«Jýregimning týbine tereng boyla,

Men bir júmbaq adammyn ony da oila.

Soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde óstim,

«Jýregimning týbine tereng boyla,

Men bir júmbaq adammyn ony da oila.

Soqtyqpaly, soqpaqsyz jerde óstim,

Mynmen jalghyz alystym, kinә qoyma»,  -  dep Úly danyshpannyng ózi aitqan ómir mazmúnynyng terendigin, poeziya týrining kórkemdigi men ómir soqpaqtaryn týgel aityp jetkizu qiyn. «Piship kestim»  degenge ol kónbeydi. Sebebi úly aqyn. Úly aqyndardyng bir ret qamtugha simaytyn qasiyetteri qashannan belgili.  Abay da sonday. Elimiz ósken sayyn ol ýlkeye beredi. Bilimimiz artyp, kózimiz ashyla týsken sayyn bir aqynnyng ózi turaly, óz basynyng jeke kýiin shertken kýilerinen adam, adamdyq qogham turaly syrlardy kóbirek kóre týsemiz. Óitkeni onyng zertteushilerining kóbeye beretinine tandanugha bolmaydy. Óitkeni aqyn óz últynan artylyp, býkil adam ataulygha bettep barady. Abaydyng dýniyege kelgenine biyl 167 jyl tolady. Aqynnyng dýniyeden qaytqanyna 10 jyl tolu eske alu keshinen bastau alghan tústan san mәrte mereytoylaryn, aituly kýnderin, merekelik sharalaryn jyl sayyn nazardan tys qaldyrghan emespiz. Biraq, ghasyrdan artyq ghúmyry bar danyshpan aqynnyng naqty tughan kýni osy kýnge deyin әrtýrli atalyp keledi. Qay kýni tughany jayynda naqty derek joq. Abay shygharmalarynyng eng alghashqy jinaghy 1909 jyly Sankt-Peterburg baspasynan jaryq kórdi. Sol jinaqtyng sonynda Abaydyng ómirbayanyn túnghysh jazghan Kәkitay Ysqaqúlynyng jazbasy beriledi. Onda: «23 iinide 1904 jylynda tughan jeri Shynghys tauynda dýniyeden qaytty ataqty qazaq aqyny» dep bastap: «Abay 1845-nshi Jylan jylynda tudy» deydi. Naqty tughan kýnin atap aitpaydy. «Abay osy kýngi Shyghys Qazaqstan oblysyndaghy Shynghys degen taudy jaylaghan tobyqty ruynyng ishinde 1845 jyly dýniyege kelgen. Abaydyng óz әkesi - Qúnanbay, onyng әkesi - Óskenbay, ýshinshi atasy - Yrghyzbay bolsyn barlyghy da ru ishinde ýstemdik jýrgizgen adamdar. Osylardyng nәsilinen shyqqan Abaydyng qoghamdyq orny, tirshiligi, ómirlik әreketteri de sol ata saltymen qalyptanady». Búl әigili jazushy, Abaydyng ómirbayanynyng tórt núsqasyn jazyp tolyqtyrghan Múhtar Áuezovtyn «Abay Qúnanbaev» monografiyasyndaghy «Abaydyng ómirbayany» (Almaty-1995. «Sanat» 24 b.) Múhtar Áuezov Abaydy alghash zerttegen uaqytynan bastap eng songhy monografiyalyq enbegine deyin aqynnyng tughan aiy men kýnin atap jazghan emes.  Ahmet Baytúrsynov «Qazaqtyng bas aqyny» maqalasynda: «Abay 1845 jyly tughan. Jyly jylan eken», deydi.

Al, Abaydyng tughan kýni 10 tamyz dep atalyp keledi. Aqynnyng 100 jyldyq, 150 jyldyq mereytoylary osy kýni toylandy. Búl maghlúmatty bergen Kәkitaydyng balasy Árham Ysqaqov. «Abaydyng ómir joly» atty 190 bettik enbeginde Abaydyng dýniyege kelgen kýnin naqty ataydy. Onda:  «Qúnanbay auyly Qasqabúlaqqa kelip qonghannan keyin, 1845 jyly eskishe 10 avgust kýni Qúnanbaydyng ekinshi әieli Úljan tolghatyp, bir úl dýniyege keledi... Qúnanbaydyng búdan búryn er jetip qalghan eki úly bolatyn. Ózining alghashqy bәibishesi - Kýnkeden tughan balasynyng atyn Tәnirberdi qoyghan. Mynau ýshinshi úlynyng atyn Ibrahim dep arapshalap qoyady» deydi. «Árham ózi de jas shaghynan Abaydy kórip, aqynnyng nemere balasynday bolyp ósken. Abay dýniyeden qaytqanda 19 jastaghy jigit bolatyn.» dep jazady Múhtar Áuezovtyng aldyn kórgen Abaytanudyng bilgiri Qayym Múhamedhanov. Býkil ghúmyryn Abaygha arnaghan Qayym agha da Abaydyng naqty tughan kýni jóninde zertteu júmystaryn jýrgizgen bolatyn. Tarihy derekterge sýiene otyryp: «Árhamnyng aituy boyynsha, Abaydyng eskishe tughan kýni 10 avgust, janasha 22 avgust bolady. Qazaq Sovet ensiklopediyasynda Abaydyng tughan uaqyty 10 avgust1845 jyl. Ólgen uaqyty 6 iili(?) 1904 j. dep berilgen. Qaydan alghany belgisiz. 1975,1976,1985 jyldardyng qazaq kalendarynda  Abaydyng tughan kýnin 8 avgust dep kórsetken» dep naqty derek keltiredi. El tәuelsizdigin alghaly Abaydyng tughan kýnin 23 tamyz dep jýrmiz. Úly aqynnyng naqty qay kýni tughanyn anyqtay almaghan song Qazaqstan halqy Abaydyng tughan kýnin ekige jarylyp, bir jartysy 10 tamyz, bir jartysy 23 tamyz dep toylap jatyrmyz. Qaysysy dúrys ekeni belgisiz. Abay degende eng birinshi qolgha alatyn «Atamúra» baspasynan shyqqan «Abay» ensiklopediyasynda «Abay (Ibrahiym) Qúnanbaev 22.8.1845, kәzirgi Semey oblysy Abay audany, 5.7.1904 j» dep dýniyege kelgen, dýniyeden ozghan jylyn da qate beripti. «Almatykitap» baspasynan jaryq kórgen 2011 jylghy mektep baghdarlamasyna arnalghan «Men bir júmbaq adammyn ony da oila» jinaghynda  (qúrastyrghan A.Ý.Sujikova)  «Abay (Ibrahiym) Qúnanbaev 1845 jyly 29 shildede (eskishe 10 tamyz) kәzirgi Shyghys Qazaqstan oblysy, Syrt Qasqabúlaq degen jerde Qarqaraly okrugynyng agha súltany Qúnanbay Óskenbaevtyng janúyasynda dýniyege keldi» dep mýlde jansaq pikir taratady. Sonda o basta Abaydyng ómirbayanyn alghash  jazghan zertteushiler Álihan Bókeyhanov, Kәkitay Ysqaqov, Múhtar Áuezovtar atamaghan tamyz aiynyng kýnderin kim qaydan oilap tauyp otyr? Árham Kәkitaydyng balasy bolghanymen әkesi Kәkitay aityp, jazyp ketpegen derekti ol qaydan keltirgen? Osy biz janasha janalyq tabamyz dep oidan birdemeni shygharyp býldirip jýrgen joqpyz ba? Áytpese Abaydy býge-shigesine deyin zerttegen, Abaydyng zamany men zamandastarynyng kózin kórgen, «Abay joly» roman-epopeyasyn 25 jylgha juyq zerdelep, Abaydyng ómirbayanyn tórt ret qayta tolyqtyryp, zertegen Múhtar Áuezovtyng aqynnyng tughan kýnin bilip túryp aitpay ketui mýmkin emes qoy. Árham 1885 jyly dýniyege kelgende 10 tamyz kýni N.IY.Dolgopolov  Abay elinen attanady. Dolgopolovtyng 12 iinnen-10 tamyz aralyghynda Abay elinde bolghany Árhamdy Aqynnyng tughan kýnimen shatastyrdy ma? Qalay degenmen tiyanaqty zertteudi qajet etetin taqyryp. Tughan jyly belgili bolghanymen kýni belgisiz bolghan song songhy derekke sýienip, Árhamnyng esteligindegi 10 tamyzdy belgiley saldyq pa? Keyingi zertteushiler Abaydyng onsyz da dauly tughan kýnin bylay qoyyp, birneshe tarihy derekterde kórsetilgen dýniyeden ótken kýninen de qatelesip jariyalap jýr.  Abaydyng ózi aitqan «júmbaq adamnyn» júmbaq tughan kýnin «Abay joly» romanyndaghy «kýzde jaylaudaghy el oigha týsip, kýzem alar shaqta» dýniyege kelgen Abaydyng tughan kýni tamyz aiy ekeni belgili. Tamyz aiynyng eskishe kórsetkishin jana kýntizbemen shaqqanda 23 tamyzgha keledi. Ár jyldyng jana jylyn qarsy alarda 1 qantardy qarsy alghannan  keyin 14 qantardy eskishe jana jyl dep qarsy alyp jatady. Úly aqynnyng dýniyege kelgen kýnin san-saqqa jýgirtip bolashaqty shatastyrmay bir naqty kýndi belgileytin uaqyt kelgen siyaqty...

Almahan Múhametqaliqyzy,

Qazaqstan-Resey uniyversiyteti,

«Abaytanu ghylymiy-tanymdyq

ortalyghynyng diyrektory

«Abay-aqparat»