalay órbushi me edi, kim bilsin?

Búl jerde mynaday paradoks bar: Bayzaq audanyndaghy jarylys kezinde qaytys bolghan órt sóndirushilerding sany Arystaghydan kóp bolsa da, aqparat dabyly Arystaghy oqighagha qaraghanda az boldy.

Nege búlay boldy deysiz be? Biz basymyzdy taugha da, tasqa da úrdyq, oilandyq, sóitsek múnyng jauaby aitpasa da týsinikti bolghanday kórindi.

2019 jyldyng mausymynda biylikting kózdegen sayasatynan elding nazaryn basqa jaqqa audaru ýshin sebep kerek edi.

«Myltyqtyng basuyna, qúlannyng qasuy» tura kelgendey Arystaghy jarylystan keyingi elding «zary» sәikes kele qaldy. Ortaq qasiretti birigip sheshu joly qashanda útymdy tәsil. Múnday oqigha bolmaghan jaghdayda úiymdastyra salu da onay. Alayda bolashaqta múnday tәsil eldi tyghyryqqa tiremesine kim kepil? Al Taraz irgesindegi jarylys kezinde búnday shudyng qajeti bolmady.

Songhy uaqytta sarapshylardyng basym kópshiligi, onyng ishinde reseyliktermen qatar sheteldikter de bar, Arystaghy oqigha men Jambyl oblysyndaghy tótenshe jaghday qoldan úiymdastyrylghan degen pikirlerin aituda.

Eger solay bolsa, búl oqighalardyng kýrmeuin sheshu kimge tiyimdi? Álde búl pikirdi tekseruge jәne dәleldeuge eshkimning qúlqy joq pa?

Búghan qatysy bar jәne tergeu prosesine әser etui mýmkin adamdar ýshin búl qanshalyqty qolayly? Búl – taghy ýlken súraq.

Jambyl Jaylauov

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1571
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2265
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3566