Til shygharmashylyghy eshqashan toqtamauy kerek

- «Feysbukta» qazaq әlipbiyin latyngha kóshiru, qazaq sózderining týsindirmesi turaly talqylaulargha sebepker bolyp jýrsiz. Ghalamtor arqyly jýrgizilgen aghartushylyq júmystarynyzgha qyzyghushylyq tanytqandardyng kóp ekenin bayqap jýrmiz. Jәne qazaq sózderining týsindirmesine dendep engen júrtshylyq tarapynan sauatty pikirler de aitylu ýstinde...

- Bizding tirshilik qúbylystaryn týsinu men týisinuimiz tikeley tilge baylanysty. Til mәselesin qauzap jýrgen azamattar óz jaghdayyn kýittep jýrgen joq. Eng bastysy, býgingi ómirge qatysty jana sayasy sózdikti, qúndylyqtar sózdigin qalyptastyru, qúndylyqtar tónireginde toptasu kerek. Ár týrli derekterge sәikes, býginde aghylshyn tili sózdiginde 1 milliongha jaqyn, orys tilinde 250 myngha juyq sóz bar eken. Onyng ayasynyng ózi tarylyp kele jatyr. Sebebi, ómirding ózi tez damu ýstinde. Kýndelikti jana tehnologiyamen birge jana sózder, jana úghymdar payda bolyp jatyr.

- Sózder ekshelip jatyr deysiz ghoy..

Til shygharmashylyghy eshqashan toqtamauy kerek

- «Feysbukta» qazaq әlipbiyin latyngha kóshiru, qazaq sózderining týsindirmesi turaly talqylaulargha sebepker bolyp jýrsiz. Ghalamtor arqyly jýrgizilgen aghartushylyq júmystarynyzgha qyzyghushylyq tanytqandardyng kóp ekenin bayqap jýrmiz. Jәne qazaq sózderining týsindirmesine dendep engen júrtshylyq tarapynan sauatty pikirler de aitylu ýstinde...

- Bizding tirshilik qúbylystaryn týsinu men týisinuimiz tikeley tilge baylanysty. Til mәselesin qauzap jýrgen azamattar óz jaghdayyn kýittep jýrgen joq. Eng bastysy, býgingi ómirge qatysty jana sayasy sózdikti, qúndylyqtar sózdigin qalyptastyru, qúndylyqtar tónireginde toptasu kerek. Ár týrli derekterge sәikes, býginde aghylshyn tili sózdiginde 1 milliongha jaqyn, orys tilinde 250 myngha juyq sóz bar eken. Onyng ayasynyng ózi tarylyp kele jatyr. Sebebi, ómirding ózi tez damu ýstinde. Kýndelikti jana tehnologiyamen birge jana sózder, jana úghymdar payda bolyp jatyr.

- Sózder ekshelip jatyr deysiz ghoy..

- IYә. Múnyng bәri ómirden ornyn tappasa, onda búl qúbylystardyn, tehnologiyanyng qazaq ómirinde joqtyghy dep qaraugha bolady. Keyde qazaq mektebine barghan balalar ýziliske shyqqanda ózara orys tilinde sóilesip ketedi dep renjiymiz. Óitkeni, balalardy qyzyqtyratyn oiyn týrlerining barlyghy ózge tilde. Búl - qazaq tilin modernizasiyalau, qarqyndy damytu talaptarynyng biri. Biz әli de tildi damytu mәselesin týsinbeytin, onyng tarihy men tamyryn bayyptamaytyn siyaqtymyz. Týrki zamanynan kele jatqan tildik qorymyz, onyng ýstine arab, parsy mәdeniyetinen kelgen sózder bar. Ár sóz payda bolghan kezinen bastap damu tarihyn ótkeredi. Keybir sózdin, úghymdardyng ózgeriske úshyraytyn jaghdayy da kezdesedi. Bayaghyda basqa týsinik bergen sóz býgin basqa maghynany bildirui mýmkin. Yaghni, tilding ózi ýnemi damu ýstinde. Sondyqtan, ghalamtorda «Qazaq sózderining arheologiyasy» atty top qúrdyq. Maqsatymyz - ózimiz tarihyn bile bermeytin sózderdi ortagha shygharyp, talqylau. Qazir talqygha shygharylghan sózderge birqatar qauym pikir bildirude. Keleshekte osy pikirler negizinde «Qazaq sózderining tarihy» syndy kitap qúrastyrudy josparlap otyrmyz.

Biz, últymyzdyng tildik sózdigin damyta beruimiz kerek. Ony qalay damytugha bolady? Eng aldymen kózimizge kórinetini, týrki tilderi. Qazirgi uaqytta birneshe týrkitildes memleketter bar. Olardyng әrqaysysynda til bólek damu ýstinde. Songhy kezde, týrki elderining birligin nyghaytu maqsatyndaghy ong ýrdisterdi bayqaymyz. Mәselen, Týrki akademiyasy, Týrki kenesi qúryldy. Mening oiymsha, osy qúrylymdardyng ózi ortaq týrki sózdigin talap etedi. Mәselen, qarapayym ghana «shólmek», «keden», «armiya» sózderi qay elde qalay aitylady, qalay audarylady, qanday ózgeriske úshyrauda? Ekinshiden, til aiyrmashylyghy. Zamanauy sayasy sózdikti alayyq. Kóptegen elder jana sózderdi engizgen kezde onyng qúbylysyn týsinuge, tarihyn biluge úmtylady. Qazaq tiline «korrupsiya» - «sybaylas jemqorlyq», «repressiya» - «qughyn-sýrgin» dep audaryldy. «Qughyn-sýrgin» sózi qazaqtyng qyz alyp qashu dәstýrining negizgi kodeksi deuge bolady. Yaghni, búl sózding ishinde qyzdy alyp qashu, keshirim súrau, kelisu syndy atributtar bar. Tughan-tuys jinalyp, qyzdyng súrauyn súrap barghan kezdi «sýrgin» deydi eken. Al, «jemqorlyq» úghymy korrupsiyanyng qaterliligin qanshalyqty ashady? Mýmkin, «korrupsiya» sózining ózin qaldyrghan dúrys shyghar? Nemese bizde kóneden qalghan maqal-mәtelder, qalyptasqan sóz tirkesteri bar. Múny da dúrystap tekseruimiz kerek siyaqty. Yaghni, jana zamanda jana týsinikter, konnotasiya payda boldy. Mysaly, qazaqta «úlyq bolsan, kishik bol» degen maqal bar. Biz múny úlyq bolsan, kishipeyil bol dep týsindiremiz. Al, týrki-monghol tilderinde «kishik» degenimiz «baqytty», «joly bolatyn» degen maghynagha ie eken. Biyleushining joly bolmasa, ony taypa biylikten taydyrady. Sondyqtan, búl úghym kishipeyildilikti ghana emes, joly bolghyshtyqty da bildiretin shyghar. Osylaysha, tilding taghdyryn tarazygha salyp otyruymyz, jana maghyna izdey beruimiz kerek. Vitgenshteyn esimdi aghylshyn filosofy filosofiyanyng bәri tilding ainalasyndaghy dýniyeler, tilde bar dýnie ómirde bar dep týsindiredi. Qazirgi uaqytta filosofiyada «tildik oiyndar» degen baghyt payda boldy. Yaghni, tilding ózin zertteu postmodernistik ýrdiske jatatyn úghym.

Sekseninshi jyldardyng sony, toqsanynshy jyldardyng basynda qazaqtyng ishinde til shygharmashylyghy keremet damyghan edi. Árbir qazaq baspasózinde bir termin ainalasynda keskilesken aiqas jýrip jatatyn. Sózding dúrys-búrystyghyna, audarmasyna oray әrkim óz úsynystaryn jetkizetin.

Orys jazushysy F.Dostoevskiy óz kýndelikterinde: «Men baqytty adammyn. Orys tilin bir sózge bayyttym» dep jazypty. Yaghni, bir kitabynda «stushevatisya» («Tartynyp qalu» maghynasyna jaqyn) sózin qoldanghan eken.  Osy sózdi bir azamattardyng aityp jatqanyn estip, orys tiline jana sóz engizdim dep maqtanady.

Al, Qazaqstanda 15 million demey-aq qoyayyq, eng bolmaghanda, sayasatta, ghylymda, ónerde, әdebiyette jýrgen 200-300 myng adam bir sózden tauyp, qazaq tilin bayytar bolsa, qazaq tili qanshama sózge keneler edi. Ár salada barlyq últjandy azamat osy ústanymda boluy kerek.

Sonymen qatar, әrbir ministrlik, ghylymy insitituttar jeke saytyna «termiyn» degen kishkentay bet, aidar ashyp qoysa, ghaniybet bolar edi. Búl - salalyq sózdikti damytugha septigin tiygizedi. Bәlkim, búl bastama býgin esh nәtiyje bermeytin shyghar. Biraq, erteng ghalym nemese ónerkәsipshi bir sózding balamasyn oilap tauyp, saytta talqylasa, onyng qoldanysqa enip ketuin eshkim joqqa shygharmaydy. Yaghni, til shygharmashylyghy eshqashan toqtamauy kerek. Biz búl mәseleni til mamandary sheshsin degen oimen shektelemiz. Búl bir jaghynan dúrys shyghar. Biraq, til - barshamyzgha ortaq, qazaq júrtyna qatysty mәsele bolghandyqtan, búl mәselemen barlyghy ainalysuy kerek. Sonda ghalymdargha da naqty júmys tabylady. Olar qoldanysqa enetin jana sózderdi elep-eksheytin bolady. Búl bir jaghynan qazaq tiline qyzyghushylyqty arttyra otyryp, ózimizdi tanugha yqpal etedi.

Tilderding damuy valutalyq zandylyqtargha tәueldi

- Qazaqtyng tilin damytuda, zamanauy sóz jasauda enbek etken ghalymdar az emes. Sonyng biri - Islәm Jarylghapov. Isaghang siyaqty ghalymdardyng jasaghan sózderin qazir kýndelikti túrmysta qoldanyp jýrmiz. Ishinara qoldanylmay jýrgenderi de bar. Yaghni, ghalymdardyng jasaghan júmystaryn ghalamtor arqyly nasihattap jatqan jandardy bayqadynyz ba?

- Ghalamtor men ony tútynushylar әrtýrli adamdardyng jiyntyghy bolghandyqtan, týrli oilar aitylady. «Qazaq týsindirme sózdigineә engizilgen sózderding ózi syngha úshyrap jatyr. Mening anyq biletinim, qazaq tili, orys tili, suahily tili bolsyn, tilge eshqashan óktemdik jýrmeydi. Til - tiri aghza. Ýnemi evolusiyalyq jolmen damidy. Múny ghalymdar da dәleldegen. Mәselen, sәnge ainalghan sózder bolady. Kenes Odaghy kezinde de kóptegen sózder sәnge ainalghan edi. Zaman ózgerdi, sol sózderdi qoldanghan adamdar tarih sahnasynan da, tildikk ainalymnan da shyghyp qaldy. Olarmen birge atalghan sózder de qalyp qaldy. Sonymen birge, tilge ózindik syn da qajet. Qazir bizde tilderdi damytu instituty bolghanymen, sózdi ainalymgha týsiru, onyng paydalanyluyn baqylau tetikteri әlsiz.

Los-Andjeles qalasynda aghylshyn tili instituty bar. Búl instituttyng sharuasy - dýnie jýzinde jaryq kórip jatqan gazet-jurnaldar men sayttardy jazdyryp, qarap otyrady. Mәselen, Djakartada aghylshyn tildi adamdar ortasynda aghylshyn tilinde termin payda bolady. Nemese Qazaqstandaghy múnayshylar arasynda belgili bir jaghdaygha baylanysty aghylshyn termiyni payda bolady. Osy sózdi nemese termindi әlemde jýrgen aghylshyn filologtary talqylaydy. Búl ýrdis songhy kezde orystargha da keldi. Mihail Epshteyn esimdi tanymal filosof, tiltanushy jәne sonyng ainalasynda jýrgen birneshe ghalymdar bar. Olar әleumettik jelilerde de, jeke sayttarynda da orys tilin qalay bayytu kerek degen taqyrypty qauzaydy.

Keden Odaghynyng qúryluyna baylanysty «kedenshilep ketti» degen sóz tudy. Keden Odaghymen birge ómir sýretin mausymdyq sóz, bәlkim, qazaq úghymyna keninen enip, mәngi qoldanysta qalatyn sóz boluy da mýmkin. Qazir әlemde 15 million qazaq bar desek, olardyng әrqaysysy kýndelikti oilanyp, tolghanyp, óz isimen shúghyldanyp jýr. Ekining biri qazaq gazetin oqidy, ekining biri sayasiy-әleumettik, túrmystyq jaghdaylardy talqylaydy. Sondyqtan, Til instituty janynan nemese bólek úiym retinde ghalamtorda til mәselesin forumdarda otyryp, talqylaytyn toptardyng jinalghanyn qalaymyz. Olar «Qazaq tilin damytu» syndy bastamashyl úiymdardy qúra otyryp, ghylymy mekemege ainalsa qúba-qúp. Óitkeni, Qytay, Resey qazaqtary da býgingi mәselelerden tys qalyp jatqan joq. Barlyq elderding qarym-qatynasynda, ónerinde, sayasatynda jana sózder tuyp, qoldanysqa enip jatyr. Mәselen, Qajyghúmar Shabdanúly siyaqty Qytaydaghy qazaq jazushysy kórnekti roman jazyp, jana sózderdi engizse jәne býkil qazaqqa únasa, búl da qazaq tiline engen sóz bolyp shyghady. Qazaqstanda, Mongholiyada, Týrkiyada, Europa elderinde jýrgen qazaqtardyng barlyghy qazaq tilin bayytugha atsalyssa, múnyng ózi taryday shashyrap ketken qazaq qauymyn qayta jinau bolyp tabylady.

Aghylshyn, ispan, nemis, orys tilderinde «jyldyng jana sózi» syndy bayqaular ótedi. Qazirgi uaqytta «aypadshylap ketti» nemese «ayfonshylap jýr» degen sózderdi qoldana bastadyq. Býgingi zamangha baylanysty terminder nemese qarapayym túrmystyq sózder internetpen, tehnologiyamen birge enip jatsa, biz nege odan shoshynuymyz kerek? Yaghni, barlyq sózdi jinay bereyik. Mәselen, «London Olimpiadasy», «Beyjing Olimpiadasy» demey, «Londoniada», «Beyjiniada» dep qysqa qayyrsaq ta jarasady. Býgin әzil bolghanymen, bolashaqta ýrdiske ainaluy ghajap emes.

Ghalamtordaghy «Qazaq sózderining arheologiyasy» oitalqysyna mynaday derekterdi engizdim. Amerikan ghalymdary ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde Japoniyamen arada bolghan әskery operasiyalardyng barlyghyn sýzgige salypty. «Kóptegen shayqastarda amerikandyqtardyng jeniske jetuining basty sebebi, aghylshyn tilining óte myghym til bolghandyghynan», - deydi ghalymdar. Óitkeni, keskilesken soghys uaqytynda әskerge beriletin búiryqty amerikan ofiyserleri japondyqtargha qaraghanda eki ese jyldam aitady eken. Mysaly, «ana túsqa oq jaudyr» degendi oryssha aitqanyng bir bólek, qazaqsha aitqanyng bir bólek shyghady. Yaghni, amerikandyqtardyng әskery búiryqtary japondyqtargha qaraghanda 58 payyzgha jyldam eken. Japoniyanyng jenilis tabuynyng taghy bir sebebi, әskery basshylyq pen qarapayym soldat arasynda belgilengen etika bar.

Mәjilis deputaty Múrat Ábenov juyrda qazaq tilinde jiberiletin sms-habarlamalardyng orys tilindegige qaraghanda eki ese qymbat ekenin aityp, saual joldady. Aynalyp kelgende, búl әrip, әlipby mәselesine tireledi. Yaghni, qazaq tilinde oiyndy jetkizu ýshin kóbirek әrip paydalanasyn, ol sms-ting qúny bolyp shyghady. Biz búl túrghydan da oilanuymyz kerek. Yaghni, basqaru, kompiuterlik, tehnologiyalyq prosester býgingi zamangha say boluy tiyis. Tipti, ghalamtordaghy әr bayt aqparattyng tengege nemese dollargha salghandaghy qúny bar. Yaghni, biz tilimizge, dýniyetanymymyzgha, oilau qabiletimizge ekonomikalyq túrghydan qaray biluimiz qajet. Búl - qazaq tili damuynyng kepili. Eger qazaq tilinde oilau, qazaq tilinde aqparattyq tehnologiyany paydalanu zamanauy standarttargha say bolmasa, búl rette aghylshyn nemese orys tilderinen birneshe kósh artta qalatyn bolsa, onda ózining uaqytyn, qarajatyn eseptegen adam amalsyz ózge tilge kóshedi. Yaghni, osy túrghydan alghanda, óz tilimizde ghalamtorda, tehnologiyada júmys isteu ýshin latyn әlipbiyine kóshu kerek. Latyn әlipbiyine kóshkende de, onyng әr әrpining jazyluyna mәn beru qajet. Mysaly, qazaq әlipbiyinde «p» әrpin jazu kompiutershilerdin, baghdarlamashylardyng qyruar enbegin talap etti. Yaghni, búl әrip sandyq kod retinde bizding pernetaqtalargha endi. Esesine, kitap shygharghanda, basqa jaghdaylarda paydalanghanda belgili bir uaqyt talap etetin dýniyege ainalyp ketti. Osy tarapta da oilanghanymyz dúrys.

- Zaman aghymy qajet etken jaghdayda sózderdi qysqartu, qoldanugha ontayly etu isi - bay, qúnarly sanalatyn tilimizding qazirgi assimilyasiyagha úshyraghan jútang halin odan әri terendete týspey me degen qauip taghy bar emes pe?

- Múnday qauip әrqashan bolady. Tipti, әr halyqta, sonyng ishinde damyghan fransuz tilining ózinde әlgindey qauip bar. «Biz tilimizding súlulyghynan airylyp bara jatqan joqpyz ba?» deydi fransuz ghalymdary. Mysaly, fransuz tilinde artyq әripter, dybystar kóp. Jazyluynda 8,9 әripten túratyn sózder aityluynda 3,4 әriptik, simvoldyq dybysqa ainalady. «Pejo» degen sózdi jazu ýshin fransuz әlipbiyinde 8 әrip, «Reno» degen sózdi jazu ýshin 8 әrip kerek. Sondyqtan, olarda da bizdegidey dau-damay jýrip jatyr. Óitkeni, tilderding damuy belgili bir valutalyq zandargha baylanysty. Fransuzdyng bir ghalymdary «Reno» sózin әlemdegidey tórt әrippen jazsaq deydi, al, basqasy búghan kelispeydi. Óitkeni, ata-babasynan beri qalyptasqan jazu ýlgisi bar. Eki kózqarastyng qaysysy jenetini әzirge belgisiz. Bizde de osynday qauipter bar. Búl jerde myna jәitti týsinuimiz kerek. Til ómirlik damu ýstindegi qatynas qúraly. Tonykók babamyzdyng jazuyn oqysanyz, qolynyzgha qosymsha sózdik alyp qaramasanyz, týsine bermeysiz. Kenesarynyn, Mahambetting sózderining negizi qalsa da, sol dәuirge layyq erekshelikteri bar. Abaydyng tilin alyp qaranyz. Shaghatay tilinde jazylghan hattar da basqasha. Al, qazaq tilining ishki damuy bólek boldy.

Aqparattyq tehnologiyagha óte týsinikti, ontayly til kerek. Orystarda kense, biznes, ekonomika tili bar. Búl tilder әdebiyetke әser etpeydi. Biraq, qarap otyrsanyz, býginde internet kenistiginde aitylyp jatqan sózder kez-kelgen әdebiyetten kórinis tauyp jatyr. Búdan 20 jyl búryn 600-700 bettik tuyndy romangha sanalsa, qazir 150-200 bettik shygharmany da roman retinde aita beredi. Sebebi, býginde 600 bettik kitapty oqityn adam neken-sayaq. Zaman tezdetudi, jyldamdyqty qalap otyr. Qazirgi qogham romannyng audio-vizualidy núsqasyn da kýtedi. Óitkeni, vizualidy zamanda ómir sýrudemiz. Biz oqyp otyrghan dýniyening suretin, beynetaspasyn kórgimiz keledi.

Qazirgi ghalamtordy ýlken qúbylys retinde qarauymyz qajet. Óitkeni, bolyp jatqan jaghdaydy oqyp qana qoymay, suretin de, mýmkindik bolsa, beynetaspadan da tamashalaugha mýmkindik bar. Súhbatty audiomәtinde tynday beretin boldyq. Búryn gazet-jurnalgha, kitapqa shyqqan dýniyeni oqysaq, qazir kitapty oqy otyryp, bireuding súhbatyn da tynday beruge bolady. Búl bizding estetikamyzdy, talghamymyzdy, dýniyetanymyzdy, aqparatqa degen kózqarastarymyzdy týbegeyli ózgertude. Mәselen, osydan 20 jyl búrynghy radio tyndaushy, teledidar kórushi, gazet-jurnal men kitap oqushy qogham býginde internet tútynushy qoghamgha ainaldy. Alghash gazetter, odan keyin radio, teledidar, sonan song ghalamtor payda boldy. Árbir jana tehnologiya ózine deyingi ýrdisterding paydaly jaqtaryn alyp otyrdy. Býgingi kýni internet osyghan deyin payda bolghan barlyq BAQ formatyn aldy. Yaghni, bir maqalanyng ishine fotony da, beynetaspany da, audiotaspany da salugha bolady. Árkim óz talghamyna, uaqytyna qaray ózine qajet núsqasyn taba alady. Oqugha erinsek, as ýide tamaqtanyp otyrsaq, teledidar kórip otyrsaq, audiotaspany tyndaugha mýmkindik bar. Osy siyaqty tilding damuynda da janashyl ýrdis boluy kerek. Ádebiyetke, mәdeniyetke belgili bir konservativti kózqaras qajettigi sózsiz. Búl - barlyghyn joqqa shygharu emes. Abaydyn, Alashordanyng zamanyndaghy gazetterdi oqysanyz, ol kezdegi týsinik, payym mýlde basqa. Yaghni, әr zamanda tilding súryptaytyn, saqtaytyn hәm damytatyn jaghy bolady.

Shetten kelgen sózderdi tilimizge endirude biz tym asyra silteushilikke oryn berip jatqan siyaqtymyz. «Balkon» sózin «qyltima» deymiz. Tilding tiri ekenin bildiretin qasiyetterining biri - ózge tildegi ózine qajetti sózderdi assimilyasiyalay bilu. Aghylshyn tili nege әlemdik tilge ainaldy? Búl til basqa tildegi sózderdi óte tez qabyldap jatyr, ekinshi jaghynan óz júrnaqtaryn, qosymshalaryn qosu arqyly ol sózderdi «jekeshelendirip» aluda.

Bógde sóz tilge býkil astarymen, filosofiyasymen birge keledi

- Qazaq tilining parsydan, arabtan «jekeshelendirgen» sózderi bar emes pe?

- IYә, múnday ýrdis bizde de bar. Búl sózder bizding bolmysymyzgha ainalyp ta ketti. Óitkeni, qazir arab nemese parsy tilderinen engen sózderdi alyp tastanyzshy, biz mylqau elge ainalamyz. Memlekettik qúrylymgha, dýniyetanymgha, mәdeniyetke qatysty sózderding bәri arabtan kelgen sózder. Osy siyaqty bizdi jana kezeng kýtip túr. Biz de kóptegen sózderdi jekeshelendiruimiz kerek. Mysaly, «zvonda» degendi «telefon shal, qonyrau soq, habarlas» dep týrli sózben jetkizemiz. Nege bizge «telefondashy» dep aitpasqa?!

Tildi damytatyn talqy alandary qajet. Til mәselesin A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi instituty nemese terminkom ghana sheshedi degen oidyng qajeti joq.

- Tildik dialektiler bar. Qazaqstanda ontýstiktin, batystyng tilindegi keybir sózderdi shyghystyqtar, soltýstiktikter týsinbey qalyp jatady. Qytayda Batys Qytay men Shyghys Qytay nemese Ishki Qytay bir-birimen mýlde týsinispeytin jaghdaylar bar ekenin estiymiz. Ár saladan jana sóz tuyndatu ózara týsinispeushilikke keltirmey me?

- Qazaqta dialekti kóp degenge senbeymin. Bizde dialekti sózder ghana bar. Al, Qytayda shyn mәninde bir-birin týsinbeydi. Bizding elimizde, Abaydyn, Alash azamattarynyn, qazaq jazushylarynyng arqasynda ortaq әdeby til qalyptasty. Naghyz dialektiler - Qyrghyzstanda, Bashqúrtstanda. Kezinde Ahmet Zaky Ualidovtar Bashqúrstannyng bizge jaqyn ontýstik-shyghysyndaghy әdeby tildi kýshtep engizgen. Biraq, búl sózder әli kýnge deyin dau tughyzyp jatyr. Al, múnyng qasynda Atyraudan Óskemenge barghan qazaq emin-erkin sóilese beredi. Ary ketse 10 sózding ainalasynda kýlip, týsinispeytin shyghar. Shymkentte «sym», basqa jaqta «shalbar» deydi, bir ónirde «shyrpy», basqasynda «sirinke» deydi. Biraq, búl negizgi dýniyetanymdy beruge esh әserin tiygizbeydi. Týrki tilderinde «músylman-púsyrman» degendey, ózine tәn zandylyqtary bar. Al, negizi qazaq bir tilde sóileytin, birtútas halyq.

- Siz әlginde arab jәne parsy sózderin tilimizden shygharyp salsaq, mylqau elge ainalamyz dediniz. Yaghni, búl sózinizge qarasaq, uyzgha bay, qúnarly týrki tili uaqyt kóshinen jenilis tapqan siyaqty ma, qalay?

- Týrkiyada kezinde Mústafa Kemal Atatýrik últtyq memleketti qalyptastyru maqsatynda býkil arab-parsy sózderinen bas tartu nauqanyn bastaghan bolatyn. Búl týrik elinde til tóniregindegi, jalpy gumanitarlyq saladaghy tónkeriske alyp keldi. Osylaysha, islam әlemin biylep otyrghan derjava bir kezende últtyq memleketke ainaldy.

Tilding bastauy, qorek alyp túratyn qaynary bolady. Mening oiymsha, kóne týrki tili qazaq tilin qayta damytugha ashylghan kóz, ýlken qaynar búlaq siyaqty. Búl - tilimizge engen arab, parsy sózderinen bas tartudy bildirmeydi. Kerisinshe, taghy da damyta týsuge sep bolady. Islam - airyqsha mәdeniyet ekenin esten shygharmau kerek. «Memleket, azamat, Otan» degen sózder arab tilinde HIH ghasyrdyng sonynda ghana payda bolghan úghymdar. Mәdeniyet, órkeniyet bolghannan keyin onyng ishindegi qúbylystar da bizge enip jatyr. Sondyqtan, әrbir sózdi qabyldaghan kezde onyng astaryna, tegine múqiyat ýniluimiz kerek. Biz de islam mәdeniyetining bir bóligimiz. Biraq, óz últymyzdy damytu, janghyrtu ýshin әri qaray ne isteuimiz kerek degen saualdy kýn sayyn qoyymyz qajet. Býgingi kýni ghalymdardyng aituynsha, arab qoghamyndaghy azamattyq qatynastardyng damymay otyrghan sebebi, jogharydaghy úghymdardyng arab tilinde bolmauynan eken. Bizding demokrattar, memleketshil azamattar kóptegen ýrdisterdi batystan kóshirip alayyq, sonda úshpaqqa shyghamyz deydi. Biraq, qoghamdyq qatynastar men qúbylystar shet elden satyp alatyn velosiyped nemese ayaq kiyim emes qoy. Bógde sóz tilge býkil astarymen, filosofiyasymen birge keledi. Sondyqtan, әr sózdi mýmkindiginshe, óz tamyrymyzdan izdep kórsek, joq bolghan jaghdayda ghana basqalardan alghanymyz dúrys.

«Saylau, elektorat» úghymdary shyn mәninde bizding órkeniyetimizde, mәdeniyetimizde joq boluy da mýmkin. Sondyqtan, atalghan úghymdar bizding qabyldauymyzgha enbey, mәdeny faktorgha ainalmay, jýregimizge úyalap, kónilimizden shygha bermeydi. Songhy kezde, oppozisiyagha aityp jatqan synymyz da osy tónirekte. Eger olar, meyli, demokrat, sosialist, sosial-demokrat bolsyn, qazaq jerinde jeniske jetemin, qazaq jerinde tamyr jayamyn deytin bolsa, eng aldymen qazaq demokratyna, qazaq liyberalyna, qazaq sosialistine, qazaq ekonomiysine ainaluy kerek. Yaghni, jergilikti jerde qalyptasqan mәdeniyetten susyndamay, ózining alyp kelgen janalyghyn jergilikti jermen baylanystyrmay, olar eshqashan jeniske jete almaydy. Qazaqtyng dala órkeniyetinde basshyny saylau instituty boldy. Tipti, baspasóz bostandyghy boldy deuge de bolady. Óitkeni, әr adam hangha kelip, aitaryn jetkizgen «dat» instituty boldy. Osy siyaqty dýniyelerdi qayta janghyrtyp, damytyp, tarihy astaryn tanyp, ony әlemde bolyp jatqan ýrdistermen baylanystyruymyz kerek. Sonda ghana ol qazaq jerinde tamyr jayady. Mysaly, tilimizge engen arab, parsy sózderi nege qazaq tilining myzghymas bólignine ainaldy? Óitkeni, qazaq dalasynda biylik qúrghan handarymyz islam mәdeniyetin qabyldady. Islam әdebiyeti qazaq tiline audaryldy. Osylaysha, ghasyrlar ishinde ainymastay tua bitken sózge ainalyp ketti. Sondyqtan, biz key mәselede konservatizmdi de paydalanuymyz, sonymen birge janashyldyqty da alyp jýruimiz kerek. Ásirese, biz siyaqty shaghyn últqa. Shyndyghynda, 15 million últ - óte kishkentay últqa jatady. Áriyne, 1 millionnyng tóniregindegi últtar bolashaqta joyylyp ketui mýmkin. Al, biz ózimizding әleuetimizdi tolyq paydalanuymyz qajet. Býginde fizika, kiybernetika salasyndaghy ghalymdarymyz qazaq tilining óresi ghylymgha jetpeydi eken dep tilden ainalyp ketpeui qajet.

Ata-babamyzdan qalghan til, dәstýr, órkeniyettik ýrdister býgingi ómirde oryn alyp otyruy kerek. Múny barlyq elde qyzghyshtay qorghaydy. Býgingi kýni konservatormyn dep jýrgen adamdar qazaq mәdeniyetin emes, qazaq mәdeniyeti shyghar dep týsinetin «kenestik otarlyq instituttardy» da saqtap jatyr. Búl últtyng janasha oilauyna belgili dәrejede kedergi bolady. Mәselen, dәstýrli qazaq auylyn saqtayyq deydi. Múnday auyl bar ma? Shyndyghynda, kóshpeli mәdeniyet qalghan joq. Malyn әri-beri aidau kóshpeli mәdeniyet emes. Biz konservatizmgha rushyldyqty, monarhiya qúrudy teliymiz. Búl - gumanitarlyq saladaghy oily azamattarymyz ýshin oilanarlyq sharua. Eger biz qazaq mәdeniyetining jana ýrdisi men erejesin, standarttaryn jasap shygharatyn bolsaq, qazaqtyng jana neokonservatizmin jasap shyghugha mýmkindigimiz bar.

Qazaq konservatizmi men qazaqstandyq konservatizm ekeui eki bólek dýniye. Bireuimiz, kóne qazaq zamanyndaghy salt-dәstýrlerdi tiriltsek, qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan zaman bolady dep oilaymyz. Búl ýshin feodaldyq instituttardy janghyrtu qajet. Biraq, búl HHI ghasyrda qalyptasqan zaman aghymyna, memleketke, órkeniyetke qayshy keledi. Múnyng zardabyn angharu ýshin Siriya men Liviyanyng qazirgi ahualyna qarau kerek. Ondaghy sayasy biylik óz qoghamyn rulyq dengeyden shygharghan joq. Búl elderdegi qaqtyghystardyng negizgi sebebi, rulyq jәne diny alauyzdaqtar. Olar býgingi modern zamanyna say sayasy instituttardy eline ornata alghan joq. Jeke biyleu sayasaty eldi XVIII - XIX ghasyrlardaghy feodaldyq ýrdisterge, taghy qatynastargha úryndyrdy. Múnyng sony ne bolatyny belgisiz. Yaghni, biz kez-kelgen mәselege jauapkershilikpen qarauymyz kerek. Býginde qaryshty damuymyzgha jemqorlyqpen qatar, rushyldyghymyz, jikshildigimiz keri әser etude. Eger jana ghasyrgha say oilar bolsaq, búl ýrdister ózdiginen qalady. Árkim qazaq retinde ózining shyqqan tegin úmytpauy tiyis. Tegin úmytqan qazaqshylyghynan airylady. Biraq, múny sayasatqa ainaldyru, qoghamdyq qarym-qatynastargha salu qazaqty bóluge aparady. Búl - ýlken qylmys.

HH ghasyrdyng songhy kezenine deyin elimizde auyldan qalagha kóshu prosesi bayau jýrdi. Degenmen, songhy jiyrma jylda urbanizasiya tym qatty damydy. Sebebi, kenes zamanynda әr qalada mólsherli kvota bolatyn. Qaladaghy qazaqtardyng sany osy mólsherden aspauy kerek dedi. Joghary bilim alghan qazaqtardyng kvotasy da shekteuli edi. Qazaqty qalagha barynsha qonystandyrmaugha tyrysyp baqty. Osy arqyly otarlyq biylik qalalardy orysshyl orta retinde saqtap qaldy. Yaghni, osy kezge deyin qalagha kelgen qazaq kóshpeli ata-babalary siyaqty qalany jaulap alugha mәjbýr boldy. Kenes kezinde qala - qazaqqa jau, qazaqtan tys, ziyandy orta sanaldy. Sondyqtan, býkil qazaq әdebiyetinin, kinosynyn, ónerining auylgha degen úrany әli kýnge deyin ziyanyn tiygizip jatyr. Yaghni, býgingi uaqytta jana qazaq әdebiyeti payda bolu kerek. Qazaqtyng jana qalalyq romany, qalalyq mәdeniyeti payda boluy tiyis. Qazir Almatynyng 60-70 payyzy qazaq. Qalagha kelgen qazaqtyng mәdeniyeti әli de bolsa rezervasiyalyq túrghyda qalyp otyr. Kinoteatrdaghy bir saghattyq qazaq kinosy nemese audarylghan filimdi kórsetu, qazaq mektebi men balabaqshasyndaghy ahual búghan mysal bola alady. Qazaq memleketi bolghan song mәdeniyet pen óner de qazaqtyng tilinde boluy tiyis. Búghan ózge últtar men úlystar moyynúsynuy kerek. Qazaq mәdeniyeti týnde kóretin aitys siyaqty bolsa, erte me, kesh pe, ýlken qayshylyq tuyndaydy.

HH ghasyrda qazaq halqy assimilyasiyany, zorlyq-zombylyqty, genosidti, barlyq kóresindi kórdi. Qazaq bolashaqta salauatty, ziyaly últ bolamyz dese, HH ghasyrda, onyng aldynda kórgen qúqayynan sabaq aluy tiyis. Yaghni, basqa últ pen úlystyng basyna әngir-tayaq oinatudan eshtene shyqpaydy. Biz últtyq azshylyqtargha qiyanat jasamauymyz kerek. Ózimiz kórgendi eki ese kórsetemiz degen revanshpen ketetin bolsaq, HH ghasyrdyng birde-bir sabaghyn úqpaghanymyz. Sondyqtan, Qazaqstandaghy әr etnosqa jaghday jasauymyz kerek. Kәriske onyng orystildi emes, kәristekti qazaq ekenin, qazaq memleketin moyyndau - kәris tilin, dilin, dinin saqtaugha mýmkindik beredi degen jana sayasy filosofiyany qalyptastyruymyz kerek.

Ghalamtordaghy oitalqylardan bayqaghanym, Qazaqstanda sayasatta orystar joq, orystildiler bar. Olardyng arasynda basym bóligi óz qandastarymyz, kәrister, nemister, t.b. Biz ózge úlystargha jaghday jasasaq, olar kenes zamanynda qalyptasqan imperiyalyq-otarlyq kepten arylady. Orystildiler óz aldyna bólek, monolitti әsker emes. Ár úlystyng óz jolyn núsqau arqyly barlyghyn qazaqqa kómektesuge júmyldyru qajet. Sonda qazaqtyng da jýgi jenildeydi. Qazaqstanda orysshyldyghy orystyng ózinen asyp ketetin últtyq azshylyqtar bar. Olargha óz últynyng kim ekenin, onyng tól mәdeniyeti bar ekenin úqtyru kerek. Kóp orystyng ishinde jútylyp ketkennen góri, az bolsa da, óz namysyn, mәdeniyetin saqtaghan últ boludy ýiretu kerek. Osy arqyly últtyq memleket ýshin jýrip jatqan ýrdisterge ýzildi-kesildi qarsylasu azaiy mýmkin. Biz memleket qúraushy últ bolghannan keyin, bizding jauapkershiligimiz basqalardan on, jýz ese artyq boluy kerek.

Biylikti qoldau - bilgenindi iste degen sóz emes. Biylikti de qolda jәne ol qazaq biyligi ekenin úmytpa. Bizge últtyq azshylyqtardy qanau qaqtyghystargha aparady degendi jii aitady. Al, últtyq kópshilikti qanau qaqtyghysqa aparmay ma? Býgingi qazaq últshyldarynyng aityp jýrgeni de osy. Qazaq memleketi, memleket qúraushy últ, memlekettik til turasynda qoghamda konsensus ornap bitti. Múny joqqa shygharu, diny senimge, iydeologiyagha qarsy shyqqanday dýniye. Qoghamdyq damudyng ózi artqa sheginu, keri tartu emes qoy. Býgingi kýni demografiyalyq, sayasy jaghday jәne mәdeny ahual ózgerip jatyr. Yaghni, qogham men til sayasatta, ónerde qalyptasqan, konsensusy tabylghan ýderisterge say damyp otyruy kerek. Ókinishke oray, qazirgi tildik ahualgha baylanysty qalyptasqan ýrdister 1989 jyly Til turaly Zang qabyldanghan kezdegi qatyp qalghan qaghidalar shenberinen úzay almay otyr.

Orys tilin biluimiz, biz ýshin artyqshylyq. Biz orys tili arqyly kem degende, eki-ýsh mәdeniyetke qol jetkizip otyrmyz. Orystildi baspasózding qazaq turaly ne jazyp jatqanyn jaqsy bilip otyramyz. Jәne oghan jauap bere alamyz. Al, keybir orystildi azamattar Qazaqstannyng birqatar ónirlerinde orys tilin qajet etpeushilikti bayqaghanyn aityp, tanghalyp otyr. Búl ong ýrdisti biylikke de, basqalargha da dәleldey biluimiz kerek.

Jiyrma jylda kenes zamanyn, otarlyq dәuirdi kórmegen, qúldyq psihologiyadan tys jana buyn payda boldy. Olar qalada da, auylda da bar. Últtyq mәseledegi dau-damaylar qala men auyldyng qazaghy arasynda emes, jana dengeyge kóterilui kerek. Yaghni, qazaq memleketin qoldaushylar men búrynghy ýrdisterdi, kenestik, imperiyalyq, otarlyq sayasatty qoldaushylar arasyndaghy kýreske ainaluy tiyis. Sebebi, orystildi qazaqtar arasynda da últjandy azamattar jeterlik. Ras, olardyng tilge shorqaqtyghy bar. Biraq, qazaqtyng últyq tәuelsizdigi, memlekettigi ýshin kýresting alghy shebinde orystildi qazaqtar da jýr. Eger, biz orystildi qazaqtardy óz tarapymyzgha shyghara biler bolsaq, úrandarymyzdyn, úsynghan sayasy iydeyalar men baghdarlamalardyng osy zamangha layyq ekenin dәleldesek, olar sózsiz qoldaydy. Jәne memleketti kýsheytuge degen oladyng ghylymy әleuetin, tehnologiyalyq biliktilikteri men artyqshylyqtaryn ózimizding ortaq isimizge paydalana bilemiz.

Keshe ghana London Olimpiadasynyng altyn túghyrynan kóringen Z.Chinshanlonyn, M.Manezanyng әlem ýshin qazaq bolghany manyzdy emes. Eng bastysy, olar qazaqtyng bayraghyn kóterip otyr. Qazaq sportynyng elitasyna kelip jatqan legionerler sport seksiyasyna endi barghan qazaq jasóspirimining baghyn ashady. Mәselen, japondar әskerin, ghylymyn damytu ýshin shet elden ýlken ghalymdardy aqsha tólep aldyrdy. Syrttan kelgender arqyly tehnologiyasyn damytyp, keyin qosh aitysty. Biz de jalghan últshyldyqqa, órkókirek namysqa barmauymyz kerek. Býgingi kýni tenniste, shahmatta jaqsy óner kórsetetin qazaqtyng úl-qyzdary payda boldy. Yaghni, órkeniyetti, zamanauy últshyldyqqa barghanymyz dúrys. Qazaq últshyldary jana dengeyde oilaytyn zamanauy kýsh ekenin dәleldey bastauy qajet.

Qazaqstanda demokratiyalyq ýrdister qalyptassa, eshkim útylmaydy. Últtyq demokratiyalyq memleketting ornauy elimizde túryp jatqan az úlystardyng әrqaysysy ýshin paydaly. Mýmkin, óz maqsatymyzgha jetu ýshin oryspen oryssha, tatarmen tatarsha, bashqúrtpen bashqúrtsha sóilesuimiz kerek te shyghar. Maqsatymyz aiqyn - Tәuelsiz memleket retinde mәngi ómir sýru.

Biylikting de, orystildi baspasózding de, qazaqtyng últshylyn fashisting ar jaq, ber jaghy etip kórsetude kinәsi bar. Ghylymda, jarnamada rebrending úghymy bar. Brendti janalau degendi bildiredi. Qazaq últshyldyghyn janalauymyz kerek. Búl ýshin sayasy partiyalargha da, qozghalystargha da jana buyn kelui kerek. Oppozisiyany alayyq. 20 jylda eshtene tyndyra almasan, tyng iydeya úsyna almasan, biylikke jete almasan, ornyndy bosatuyng kerek. Búl - jaqsy ýrdis. Jana túrghyda oilaytyn, kem degende, eki-ýsh til biletin, әlemdik ahualgha jetik azamattardyng últtyq qozghalysqa kelgeni auaday qajet. Al, kózi ashyq azamattardyng partiyalargha, últtyq qozghalystargha barmaytyn sebebi, qatang týsinikterding saldarynan dep oilaymyn.

Eki myng jyl búryn joghalyp ketken tilin janghyrtty

- Qazaqtyng qos tildiligi - artyqshylyghy dediniz. Álemdik otarlau sayasatynyng tarihyna qarasanyz, óktem últ ózge úlystardy óz tilin siniru, moyyndatu arqyly biylep otyrghanyn bayqaymyz.

- Orys, aghylshyn, qytay, nemis tilin bilu - ana tilimizding memlekettik dәrejesinen airyluy emes. Óz basym, ýshtildilik tújyrymdamasyn, poliytildilikti úsynyp jatyr, ony qoldamaymyn. Qazaqstanda últtyq memleket qúrylatyn bolsa, balabaqshadan bastap qazaq tilinde boluy tiyis. Búl - memleketting talabyna ainaluy kerek. Qazaq, orys, tatar dep bólinbeui kerek. Izrailidi, basqa memleketterdi alyp qarasanyz, balabaqshanyng barlyghy óz tilinde. Búl - Izraili, Chehiya, Angliya bolsyn, sol elderding bolashaq azamattaryn qalyptastyru ýshin jasalatyn eng birinshi qadam. Yaghni, balany memlekettendiru. Damudyng joghary dengeyine jetken Japoniya siyaqty elderde kem degende 4-5 synypqa deyin balalardy tek ana tilinde tәrbiyeleydi. Sebebi, bala ana tilining bar qúnaryn, uyzyn tatuy kerek. Al, odan keyin birneshe tildi, sabaqtardy ýiretuge bolady.

Býginde matematika, astrofizika, himiya, tehnologiyany qazaq tilinde ýirenuge, damytugha mýmkindik berilip jatqan joq. Onyng ýstine ekonomikamyzda tútynushy az. Izraili - 2000 jyl búryn joghalyp ketken tilin janghyrtqan memleket. Jaqsy ýrdis retinde qabyldaugha bolady.

Qazirgi sayasy filosofiyamyz 80 - 90-jyldary qalyptasqan ýreylerge, qorqynyshqa, sol kezdegi әleumettik-demografiyalyq jaghdaygha negizdelgen. Ýshtildilik azamattardyn, qazaq halqynyng konstitusiyalyq qúqyghyn taptaugha ainalyp keledi. Konstitusiyada әr azamattyng qúqyghy teng dep jazylghan. Biraq, Almaty men Astanany aitpaghannyng ózinde, auyl demeyik, key qalalarda azamattardyng qúqyghyn teng dәrejede qamtamasyz etip jatyrmyz ba? Bilim alugha, mәdeny sharalardy kóruge teng mýmkindik bar ma? Joq. Qalanyng ózinde qazaq tilindegi filimderdi kinoteatrlardan siyrek kóremiz. Auyl men shaghyn qalalarda múnday jaghday mýlde joq. Medisinada Almatydaghy auruhana men mol qarajat qúiylyp jatqan ózge qalalardaghy auruhanalardy salystyra almaysyz. Tehnika berilgenimen, dәl sonday maman joq. Auylgha ýshtildi, poliytildi múghalim tabylady degenge senesiz be? Memlekettik tildi damytu ýshin orys mektepterine ýlken talap qoiy qajet. Men taksy jýrgizushisi nemese úshaq bortynyng qyzmetkeri bolsam, mening mindetim otyrghan adamdy bir jerden ekinshi mejege aman-esen jetkizu. Maghan osy ýshin qarjy tóleydi. Al, bizde nemqúraydylyq basym. Bilimdi tekseru joq. Orys mektebinde qazaq tili men әdebiyeti pәnderi aptasyna 2-3 mәrte oqytylady. 11-synypty bitirgen bala qazaq tilin bilmese, mektep diyrektory men qazaq tili múghalimin memleketting qarajatyn talan-tarajgha saldy degen aiyppen jauapqa tartu kerek. Nelikten matematika múghalimi oqushynyng esepke shorqaqtyghy ýshin júmystan quylyp, qazaq tilin oqytpaghan, jaghday jasamaghan diyrektorlar júmysta qalady?!.. Qazaq tilin damytu qazaq mektepterining sanyn arttyrumen ghana shektelmeydi. Bәlkim, qazaq últshyldaryna orys mektepterine baryp, balalardyng memlekettik tildi mengeru barysyna qoghamdyq tekseru jýrgizu qajet shyghar. Mýmkin, qazaq tilshileri orys mektepterindegi 11-synyp oqushylarymen arnayy sóilesudi daghdygha ainaldyrsa nәtiyjer bolar?... Qazir qazaq tilin mengermeudi әdistemelik, oqulyq kitaptardyng azdyghymen baylanystyrady. Búl - 20 jyl búryn aitylghan syltau. Memlekettik tildi ýiretuge baylanysty 100-den astam baghdarlama bar. Sonyng ishinen eng ýzdik 10 baghdarlamany tandap alyp, ony dәriptep, oqu baghdarlamasyna engizuge memleket pen qogham mýddeli boluy tiyis.

«Qaztest» jýiesi arqyly da mektep oqushylarynyng tildi mengeruin tekseruge bolady. Sonday-aq, ÚBT taza qazaq tilinde ótui kerek. Osynday qadamdardy qazir iske asyrmasa, Ýkimet qabyldap jatqan baghdarlamalargha engizbese, til mәselesi taghy 5-10 jylgha kesheuildeydi. Elbasy Núrsúltan Nazarbaev 2020 jyly Qazaqstannyng 95 payyzy qazaq tilin mengeredi dedi. Búl - jaqsy meje. Biraq, mejege jetu ýshin is-qimyl kerek. Erteng barlyghymyz, aqyldy, denimiz sau bolady deu bir basqa, oghan jetu ýshin oqu, izdenis, jattyghu bir basqa. Sondyqtan, baghdarlamalar jaqsy jazylsa da, ony oryndauda birizdilik, tabandylyq, sayasy jiger kerek.

Súhbattasqan - Duman ANASh

«Almaty aqshamy» gazeti