5. «Atannyng molasyn kórsetshi!..»

Qyzylorda oblysynyng aumaghynda kýy atasy Qorqytqa qoyylghan eskertkish bar. Avtory Bek Ibraev bolyp tabylatyn, tikesinen qoyylghan ýsh qobyz beynesinde jasalghan, jel kýsheygen sayyn qobyzdyng da dauysy kýsheye týsetin - búghan qol jetkizetin ilinip qoyylghan jinishke metall týtiksheler - búl keremet tuyndy kýre joldyng boyynda, biyik tóbening ýstinde ornalasqan (surette). Kireberiste múrajay, dýken bar. Qysqasy, bәri jaqsy, ýlgi bolarlyqtay-aq. Tek «әttegen-ay» degizetin jalghyz nәrse - 1950 jyldary Syr dariyanyng shyghys jaq betine qoyylghan Qorqyttyng beyitin tasyghan su shayyp ketipti... Shayyp ketu qaupi baryn kýnde kórip jýrse de, sol kezdegi audan, oblys basshylary mәn bermegen ghoy.

5. «Atannyng molasyn kórsetshi!..»

Qyzylorda oblysynyng aumaghynda kýy atasy Qorqytqa qoyylghan eskertkish bar. Avtory Bek Ibraev bolyp tabylatyn, tikesinen qoyylghan ýsh qobyz beynesinde jasalghan, jel kýsheygen sayyn qobyzdyng da dauysy kýsheye týsetin - búghan qol jetkizetin ilinip qoyylghan jinishke metall týtiksheler - búl keremet tuyndy kýre joldyng boyynda, biyik tóbening ýstinde ornalasqan (surette). Kireberiste múrajay, dýken bar. Qysqasy, bәri jaqsy, ýlgi bolarlyqtay-aq. Tek «әttegen-ay» degizetin jalghyz nәrse - 1950 jyldary Syr dariyanyng shyghys jaq betine qoyylghan Qorqyttyng beyitin tasyghan su shayyp ketipti... Shayyp ketu qaupi baryn kýnde kórip jýrse de, sol kezdegi audan, oblys basshylary mәn bermegen ghoy.

Qay zamanda da qanday túlghanyng bolsyn sol ónirde ómir sýrgenining dәleli - onyng ólgennen song denesi qoyylghan qabiri bolyp tabylady. Qorqyttyng qabirin sugha aldyrghanymyz - bizding betmizge basylghan mәngilik qara tanba boldy, biz endi sodan qorytyndy shygharugha tiyispiz. Qanday qorytyndy? Ol - osynday úly túlghalardyng qazaqtyng ata-babasy ekendigi. Biz bolsaq erterekte ótken erlerding qaysysy jayly sóz bola qalsa da «ol bizding babamyz» degen sózdi auyzgha aludan ólerdey qorqamyz. Bireu bizge әkelip, zorlap tanyp qoyatynday «ol kýlli týrki әlemine ortaq túlgha» dep sarnay jónelemiz. Dúrys, jaqsy qashan da ortaq. Biraq, ol aldymen bir últqa tәn boluy tiyis qoy. Qorqytyng molasy bizde, Qorqyt oilap tapqan aspappen - qobyzben Qorqyttyng ózining shygharghan kýilerin tartatyn, jalpy qobyzdy kýy oinaytyn aspap retinde paydalanatyn jalghyz týrki últy - biz. Sóite túra Qorqytty óz atamyz degimiz kelmeydi. Ázirbayjandar qalay qúrmetteydi desenizshi! «Qorqyt ata» kitabynyng - jalghyz týpnúsqasy Drezdendegi kitaphanada saqtauly - jazylghanyna 1000 jyl tolghandyghyn әzirbayjandar óz elinde, YuNESKO dengeyinde toylatyp, úlan-asyr mereke etip ótkizdi. Bizding ghalymdar men basqalar qonaq bolyp bardy, iship-jep qaytty.

Eki-ýsh jyl búryn «Qozy-Kórpesh - Bayan-súlu» lirikalyq eposynyng jazylghanyna 1500 jyl toldy. Toyladyq. Respublika shenberinde. Álemdik arenagha shyghara almadyq. «Qazaqtyng últtyq mahabbat eposy» dep mәsele qonggha, YuNESKO dengeyinde toylatugha jýregimiz daualamady. Kelgen qonaqtardyng aldynda da «oybay, búl epos barlyq týrki júrtyna ortaq» dep jalpaqtaumen boldyq...

«Týrkige ortaq» dep jýrip batyrlyq epos-dastan degenning ne ekenin bilmeytin, auyz әdebiyeti damymaghan, damymaugha da tiyis ózbek júrtyna «Alpamysty» syilay saldyq. Olar 1999 jyly «Alpamystyn» jazylghanyn taghy da býkilәlemdik dәrejede atap ótti. «Ózbek halqynyng últtyq eposy» dep atap ótti.

Jasa, qoldaghy barynan airylyp, tiyesili sybaghasynan qúr qalyp jýretin, qazaghym. Endi bir kýni hakas nemese chuvashtyng bireui «Qozy-Kórpeshti» de ózining últtyq eposy etip jariyalaghan toyyna da baryp qalarmyz.

Aman bolsaq...

6. Aday elin oqshaulaudyng taptyrmas amaly

Manghystau oblysy - apanda. Apan bolatyny oghan aparatyn jalghyz ghana jol bar, ol - Beyneu-Shetpe joly. Sol Beyneuden Aral stansasynyng tómengi jaghyndaghy Sekseuil stansasyna deyin temir jol salynady degen osydan biraz jyl búryn әngime kóterilip edi, әli sol әngime әngime kýiinde qalyp keledi. Sol aragha asfalit jol salu temir joldan da arzangha týser edi. Biraq, oghan mýmkindik bar da, niyet joq. Jalpy, bizding elde kәzir ne isteymiz, ne jasaymyz desek te mýmkindik bar, biraq, eshqanday ystyq yqylas kórmeysiz.

Al, endi siz Beyneuden Shetpege qaray aty asfalit, zaty «azap jolymen» (orysshasy «doroga smertiy») jýrip kórinizshi... Biz jýrip kórdik. Jәy ghana jýrgenimiz joq, bararda da, qaytarda da jiyrma jyldan beri 300 shaqyrym jerge jóndep jol sala almaghan, dәliregi - taghy da - salugha degen tittey niyet tanytpaghan sol elding әkim-qaralarynyng «ishin keptirumen» boldyq. Jәne bararda da, qaytarda da jýk tasyghan, (kóbisi sheteldik, olardyng da bizding elding basshylaryn qanday sózben eske alyp otyrghany týsinikti ghoy...) ýlken «furolardan», onda da kóp emes, basqa avtomobili -bes-alty kólikti esepke almasa da bolatyn shyghar - ataulyny kórmedik.

Búl ne degen sóz? Ekonomist Múhtar Tayjan «búl - aday elin oqshaulaudyng amaly» deydi. Shynynda da, Sekseuilden Beyneuge, odan Shetpege deyin taqtayday tegis jol kósilip jatsa, týbektegi elding respublikanyng basqa ólkelerimen qarym-qatynasy әldeneshe ese óser edi, onaylar edi ghoy.

Maqat - Qandyaghash joly da onyp túrghan joq, Beyneu-Shetpening egizining synary. Tipti, «betke tútar» degen Aqtau-Janaózen jolynyng ózi qyryq jamau.

Ázirge múndaghy elding bayynyng túlpary - «Toyota-Landgruzer», kedeyining kóligi - «Mazda» eken. Jәne «Mazda» bylaysha taratylatyn kórinedi: «Mangistauskiy zavod dlya adaysev». Óitkeni, jany siri «Mazdadan» basqa jenil kólik myna jolsyz ónirge shydas bere almaydy deydi. Onyng sonday ekenin kórip qayttyq...

Taspaday tartylghan jol - ekonomikany óz-ózinen kóteretin faktor. «Amerikany Amerika etken onyng joldary» degen mәtel bekerden-beker tughan joq qoy. Bizding ónkey «ghylym doktory, akademiyk» basshylarymyz osyny da týsinbese, týsingisi kelmese ne isteymiz?..

«Abay-aqparat»