1. Jer - seniki, sol jerge salghan ýiing - seniki emes...

Bizding ótken aptada elimizding ónirlerin aralap shyghugha bet alghan saparymyzdyng ekinshi kezdesui Taraz qalasynyng teriskey jaghyn qorshay ornalasqan sayajaylyq 37 massivting birinde ótti. Qazaqstannyng kóptegen qalasy sekildi de múnda da 90-jyldardyng basyndaghy jabayy naryq auyrtpashylyghyn ala kelgen ótpeli kezende tarihy otanyna qoparyla kóshken orys últynyng ókilderining tastap ketken sayajaylaryna - sayajaylarda tútastay derlik solar túratyn, qazaq balasyna sayajay alu onay bolmaytyn, sol sebepti olar sayajay alugha sonshama qúlshyna úmtylmaytyn da - negizinen oralman bauyrlarymyz kelip qonys tepken eken. Jergilikti biylik sayajay túrghan jer telimin rәsimdep, zandastyryp bergen-daghy, sayajaydaghy ýilerdi rәsimdemey qoyghan. Sondyqtan siz óziniz túryp jatqan ýiinizge óziniz tirkele almaysyz. Tirkele almau degenning ne ekenin týsinbeytin adam joq shyghar. Basqany bylay qoyghanda, emhanagha baryp emdele de almaysyz, jana tughan nәreste balanyzgha memleketten tiyesili jәrdemaqyny da ala almaysyz degen sóz búl.

1. Jer - seniki, sol jerge salghan ýiing - seniki emes...

Bizding ótken aptada elimizding ónirlerin aralap shyghugha bet alghan saparymyzdyng ekinshi kezdesui Taraz qalasynyng teriskey jaghyn qorshay ornalasqan sayajaylyq 37 massivting birinde ótti. Qazaqstannyng kóptegen qalasy sekildi de múnda da 90-jyldardyng basyndaghy jabayy naryq auyrtpashylyghyn ala kelgen ótpeli kezende tarihy otanyna qoparyla kóshken orys últynyng ókilderining tastap ketken sayajaylaryna - sayajaylarda tútastay derlik solar túratyn, qazaq balasyna sayajay alu onay bolmaytyn, sol sebepti olar sayajay alugha sonshama qúlshyna úmtylmaytyn da - negizinen oralman bauyrlarymyz kelip qonys tepken eken. Jergilikti biylik sayajay túrghan jer telimin rәsimdep, zandastyryp bergen-daghy, sayajaydaghy ýilerdi rәsimdemey qoyghan. Sondyqtan siz óziniz túryp jatqan ýiinizge óziniz tirkele almaysyz. Tirkele almau degenning ne ekenin týsinbeytin adam joq shyghar. Basqany bylay qoyghanda, emhanagha baryp emdele de almaysyz, jana tughan nәreste balanyzgha memleketten tiyesili jәrdemaqyny da ala almaysyz degen sóz búl.

Jiyrma jylgha jaqyndaghan osynau bir aqylgha syimas aitys-tartys әli kýnge sheshimin tappapty. Respulikalyq «Últ taghdyry» qoghamdyq qozghalysy oblystyq filialynyn, «El bolashaghy» qoghamdyq úiymynyng tóraghasy Ómirbay Sabyrov sekildi el azamattarynyng bizding jel siyaqty qolgha ústatpaytyn, batpaq sekildi bir ayaghyndy suyrsang ekinshi ayaghynnan tartatyn burokratiyalyq biylikpen úzaq jylghy kýresi nәtiyjesiz qalyp otyr eken. «Jerimiz - zandy, ýiimiz - zansyz» deydi Ómeken.  Qalalyq biylik basshylary әr saylau aldynda «osy joly bәrin qatyramyz, sheshpegen mәsele qaldyrmaymyz» dep uәdeni ýiip-tógip berip ketedi eken. Dúrys qoy, keles saylaugha deyin kim bar, kim joq. Biraq, saylau ótken song siz olardyng qarasyn da kórmeysiz. Jel ghoy, qalay kóresiz ony...

Mine, osynday jaghday. Jalpy, bizding biylik aralasqan jerde «mynau mýmkin emes nәrse!» deuge bolmaydy. Bәri mýmkin...

2. Arab sheyhynyng arqasynda...

Sapar boyynan taghy bir atap keter nәrse - Aqsu-Jabaghyly últtyq parkynyng aumaghynda ornalasqan Sayram shynyn kóruge baruymyz boldy. Kýre joldyng boyynan tym qiys jatpaghan tabighattyng keremet syiyn joldastarym kórsin degen osy joldar avtory edi. Olar da az ghana uaqytyn qiyp barghanyna asa riza bolyp qaytty. Shatqaldyng eki beti túnyp túrghan arsha bolghandyqtan, auanyng qonglyghy sonshalyq, simirip ishuge de bolghanday. Ómir boyy qaladan shyqpaghan adam birinshi ret barghanda bir kýn, jarty kýn taza auasyna mas bolyp jýredi. Biraq, sol bir kórikti mekenge 50 shaqyrym ghana jerle ornalasqan, 700  jýz myng halqy bar Shymkent shaharynyn  mynnan bir  adamy baryp kórdi me eken desenizshi! Baratyndar bar. Olar kimder? Olar Shymkentting kәzir ary ketse on payyzyn ghana qúraytyn orystar. Qazaqty emge tabuynyz qiyn.

Búryn Qasqasu auyl okruginen әrmen qaray tek tas jol ghana bolatyn. Endi sol auyldan shynnyng týbinen 12 shaqyrym beride ornalasqan shekarashylar beketine deyingi jol asfalittandyrylypty. Jәne qanday asfalit desenizshi! Audannyn, auyldyn, tipti oblystyng әkimine de alghysymyz sheksiz bolyp jatyr. Sóitsek... Ákimderding asfalit joldyng tóseluine eshqanday qatysy joq bolyp shyqty. Ony saldyrghan sol shekara beketi týbinen biraz jerdi ózine demalys aimaghy etu ýshin satyp alghan әldeqanday arab sheyhy bolyp shyqty. Meyli, arabtyng kózine týskenine de rahmet aitamyz da, qaytemiz. Ol bolmaghanda taghy qanshama jyl tas jol kýiinle jataryn bir qúday bilsin.

Endi bizding shyrayly shahardyng qazaqtary eng bolmasa arab salghan danghyl joldy paydalanyp, taudyng shatqalyna jiyirek baryp, taza auamen kóbirek demalyp, densaulyghyn týzep otyrsa dep tileu ghana qalady. Al, әzirge... Sol kýni últtyq parkke adam basyna 300 tenge aqy tólep kiretin qaqpadan bastap, shekara beketine deyingi aralyqta týnemelikke arnalghan 24 túraqta shatyryn qúryp, rahattana dem alyp jatqan bir de bir adamdy kórmedik...

Ómirzaq AQJIGIT

Ózing ýshin kýres

...Biz, kәsipker Qúral Erjanov, zanger, qogham qayratkeri Janabek Ábishev ýsheumiz 7 mausym kýni Týrkistanda qazaq handarynyng qúrmetine berilgen astan qaytyp kele jattyq. Ángime erkimizden tys elimizdegi sayasi, ruhani, ekonomikalyq ahual ainalasynda órbidi. Mysaly, jyl sayyn dәstýrli týrde ótkizilip otyrghan Sozaqtaghy Qarabura әuliyening basyndaghy asta búday bylay әr jyly «Bizge osynshama el men jerdi múragha qaldyryp ketken ata-babalar amanatyna saymyz ba?» degen taqyrypta ghylymiy-tәjiriybelik konferensiya ótkizip túrghan jón dep sheshtik. Sóz arasynda Janabek: «Men osy ózimning ózgelerden erekshe patriottyghymnyng syry mening 1983 jyly alghashqy jenil avtokóligimdi satyp alysymmen elimizding alys-jaqynyn, Shyghys Qazaqstandaghy Qatyn-Qaraghaydan Batystaghy Naryn qúmyna deyin barmaghan jerim qalmay aralap shyqqanymda jatqanyn týsindim, múnshama ken-baytaq eldi aralaghan kezde ata-bababalardyng asqan erlik ruhyn, otanshyldyghyn boygha sinirmeu mýmkin emes eken» dedi.

Dosymnyng sózin estigende maghan oy keldi: «Nege, biz, halqymyzdyng basyn biriktiremiz (Abay.kz sayty, 5 mausym; «Jas qazaq ýni» gazeti, 11 mausym) dep aldymyzgha maqsat qoyyp otyryp, sol isti óz elimizdi aralaudan, onyng býgingi hal-ahualyn kózben kórip,  tanyp-biluden bastamaymyz?» Almatygha kelgen song búl iydeyamen dosym Geroyhan Qystaubaevpen bólistim. Ol birden qoldady.

Sonymen, Alla amanshylyghyn berse, biz býgin, 16 shilde kýni Múhtar Tayjan, Geroyhan Qystaubaev ýsheumiz jolgha shyghyp baramyz. Ondaghy maqsatymyz ne? Birinshiden, jogharyda aitylghanday, elimizdegi ahual jayly shynayy aqparat jinau. Kórgenimizdi, estigenimizdi, kezdesu, әngime-súhbattyng barlyghyn, jaqsy jaghymyzdy asyrmay, jaman jaghymyzdy jasyrmay beynetaspagha, suretke týsiru. Ekinshi jәne basty maqsat - oblystardaghy, audandardaghy sóz emes, is jýzinde «últym» deytin, ózi oily, sózi syily azamattarmen tanysyp, qazaqtyng basyn qaytsek qosa alamyz degen taqyryp tónireginde pikir almasu. Kóppen aqyldasu. Kópten kóp bile almaysyn. Halyq - Qúdaydyng ekinshi aty.

Kәzir qazaqtyng taghdyry qyl ýstinde túr. Onyng qasynda «aqtaban shúbyryndy» da, keshegi asharshylyq ta oiynshyq. Óitkeni, ol kezde qalay bolghanda jau ashyq, anyq edi, ol - syrttan kelgen bolatyn. Búnday auyr kýn búghan deyin qazaqtyng basyna týsken emes. Býgingi jau ishimizde, әr otbasyda, әr adamnyng ózining jan-dýniyesinde bolghany sebepti onymen kýresu asa auyr bolyp túr. Biz býgin búrynghy rushyldyghymyzgha qosa tilden ekige bólinip, dinnen odan da kópke bólinip,  beybit zamanda tәuelsiz memleketimizdi ydyratyp alu qaupining aldyndamyz. Qauip neden - qater sodan. Tilden, dinnen airylsaq Tәuelsizdikten airylamyz, Tәuelsizdikten airylsaq - Egemen elden airylamyz. Elinen airylghan últtyng kórgen kýni qúrysyn! Sony joghaltyp alghan úighyr bauyrlarymyz jýzdegen jyl boyy qansha kýresse de qaytyp memlekettigin ornyna keltire almay jýr. Soghys kezine qaraghanda beybit kezde egemendikten airylu onay, sebebi soghys eldegi adamnyng basyn biriktiretin erekshe qúbylys. Bizge býgin әr qazaq yntymaqshyl, birlikshil, sauatty, bilimdi, talapty, enbekqor, oishyl bolghannan basqa jol joq.

Ey, qúdyreti de, meyirimi de sheksiz Alla-Taaghala! Sen qazaqqa bәrin berdin. Talant pen darynnan jan basyna shaqqanda biz әlemde birinshi oryndamyz. (Tek ózbekterding «talantty qazaqqa bergen, qadyryn bizge bergen» dep oryndy әskiyalaytyny bar...) Esesine tarazynyng basyn teng etu ýshin sen qazaqqa alauyzdyq, kórealmaushylyq, ishtarlyq, kýnshildik sekildi talay bylyq pen shylyqty da ayamay berdin. Sening sheksiz әdilettiging de osynda - sen eshnәrse teginnen-tegin bere salmaysyn, qay halyqqa, qay adamgha bolsa da jaqsy men jamandy birdey etip beresin. Jaman jaghyn jene alghan adam da, halyq ta әrqashan әlemning aldynda bolmaq. Senen tilerimiz jalghyz ghana nәrse: qazaqtyng jýregine eshnәrseden moyymaytyn, synbaytyn qaytpas-qaysar jiger, boyyna qajymas-talmas qayrat qúy arqyly últymyzgha auyzbirshilik ber! Basqasynyng bәrin berdin, sheksiz alghys saghan, endi sony berseng boldy!

Biz de sen beredi eken, tilegimizdi tiledik qoy dep qarap otyrmaymyz, Ghabit Mýsirepov atamyz: «Qúday ózi beredi» dep qarap otyrma, qarap otyrsar bolsang bermeydi, qayta qos qoldap tóbennen úrady» degen edi. Biz býreuge qarsy kýresu ýshin emes, ózimiz ýshin kýresu ýshin elge shyghyp baramyz. «Ózderindi týzeler dey almaymyn, óz qolynnan ketken endi óz yrqyn» dedi kezinde danyshpan Abay. Biraq, ol zamanda biz otar el edik, kәzir tәuelsiz elmiz. Demek, ýmit bar, týzelu ýshin kýresti qashan bastasaq da kesh emes.

Bizding BAGhDARLAMAMYZ

1. Qazaqiya qaghanaty (Qazaq Respubikasy) - últtyq memleket!

Býgingi kýngi әlemdik ústanymgha say týri - últtyq, mazmúny - býkilhalyqtyq, basqaru formasy - shynayy, qazaqy demokratiyalyq memleketti qayta janghyrtu - bәrimizding ortaq mindetimiz. Jahandanugha jútylmaudy tek últtyq memleket qana qamtamasyz ete alady. Qytay, Japoniya, Germaniya, Fransiya siyaqty úly memleketterding últynyng irgesin bar janyn sala qymtap jatqany da sol sebepten.

2. Er  - tughan jerine!

Shetelderdegi otandastarymyzdy elge әkelu - býgingi kýnning eng kezek kýttirmeytin mәselesi! Ony sheshu arqyly biz tildik orta men qazaqtyng sanyn kýrt kóbeytu, últtyq óner men әdebiyetti damytu, halyqtyng sapasyn jaqsartu, eng bastysy - qazaqtyng janshylghan ruhyn asqaqtatu sekildi birneshe mәseleni birden sheshemiz.Erteng 20-30 jyldan song qytaygha, ózbekke, orysqa, mongholgha ainalyp bitetin, býgin Qazaqstangha qaray úshargha qanaty bolmay otyrghan 5 millionnan astam bauyrymyzdy barynsha erterek alyp keluding basty qúndylyghy da osynda. Ony qalay iske asyrudyng Shymkenttegi «Asar» móltekaudanyn negizge ala otyryp, elimizding әr týrli ónirine layyqtalyp jasalghan tetigi kórsetilgen  jospar-joba Preziydentimizge de belgili, Ýkimetting de aldynda jatyr... Bauyrlarymyzdy 5 jylda kóshirip әkeluge jan ayamay atsalysu  - әr qazaqtyng perzenttik boryshy!

3. Tiling - dilin!

Qazaqiya qaghanatynyng memlekettik tili - qazaq tili. Eldegi barsha azamattar ony biluge mindetti. Ony iske asyru kezen-kezenimen әri qatarlasa, memlekettik úiymdarda, mektepte, arnauly jәne joghary oqu oryndarynda, bank, ónerkәsip pen qúqyq qorghau organdarynda, 10 jyl ishinde, oryndalar naqty sharalary men merzimderi, jauapty mekemeleri kórsetilgen baghdarlamagha sәikes jýzege asyrylatyn bolady. 10 jylda birte-birte óz ornyn qazaq tiline beretin orys tili әzirge últaralyq qatynas tili bop qala beredi. Qazaqstan halqynyng barlyq әlemdegidey memleket qúraushy últ - qazaq últynyng manyna úiysuyn, sol arqyly elding qauipsizdigi men territoriyalyq tútastyghyn qamtamasyz etu ýshin, Memlekettik til turaly zandy jәne ony iske asyrudyng naqty tetikteri kórsetilgen jana baghdarlamany qabyldau kezek kýttirmeydi.

4. Dining - dingegin!

Dindegi bólinushilik - tildegi bólinushilikten de jaman, sebebi, din - nanym, ol sanagha emes, týpsanagha (podsoznaniye) baylanady, al, týpsananyng sanagha ýstemdik etetini belgili. Sondyqtan da diny alauyzdyq - últty jarmay qoymaytyn eng qaterli nәrse. Europa men Aziyadaghy keshe de, býgin de diny bólektik saldarynan jýrip jatqan soghystar - sózimizding dәleli. Bir últ - bir din! Sonda ghana últ bolashaghy - búltsyz! Dәl osy mәselede damyghan Batys elderinen ýlgi aluymyzgha әbden bolady. Mysaly, Úlybritaniya korolevasy resmy týrde aghylshyn shirkeuining de basshysy. Búl shirkeuding mýddesi ashyq týrde aldynghy oryngha qoyylghan. Qalghan dinder sodan keyin. Islam - ýshinshi orynda. Fransiyada jergilikti shirkeu basshylaryn memleket taghayyndaydy. AQSh-ta siz protestant dinin ústanbasanyz, ashyq aitylmaghanmen, eshqashan el preziydenti bola almaysyz. Germaniya da sol syqyldy. Is jýzinde últtyn, elding birligin oilau dep osyny aitady.

5. Bilim - býginin, ghylym - bolashaghyn!

«Bilim kapitaly» eng birinshi oryngha shyqqan býgingi zamanda búl ekeuining manyzyn aityp jatudyng ózi artyq. Bastauysh mektepte sabaq tek qazaq tilinde ótui tiyis. Jәne onda basym baghyt qazaq tili men әdebiyetine, tariyhqa berilui kerek. Balanyng oilau qabiletin kýsheytetin shahmat, doyby, toghyzqúmalaq jeke pәn retinde, al deneshynyqtyru pәnine kýnine bir sabaq berilip, komandalyq oiyndar men jýzu, gimnastika aptasyna eki retten jýrui tiyis. Bastauysh mekepte, әsirese 1-synypta algebra ótu - bala psihologiyasyna jasalghan zorlyq! Mektepti bitirgen 18-degi oqushy ózin jәne ózining otbasyn asyray alatynday kem degende eki júmysshy mamandyghyn iygerip shyghugha mindetti.

Ghylym akademiyasyn qayta qalpyna keltiruge әli de kesh emes. Naghyz, әsirese irgeli ghylym uniyversiyteterde emes, akademiyalyq ghylymiy-zertteu instituttarynda jasalady! Batysta olardy tek «laboratoriya» dep ataydy.

6. Óndiris - ómirinning ózegi!

Árbir tәuelsiz memleket derbes ekonomikalyq sayasat jýrgizedi. Týrli odaqtargha kiruge asyqpaydy. Euroodaqtyng 50(!) asqan tynghylyqty dayyndyqtan keyin baryp qúrylghanyn úmytpayyq. Biz memleketaralyq qatynastargha, әriptestikterge, birikken jobalargha qarsy emespiz. Alayda, biz memlekettik qúzyrdy memleketten joghary túrghan organdargha beruge qarsymyz. Strategiyalyq manyzy bar kәsiporyndardy memleket menshigine qaytaryluy tiyis. Mendeleev kestesindegi barlyq element bar Qazaqstan óndirisi órkendegen el bolugha mindetti! Olay etu ýshin kәzirgi energiya kózderin arzandatu joldary da jasalghan. Tek yqylas-niyet bolsyn deniz. AQSh-tyng ataqty menedjeri Ly Yakokka 80-jyldardyng ayaghynda dabyl qaqqan bolatyn: «Biz ne istep jatyrmyz? Tek ekonomist, finansist, yurist dayyndap jatyrmyz. Injenerlerimizding sany jaghynan Japoniyadan, tipti SSSR-dan artta qaldyq. Endi óndiristi Qytaygha kóshirudemiz. Erteng qúrimyz!» degen edi. Aytqany aiday keldi. Bizding de bolashaghymyz - tek óndiriste. Jәne eng sapaly óndiriste. Alla-Taghala asqan alghyr etip jaratqan azaqtyng qolynan bәri keledi. 70-jyldardyng basynda miyndaghy jospardan basqa eshnәrsesi bolmaghan Ontýstik Koreyanyng ýlgisi bizge sabaq boluy tiyis.

7.Ózindi - ózing basqar!

Jergilikti ózin-ózi basqaru jýiesi jasalmay, ol turaly parlamentte jata-jata kónergen zang qabyldanbay, jergilikti biylik ókilderi jogharghy basshylyqqa emes, halyqtyng aldynda esep berui jolgha qoyylmay qoghamgha ong ózgeris kirmeydi. Búl - demokratiyalyq qoghamnyng manyzdy alghyshartynyng biri.

8. Sot jýiesi - biylikke tәuelsiz!

«Et sasysa - túz sebedi, túz sasysa - ne sebedi?» deydi dana qazaq. Sot jýiesining jemqorlyqqa belsheden batqany sonday, sol sasyghan túzdyng keypin kiyip otyr. Bizding basty mindetimiz - halyqtyng әdilettikke degen senimin oyatu. Ol ýshin birinshi kezekte sudiyalardy halyq bolyp saylau arqyly, biylikting búl tarmaghynyng shynayy tәuelsizdigin qamtamasyz etu.

9. Últtyq iydeya men iydeologiya

Osy aitylghan oidyng bәrin qatarlastyra, eng basty nazargha alyna jýrgizilui - bizding últtyq iydeyamyz ben iydeologiyamyz. Onyng ishine tegin joghary oqu men tegin medisinalyq kómek, sheteldik kompaniyalarmen kelisim-sharttardy әlemdik tәjiriybeni basshylyqqa ala otyryp qayta qarau, sol әlemdik ústanymgha sәikes shiykizattyng paydasynyng 70-80 payyzy óz elimizde qalatynday etip qayta qarau, jastargha jaghdaygha jasau arqyly halyqtyng sanyn kýrt  kóbeytuge baghyttalghan demografiyalyq mýldem jana baghdarlama týzu, qazaq baspasózin «shómishten qaqqandy» toqtatyp, aqparattyq qauipsizdikti qamtamasyz etu, t.b. asa manyzdy jobalar   kiredi.

Bizding baylanys telefondarymyz       8-701-682-56-52;  8701-826-22-47; 8-701-566-27-91. Ómirzaq AQJIGIT

uakzhigit@mail.ru