ءتىل شىعارماشىلىعى ەشقاشان توقتاماۋى كەرەك

- «فەيسبۋكتا» قازاق ءالىپبيىن لاتىنعا كوشىرۋ، قازاق سوزدەرىنىڭ تۇسىندىرمەسى تۋرالى تالقىلاۋلارعا سەبەپكەر بولىپ ءجۇرسىز. عالامتور ارقىلى جۇرگىزىلگەن اعارتۋشىلىق جۇمىستارىڭىزعا قىزىعۋشىلىق تانىتقانداردىڭ كوپ ەكەنىن بايقاپ ءجۇرمىز. جانە قازاق سوزدەرىنىڭ تۇسىندىرمەسىنە دەندەپ ەنگەن جۇرتشىلىق تاراپىنان ساۋاتتى پىكىرلەر دە ايتىلۋ ۇستىندە...

- ءبىزدىڭ تىرشىلىك قۇبىلىستارىن ءتۇسىنۋ مەن ءتۇيسىنۋىمىز تىكەلەي تىلگە بايلانىستى. ءتىل ماسەلەسىن قاۋزاپ جۇرگەن ازاماتتار ءوز جاعدايىن كۇيتتەپ جۇرگەن جوق. ەڭ باستىسى، بۇگىنگى ومىرگە قاتىستى جاڭا ساياسي سوزدىكتى، قۇندىلىقتار سوزدىگىن قالىپتاستىرۋ، قۇندىلىقتار توڭىرەگىندە توپتاسۋ كەرەك. ءار ءتۇرلى دەرەكتەرگە سايكەس، بۇگىندە اعىلشىن ءتىلى سوزدىگىندە 1 ميلليونعا جاقىن، ورىس تىلىندە 250 مىڭعا جۋىق ءسوز بار ەكەن. ونىڭ اياسىنىڭ ءوزى تارىلىپ كەلە جاتىر. سەبەبى، ءومىردىڭ ءوزى تەز دامۋ ۇستىندە. كۇندەلىكتى جاڭا تەحنولوگيامەن بىرگە جاڭا سوزدەر، جاڭا ۇعىمدار پايدا بولىپ جاتىر.

- سوزدەر ەكشەلىپ جاتىر دەيسىز عوي..

ءتىل شىعارماشىلىعى ەشقاشان توقتاماۋى كەرەك

- «فەيسبۋكتا» قازاق ءالىپبيىن لاتىنعا كوشىرۋ، قازاق سوزدەرىنىڭ تۇسىندىرمەسى تۋرالى تالقىلاۋلارعا سەبەپكەر بولىپ ءجۇرسىز. عالامتور ارقىلى جۇرگىزىلگەن اعارتۋشىلىق جۇمىستارىڭىزعا قىزىعۋشىلىق تانىتقانداردىڭ كوپ ەكەنىن بايقاپ ءجۇرمىز. جانە قازاق سوزدەرىنىڭ تۇسىندىرمەسىنە دەندەپ ەنگەن جۇرتشىلىق تاراپىنان ساۋاتتى پىكىرلەر دە ايتىلۋ ۇستىندە...

- ءبىزدىڭ تىرشىلىك قۇبىلىستارىن ءتۇسىنۋ مەن ءتۇيسىنۋىمىز تىكەلەي تىلگە بايلانىستى. ءتىل ماسەلەسىن قاۋزاپ جۇرگەن ازاماتتار ءوز جاعدايىن كۇيتتەپ جۇرگەن جوق. ەڭ باستىسى، بۇگىنگى ومىرگە قاتىستى جاڭا ساياسي سوزدىكتى، قۇندىلىقتار سوزدىگىن قالىپتاستىرۋ، قۇندىلىقتار توڭىرەگىندە توپتاسۋ كەرەك. ءار ءتۇرلى دەرەكتەرگە سايكەس، بۇگىندە اعىلشىن ءتىلى سوزدىگىندە 1 ميلليونعا جاقىن، ورىس تىلىندە 250 مىڭعا جۋىق ءسوز بار ەكەن. ونىڭ اياسىنىڭ ءوزى تارىلىپ كەلە جاتىر. سەبەبى، ءومىردىڭ ءوزى تەز دامۋ ۇستىندە. كۇندەلىكتى جاڭا تەحنولوگيامەن بىرگە جاڭا سوزدەر، جاڭا ۇعىمدار پايدا بولىپ جاتىر.

- سوزدەر ەكشەلىپ جاتىر دەيسىز عوي..

- ءيا. مۇنىڭ ءبارى ومىردەن ورنىن تاپپاسا، وندا بۇل قۇبىلىستاردىڭ، تەحنولوگيانىڭ قازاق ومىرىندە جوقتىعى دەپ قاراۋعا بولادى. كەيدە قازاق مەكتەبىنە بارعان بالالار ۇزىلىسكە شىققاندا ءوزارا ورىس تىلىندە سويلەسىپ كەتەدى دەپ رەنجيمىز. ويتكەنى، بالالاردى قىزىقتىراتىن ويىن تۇرلەرىنىڭ بارلىعى وزگە تىلدە. بۇل - قازاق ءتىلىن مودەرنيزاتسيالاۋ، قارقىندى دامىتۋ تالاپتارىنىڭ ءبىرى. ءبىز ءالى دە ءتىلدى دامىتۋ ماسەلەسىن تۇسىنبەيتىن، ونىڭ تاريحى مەن تامىرىن بايىپتامايتىن سياقتىمىز. تۇركى زامانىنان كەلە جاتقان تىلدىك قورىمىز، ونىڭ ۇستىنە اراب، پارسى مادەنيەتىنەن كەلگەن سوزدەر بار. ءار ءسوز پايدا بولعان كەزىنەن باستاپ دامۋ تاريحىن وتكەرەدى. كەيبىر ءسوزدىڭ، ۇعىمداردىڭ وزگەرىسكە ۇشىرايتىن جاعدايى دا كەزدەسەدى. باياعىدا باسقا تۇسىنىك بەرگەن ءسوز بۇگىن باسقا ماعىنانى ءبىلدىرۋى مۇمكىن. ياعني، ءتىلدىڭ ءوزى ۇنەمى دامۋ ۇستىندە. سوندىقتان، عالامتوردا «قازاق سوزدەرىنىڭ ارحەولوگياسى» اتتى توپ قۇردىق. ماقساتىمىز - ءوزىمىز تاريحىن بىلە بەرمەيتىن سوزدەردى ورتاعا شىعارىپ، تالقىلاۋ. قازىر تالقىعا شىعارىلعان سوزدەرگە بىرقاتار قاۋىم پىكىر بىلدىرۋدە. كەلەشەكتە وسى پىكىرلەر نەگىزىندە «قازاق سوزدەرىنىڭ تاريحى» سىندى كىتاپ قۇراستىرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.

ءبىز، ۇلتىمىزدىڭ تىلدىك سوزدىگىن دامىتا بەرۋىمىز كەرەك. ونى قالاي دامىتۋعا بولادى؟ ەڭ الدىمەن كوزىمىزگە كورىنەتىنى، تۇركى تىلدەرى. قازىرگى ۋاقىتتا بىرنەشە تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر بار. ولاردىڭ ارقايسىسىندا ءتىل بولەك دامۋ ۇستىندە. سوڭعى كەزدە، تۇركى ەلدەرىنىڭ بىرلىگىن نىعايتۋ ماقساتىنداعى وڭ ۇردىستەردى بايقايمىز. ماسەلەن، تۇركى اكادەمياسى، تۇركى كەڭەسى قۇرىلدى. مەنىڭ ويىمشا، وسى قۇرىلىمداردىڭ ءوزى ورتاق تۇركى سوزدىگىن تالاپ ەتەدى. ماسەلەن، قاراپايىم عانا «شولمەك»، «كەدەن»، «ارميا» سوزدەرى قاي ەلدە قالاي ايتىلادى، قالاي اۋدارىلادى، قانداي وزگەرىسكە ۇشىراۋدا؟ ەكىنشىدەن، ءتىل ايىرماشىلىعى. زاماناۋي ساياسي سوزدىكتى الايىق. كوپتەگەن ەلدەر جاڭا سوزدەردى ەنگىزگەن كەزدە ونىڭ قۇبىلىسىن تۇسىنۋگە، تاريحىن بىلۋگە ۇمتىلادى. قازاق تىلىنە «كوررۋپتسيا» - «سىبايلاس جەمقورلىق»، «رەپرەسسيا» - «قۋعىن-سۇرگىن» دەپ اۋدارىلدى. «قۋعىن-سۇرگىن» ءسوزى قازاقتىڭ قىز الىپ قاشۋ ءداستۇرىنىڭ نەگىزگى كودەكسى دەۋگە بولادى. ياعني، بۇل ءسوزدىڭ ىشىندە قىزدى الىپ قاشۋ، كەشىرىم سۇراۋ، كەلىسۋ سىندى اتريبۋتتار بار. تۋعان-تۋىس جينالىپ، قىزدىڭ سۇراۋىن سۇراپ بارعان كەزدى «سۇرگىن» دەيدى ەكەن. ال، «جەمقورلىق» ۇعىمى كوررۋپتسيانىڭ قاتەرلىلىگىن قانشالىقتى اشادى؟ مۇمكىن، «كوررۋپتسيا» ءسوزىنىڭ ءوزىن قالدىرعان دۇرىس شىعار؟ نەمەسە بىزدە كونەدەن قالعان ماقال-ماتەلدەر، قالىپتاسقان ءسوز تىركەستەرى بار. مۇنى دا دۇرىستاپ تەكسەرۋىمىز كەرەك سياقتى. ياعني، جاڭا زاماندا جاڭا تۇسىنىكتەر، كوننوتاتسيا پايدا بولدى. مىسالى، قازاقتا «ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول» دەگەن ماقال بار. ءبىز مۇنى ۇلىق بولساڭ، كىشىپەيىل بول دەپ تۇسىندىرەمىز. ال، تۇركى-موڭعول تىلدەرىندە «كىشىك» دەگەنىمىز «باقىتتى»، «جولى بولاتىن» دەگەن ماعىناعا يە ەكەن. بيلەۋشىنىڭ جولى بولماسا، ونى تايپا بيلىكتەن تايدىرادى. سوندىقتان، بۇل ۇعىم كىشىپەيىلدىلىكتى عانا ەمەس، جولى بولعىشتىقتى دا بىلدىرەتىن شىعار. وسىلايشا، ءتىلدىڭ تاعدىرىن تارازىعا سالىپ وتىرۋىمىز، جاڭا ماعىنا ىزدەي بەرۋىمىز كەرەك. ۆيتگەنشتەين ەسىمدى اعىلشىن فيلوسوفى فيلوسوفيانىڭ ءبارى ءتىلدىڭ اينالاسىنداعى دۇنيەلەر، تىلدە بار دۇنيە ومىردە بار دەپ تۇسىندىرەدى. قازىرگى ۋاقىتتا فيلوسوفيادا «تىلدىك ويىندار» دەگەن باعىت پايدا بولدى. ياعني، ءتىلدىڭ ءوزىن زەرتتەۋ پوستمودەرنيستىك ۇردىسكە جاتاتىن ۇعىم.

سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭى، توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا قازاقتىڭ ىشىندە ءتىل شىعارماشىلىعى كەرەمەت دامىعان ەدى. ءاربىر قازاق باسپاسوزىندە ءبىر تەرمين اينالاسىندا كەسكىلەسكەن ايقاس ءجۇرىپ جاتاتىن. ءسوزدىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىنا، اۋدارماسىنا وراي اركىم ءوز ۇسىنىستارىن جەتكىزەتىن.

ورىس جازۋشىسى ف.دوستوەۆسكي ءوز كۇندەلىكتەرىندە: «مەن باقىتتى اداممىن. ورىس ءتىلىن ءبىر سوزگە بايىتتىم» دەپ جازىپتى. ياعني، ءبىر كىتابىندا «ستۋشەۆاتسيا» («تارتىنىپ قالۋ» ماعىناسىنا جاقىن) ءسوزىن قولدانعان ەكەن.  وسى ءسوزدى ءبىر ازاماتتاردىڭ ايتىپ جاتقانىن ەستىپ، ورىس تىلىنە جاڭا ءسوز ەنگىزدىم دەپ ماقتانادى.

ال، قازاقستاندا 15 ميلليون دەمەي-اق قويايىق، ەڭ بولماعاندا، ساياساتتا، عىلىمدا، ونەردە، ادەبيەتتە جۇرگەن 200-300 مىڭ ادام ءبىر سوزدەن تاۋىپ، قازاق ءتىلىن بايىتار بولسا، قازاق ءتىلى قانشاما سوزگە كەنەلەر ەدى. ءار سالادا بارلىق ۇلتجاندى ازامات وسى ۇستانىمدا بولۋى كەرەك.

سونىمەن قاتار، ءاربىر مينيسترلىك، عىلىمي ينسيتيتۋتتار جەكە سايتىنا «تەرمين» دەگەن كىشكەنتاي بەت، ايدار اشىپ قويسا، عانيبەت بولار ەدى. بۇل - سالالىق سوزدىكتى دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. بالكىم، بۇل باستاما بۇگىن ەش ناتيجە بەرمەيتىن شىعار. بىراق، ەرتەڭ عالىم نەمەسە ونەركاسىپشى ءبىر ءسوزدىڭ بالاماسىن ويلاپ تاۋىپ، سايتتا تالقىلاسا، ونىڭ قولدانىسقا ەنىپ كەتۋىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى. ياعني، ءتىل شىعارماشىلىعى ەشقاشان توقتاماۋى كەرەك. ءبىز بۇل ماسەلەنى ءتىل ماماندارى شەشسىن دەگەن ويمەن شەكتەلەمىز. بۇل ءبىر جاعىنان دۇرىس شىعار. بىراق، ءتىل - بارشامىزعا ورتاق، قازاق جۇرتىنا قاتىستى ماسەلە بولعاندىقتان، بۇل ماسەلەمەن بارلىعى اينالىسۋى كەرەك. سوندا عالىمدارعا دا ناقتى جۇمىس تابىلادى. ولار قولدانىسقا ەنەتىن جاڭا سوزدەردى ەلەپ-ەكشەيتىن بولادى. بۇل ءبىر جاعىنان قازاق تىلىنە قىزىعۋشىلىقتى ارتتىرا وتىرىپ، ءوزىمىزدى تانۋعا ىقپال ەتەدى.

تىلدەردىڭ دامۋى ۆاليۋتالىق زاڭدىلىقتارعا تاۋەلدى

- قازاقتىڭ ءتىلىن دامىتۋدا، زاماناۋي ءسوز جاساۋدا ەڭبەك ەتكەن عالىمدار از ەمەس. سونىڭ ءبىرى - ءىسلام جارىلعاپوۆ. ىساعاڭ سياقتى عالىمداردىڭ جاساعان سوزدەرىن قازىر كۇندەلىكتى تۇرمىستا قولدانىپ ءجۇرمىز. ءىشىنارا قولدانىلماي جۇرگەندەرى دە بار. ياعني، عالىمداردىڭ جاساعان جۇمىستارىن عالامتور ارقىلى ناسيحاتتاپ جاتقان جانداردى بايقادىڭىز با؟

- عالامتور مەن ونى تۇتىنۋشىلار ءارتۇرلى ادامداردىڭ جيىنتىعى بولعاندىقتان، ءتۇرلى ويلار ايتىلادى. «قازاق تۇسىندىرمە سوزدىگىنەا ەنگىزىلگەن سوزدەردىڭ ءوزى سىنعا ۇشىراپ جاتىر. مەنىڭ انىق بىلەتىنىم، قازاق ءتىلى، ورىس ءتىلى، سۋاحيلي ءتىلى بولسىن، تىلگە ەشقاشان وكتەمدىك جۇرمەيدى. ءتىل - ءتىرى اعزا. ۇنەمى ەۆوليۋتسيالىق جولمەن داميدى. مۇنى عالىمدار دا دالەلدەگەن. ماسەلەن، سانگە اينالعان سوزدەر بولادى. كەڭەس وداعى كەزىندە دە كوپتەگەن سوزدەر سانگە اينالعان ەدى. زامان وزگەردى، سول سوزدەردى قولدانعان ادامدار تاريح ساحناسىنان دا، تىلدىكك اينالىمنان دا شىعىپ قالدى. ولارمەن بىرگە اتالعان سوزدەر دە قالىپ قالدى. سونىمەن بىرگە، تىلگە وزىندىك سىن دا قاجەت. قازىر بىزدە تىلدەردى دامىتۋ ينستيتۋتى بولعانىمەن، ءسوزدى اينالىمعا ءتۇسىرۋ، ونىڭ پايدالانىلۋىن باقىلاۋ تەتىكتەرى ءالسىز.

لوس-اندجەلەس قالاسىندا اعىلشىن ءتىلى ينستيتۋتى بار. بۇل ينستيتۋتتىڭ شارۋاسى - دۇنيە جۇزىندە جارىق كورىپ جاتقان گازەت-جۋرنالدار مەن سايتتاردى جازدىرىپ، قاراپ وتىرادى. ماسەلەن، دجاكارتادا اعىلشىن ءتىلدى ادامدار ورتاسىندا اعىلشىن تىلىندە تەرمين پايدا بولادى. نەمەسە قازاقستانداعى مۇنايشىلار اراسىندا بەلگىلى ءبىر جاعدايعا بايلانىستى اعىلشىن تەرمينى پايدا بولادى. وسى ءسوزدى نەمەسە تەرميندى الەمدە جۇرگەن اعىلشىن فيلولوگتارى تالقىلايدى. بۇل ءۇردىس سوڭعى كەزدە ورىستارعا دا كەلدى. ميحايل ەپشتەين ەسىمدى تانىمال فيلوسوف، ءتىلتانۋشى جانە سونىڭ اينالاسىندا جۇرگەن بىرنەشە عالىمدار بار. ولار الەۋمەتتىك جەلىلەردە دە، جەكە سايتتارىندا دا ورىس ءتىلىن قالاي بايىتۋ كەرەك دەگەن تاقىرىپتى قاۋزايدى.

كەدەن وداعىنىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى «كەدەنشىلەپ كەتتى» دەگەن ءسوز تۋدى. كەدەن وداعىمەن بىرگە ءومىر سۇرەتىن ماۋسىمدىق ءسوز، بالكىم، قازاق ۇعىمىنا كەڭىنەن ەنىپ، ماڭگى قولدانىستا قالاتىن ءسوز بولۋى دا مۇمكىن. قازىر الەمدە 15 ميلليون قازاق بار دەسەك، ولاردىڭ ارقايسىسى كۇندەلىكتى ويلانىپ، تولعانىپ، ءوز ىسىمەن شۇعىلدانىپ ءجۇر. ەكىنىڭ ءبىرى قازاق گازەتىن وقيدى، ەكىنىڭ ءبىرى ساياسي-الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق جاعدايلاردى تالقىلايدى. سوندىقتان، ءتىل ينستيتۋتى جانىنان نەمەسە بولەك ۇيىم رەتىندە عالامتوردا ءتىل ماسەلەسىن فورۋمداردا وتىرىپ، تالقىلايتىن توپتاردىڭ جينالعانىن قالايمىز. ولار «قازاق ءتىلىن دامىتۋ» سىندى باستاماشىل ۇيىمداردى قۇرا وتىرىپ، عىلىمي مەكەمەگە اينالسا قۇبا-قۇپ. ويتكەنى، قىتاي، رەسەي قازاقتارى دا بۇگىنگى ماسەلەلەردەن تىس قالىپ جاتقان جوق. بارلىق ەلدەردىڭ قارىم-قاتىناسىندا، ونەرىندە، ساياساتىندا جاڭا سوزدەر تۋىپ، قولدانىسقا ەنىپ جاتىر. ماسەلەن، قاجىعۇمار شابدانۇلى سياقتى قىتايداعى قازاق جازۋشىسى كورنەكتى رومان جازىپ، جاڭا سوزدەردى ەنگىزسە جانە بۇكىل قازاققا ۇناسا، بۇل دا قازاق تىلىنە ەنگەن ءسوز بولىپ شىعادى. قازاقستاندا، موڭعوليادا، تۇركيادا، ەۋروپا ەلدەرىندە جۇرگەن قازاقتاردىڭ بارلىعى قازاق ءتىلىن بايىتۋعا اتسالىسسا، مۇنىڭ ءوزى تارىداي شاشىراپ كەتكەن قازاق قاۋىمىن قايتا جيناۋ بولىپ تابىلادى.

اعىلشىن، يسپان، نەمىس، ورىس تىلدەرىندە «جىلدىڭ جاڭا ءسوزى» سىندى بايقاۋلار وتەدى. قازىرگى ۋاقىتتا «ايپادشىلاپ كەتتى» نەمەسە «ايفونشىلاپ ءجۇر» دەگەن سوزدەردى قولدانا باستادىق. بۇگىنگى زامانعا بايلانىستى تەرميندەر نەمەسە قاراپايىم تۇرمىستىق سوزدەر ينتەرنەتپەن، تەحنولوگيامەن بىرگە ەنىپ جاتسا، ءبىز نەگە ودان شوشىنۋىمىز كەرەك؟ ياعني، بارلىق ءسوزدى جيناي بەرەيىك. ماسەلەن، «لوندون وليمپياداسى»، «بەيجىڭ وليمپياداسى» دەمەي، «لوندونيادا»، «بەيجىڭيادا» دەپ قىسقا قايىرساق تا جاراسادى. بۇگىن ءازىل بولعانىمەن، بولاشاقتا ۇردىسكە اينالۋى عاجاپ ەمەس.

عالامتورداعى «قازاق سوزدەرىنىڭ ارحەولوگياسى» ويتالقىسىنا مىناداي دەرەكتەردى ەنگىزدىم. امەريكان عالىمدارى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە جاپونيامەن ارادا بولعان اسكەري وپەراتسيالاردىڭ بارلىعىن سۇزگىگە سالىپتى. «كوپتەگەن شايقاستاردا امەريكاندىقتاردىڭ جەڭىسكە جەتۋىنىڭ باستى سەبەبى، اعىلشىن ءتىلىنىڭ وتە مىعىم ءتىل بولعاندىعىنان»، - دەيدى عالىمدار. ويتكەنى، كەسكىلەسكەن سوعىس ۋاقىتىندا اسكەرگە بەرىلەتىن بۇيرىقتى امەريكان وفيتسەرلەرى جاپوندىقتارعا قاراعاندا ەكى ەسە جىلدام ايتادى ەكەن. مىسالى، «انا تۇسقا وق جاۋدىر» دەگەندى ورىسشا ايتقانىڭ ءبىر بولەك، قازاقشا ايتقانىڭ ءبىر بولەك شىعادى. ياعني، امەريكاندىقتاردىڭ اسكەري بۇيرىقتارى جاپوندىقتارعا قاراعاندا 58 پايىزعا جىلدام ەكەن. جاپونيانىڭ جەڭىلىس تابۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، اسكەري باسشىلىق پەن قاراپايىم سولدات اراسىندا بەلگىلەنگەن ەتيكا بار.

ءماجىلىس دەپۋتاتى مۇرات ابەنوۆ جۋىردا قازاق تىلىندە جىبەرىلەتىن سمس-حابارلامالاردىڭ ورىس تىلىندەگىگە قاراعاندا ەكى ەسە قىمبات ەكەنىن ايتىپ، ساۋال جولدادى. اينالىپ كەلگەندە، بۇل ءارىپ، ءالىپبي ماسەلەسىنە تىرەلەدى. ياعني، قازاق تىلىندە ويىڭدى جەتكىزۋ ءۇشىن كوبىرەك ءارىپ پايدالاناسىڭ، ول سمس-ءتىڭ قۇنى بولىپ شىعادى. ءبىز بۇل تۇرعىدان دا ويلانۋىمىز كەرەك. ياعني، باسقارۋ، كومپيۋتەرلىك، تەحنولوگيالىق پروتسەستەر بۇگىنگى زامانعا ساي بولۋى ءتيىس. ءتىپتى، عالامتورداعى ءار بايت اقپاراتتىڭ تەڭگەگە نەمەسە دوللارعا سالعانداعى قۇنى بار. ياعني، ءبىز تىلىمىزگە، دۇنيەتانىمىمىزعا، ويلاۋ قابىلەتىمىزگە ەكونوميكالىق تۇرعىدان قاراي ءبىلۋىمىز قاجەت. بۇل - قازاق ءتىلى دامۋىنىڭ كەپىلى. ەگەر قازاق تىلىندە ويلاۋ، قازاق تىلىندە اقپاراتتىق تەحنولوگيانى پايدالانۋ زاماناۋي ستاندارتتارعا ساي بولماسا، بۇل رەتتە اعىلشىن نەمەسە ورىس تىلدەرىنەن بىرنەشە كوش ارتتا قالاتىن بولسا، وندا ءوزىنىڭ ۋاقىتىن، قاراجاتىن ەسەپتەگەن ادام امالسىز وزگە تىلگە كوشەدى. ياعني، وسى تۇرعىدان العاندا، ءوز تىلىمىزدە عالامتوردا، تەحنولوگيادا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن لاتىن الىپبيىنە كوشۋ كەرەك. لاتىن الىپبيىنە كوشكەندە دە، ونىڭ ءار ءارپىنىڭ جازىلۋىنا ءمان بەرۋ قاجەت. مىسالى، قازاق الىپبيىندە «پ» ءارپىن جازۋ كومپيۋتەرشىلەردىڭ، باعدارلاماشىلاردىڭ قىرۋار ەڭبەگىن تالاپ ەتتى. ياعني، بۇل ءارىپ ساندىق كود رەتىندە ءبىزدىڭ پەرنەتاقتالارعا ەندى. ەسەسىنە، كىتاپ شىعارعاندا، باسقا جاعدايلاردا پايدالانعاندا بەلگىلى ءبىر ۋاقىت تالاپ ەتەتىن دۇنيەگە اينالىپ كەتتى. وسى تاراپتا دا ويلانعانىمىز دۇرىس.

- زامان اعىمى قاجەت ەتكەن جاعدايدا سوزدەردى قىسقارتۋ، قولدانۋعا وڭتايلى ەتۋ ءىسى - باي، قۇنارلى سانالاتىن ءتىلىمىزدىڭ قازىرگى اسسيميلياتسياعا ۇشىراعان جۇتاڭ ءحالىن ودان ءارى تەرەڭدەتە تۇسپەي مە دەگەن قاۋىپ تاعى بار ەمەس پە؟

- مۇنداي قاۋىپ ارقاشان بولادى. ءتىپتى، ءار حالىقتا، سونىڭ ىشىندە دامىعان فرانتسۋز ءتىلىنىڭ وزىندە الگىندەي قاۋىپ بار. «ءبىز ءتىلىمىزدىڭ سۇلۋلىعىنان ايرىلىپ بارا جاتقان جوقپىز با؟» دەيدى فرانتسۋز عالىمدارى. مىسالى، فرانتسۋز تىلىندە ارتىق ارىپتەر، دىبىستار كوپ. جازىلۋىندا 8,9 ارىپتەن تۇراتىن سوزدەر ايتىلۋىندا 3,4 ارىپتىك، سيمۆولدىق دىبىسقا اينالادى. «پەجو» دەگەن ءسوزدى جازۋ ءۇشىن فرانتسۋز الىپبيىندە 8 ءارىپ، «رەنو» دەگەن ءسوزدى جازۋ ءۇشىن 8 ءارىپ كەرەك. سوندىقتان، ولاردا دا بىزدەگىدەي داۋ-داماي ءجۇرىپ جاتىر. ويتكەنى، تىلدەردىڭ دامۋى بەلگىلى ءبىر ۆاليۋتالىق زاڭدارعا بايلانىستى. فرانتسۋزدىڭ ءبىر عالىمدارى «رەنو» ءسوزىن الەمدەگىدەي ءتورت ارىپپەن جازساق دەيدى، ال، باسقاسى بۇعان كەلىسپەيدى. ويتكەنى، اتا-باباسىنان بەرى قالىپتاسقان جازۋ ۇلگىسى بار. ەكى كوزقاراستىڭ قايسىسى جەڭەتىنى ازىرگە بەلگىسىز. بىزدە دە وسىنداي قاۋىپتەر بار. بۇل جەردە مىنا ءجايتتى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ءتىل ومىرلىك دامۋ ۇستىندەگى قاتىناس قۇرالى. تونىكوك بابامىزدىڭ جازۋىن وقىساڭىز، قولىڭىزعا قوسىمشا سوزدىك الىپ قاراماساڭىز، تۇسىنە بەرمەيسىز. كەنەسارىنىڭ، ماحامبەتتىڭ سوزدەرىنىڭ نەگىزى قالسا دا، سول داۋىرگە لايىق ەرەكشەلىكتەرى بار. ابايدىڭ ءتىلىن الىپ قاراڭىز. شاعاتاي تىلىندە جازىلعان حاتتار دا باسقاشا. ال، قازاق ءتىلىنىڭ ىشكى دامۋى بولەك بولدى.

اقپاراتتىق تەحنولوگياعا وتە تۇسىنىكتى، وڭتايلى ءتىل كەرەك. ورىستاردا كەڭسە، بيزنەس، ەكونوميكا ءتىلى بار. بۇل تىلدەر ادەبيەتكە اسەر ەتپەيدى. بىراق، قاراپ وتىرساڭىز، بۇگىندە ينتەرنەت كەڭىستىگىندە ايتىلىپ جاتقان سوزدەر كەز-كەلگەن ادەبيەتتەن كورىنىس تاۋىپ جاتىر. بۇدان 20 جىل بۇرىن 600-700 بەتتىك تۋىندى رومانعا سانالسا، قازىر 150-200 بەتتىك شىعارمانى دا رومان رەتىندە ايتا بەرەدى. سەبەبى، بۇگىندە 600 بەتتىك كىتاپتى وقيتىن ادام نەكەن-ساياق. زامان تەزدەتۋدى، جىلدامدىقتى قالاپ وتىر. قازىرگى قوعام روماننىڭ اۋديو-ۆيزۋالدى نۇسقاسىن دا كۇتەدى. ويتكەنى، ۆيزۋالدى زاماندا ءومىر سۇرۋدەمىز. ءبىز وقىپ وتىرعان دۇنيەنىڭ سۋرەتىن، بەينەتاسپاسىن كورگىمىز كەلەدى.

قازىرگى عالامتوردى ۇلكەن قۇبىلىس رەتىندە قاراۋىمىز قاجەت. ويتكەنى، بولىپ جاتقان جاعدايدى وقىپ قانا قويماي، سۋرەتىن دە، مۇمكىندىك بولسا، بەينەتاسپادان دا تاماشالاۋعا مۇمكىندىك بار. سۇحباتتى اۋديوماتىندە تىڭداي بەرەتىن بولدىق. بۇرىن گازەت-جۋرنالعا، كىتاپقا شىققان دۇنيەنى وقىساق، قازىر كىتاپتى وقي وتىرىپ، بىرەۋدىڭ سۇحباتىن دا تىڭداي بەرۋگە بولادى. بۇل ءبىزدىڭ ەستەتيكامىزدى، تالعامىمىزدى، دۇنيەتانىمىزدى، اقپاراتقا دەگەن كوزقاراستارىمىزدى تۇبەگەيلى وزگەرتۋدە. ماسەلەن، وسىدان 20 جىل بۇرىنعى راديو تىڭداۋشى، تەلەديدار كورۋشى، گازەت-جۋرنال مەن كىتاپ وقۋشى قوعام بۇگىندە ينتەرنەت تۇتىنۋشى قوعامعا اينالدى. العاش گازەتتەر، ودان كەيىن راديو، تەلەديدار، سونان سوڭ عالامتور پايدا بولدى. ءاربىر جاڭا تەحنولوگيا وزىنە دەيىنگى ۇردىستەردىڭ پايدالى جاقتارىن الىپ وتىردى. بۇگىنگى كۇنى ينتەرنەت وسىعان دەيىن پايدا بولعان بارلىق باق فورماتىن الدى. ياعني، ءبىر ماقالانىڭ ىشىنە فوتونى دا، بەينەتاسپانى دا، اۋديوتاسپانى دا سالۋعا بولادى. اركىم ءوز تالعامىنا، ۋاقىتىنا قاراي وزىنە قاجەت نۇسقاسىن تابا الادى. وقۋعا ەرىنسەك، اس ۇيدە تاماقتانىپ وتىرساق، تەلەديدار كورىپ وتىرساق، اۋديوتاسپانى تىڭداۋعا مۇمكىندىك بار. وسى سياقتى ءتىلدىڭ دامۋىندا دا جاڭاشىل ءۇردىس بولۋى كەرەك. ادەبيەتكە، مادەنيەتكە بەلگىلى ءبىر كونسەرۆاتيۆتى كوزقاراس قاجەتتىگى ءسوزسىز. بۇل - بارلىعىن جوققا شىعارۋ ەمەس. ابايدىڭ، الاشوردانىڭ زامانىنداعى گازەتتەردى وقىساڭىز، ول كەزدەگى تۇسىنىك، پايىم مۇلدە باسقا. ياعني، ءار زاماندا ءتىلدىڭ سۇرىپتايتىن، ساقتايتىن ءھام دامىتاتىن جاعى بولادى.

شەتتەن كەلگەن سوزدەردى تىلىمىزگە ەندىرۋدە ءبىز تىم اسىرا سىلتەۋشىلىككە ورىن بەرىپ جاتقان سياقتىمىز. «بالكون» ءسوزىن «قىلتيما» دەيمىز. ءتىلدىڭ ءتىرى ەكەنىن بىلدىرەتىن قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى - وزگە تىلدەگى وزىنە قاجەتتى سوزدەردى اسسيميلياتسيالاي ءبىلۋ. اعىلشىن ءتىلى نەگە الەمدىك تىلگە اينالدى؟ بۇل ءتىل باسقا تىلدەگى سوزدەردى وتە تەز قابىلداپ جاتىر، ەكىنشى جاعىنان ءوز جۇرناقتارىن، قوسىمشالارىن قوسۋ ارقىلى ول سوزدەردى «جەكەشەلەندىرىپ» الۋدا.

بوگدە ءسوز تىلگە بۇكىل استارىمەن، فيلوسوفياسىمەن بىرگە كەلەدى

- قازاق ءتىلىنىڭ پارسىدان، ارابتان «جەكەشەلەندىرگەن» سوزدەرى بار ەمەس پە؟

- ءيا، مۇنداي ءۇردىس بىزدە دە بار. بۇل سوزدەر ءبىزدىڭ بولمىسىمىزعا اينالىپ تا كەتتى. ويتكەنى، قازىر اراب نەمەسە پارسى تىلدەرىنەن ەنگەن سوزدەردى الىپ تاستاڭىزشى، ءبىز مىلقاۋ ەلگە اينالامىز. مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا، دۇنيەتانىمعا، مادەنيەتكە قاتىستى سوزدەردىڭ ءبارى ارابتان كەلگەن سوزدەر. وسى سياقتى ءبىزدى جاڭا كەزەڭ كۇتىپ تۇر. ءبىز دە كوپتەگەن سوزدەردى جەكەشەلەندىرۋىمىز كەرەك. مىسالى، «زۆوندا» دەگەندى «تەلەفون شال، قوڭىراۋ سوق، حابارلاس» دەپ ءتۇرلى سوزبەن جەتكىزەمىز. نەگە بىزگە «تەلەفونداشى» دەپ ايتپاسقا؟!

ءتىلدى دامىتاتىن تالقى الاڭدارى قاجەت. ءتىل ماسەلەسىن ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى نەمەسە تەرمينكوم عانا شەشەدى دەگەن ويدىڭ قاجەتى جوق.

- تىلدىك ديالەكتىلەر بار. قازاقستاندا وڭتۇستىكتىڭ، باتىستىڭ تىلىندەگى كەيبىر سوزدەردى شىعىستىقتار، سولتۇستىكتىكتەر تۇسىنبەي قالىپ جاتادى. قىتايدا باتىس قىتاي مەن شىعىس قىتاي نەمەسە ىشكى قىتاي ءبىر-بىرىمەن مۇلدە تۇسىنىسپەيتىن جاعدايلار بار ەكەنىن ەستيمىز. ءار سالادان جاڭا ءسوز تۋىنداتۋ ءوزارا تۇسىنىسپەۋشىلىككە كەلتىرمەي مە؟

- قازاقتا ديالەكتى كوپ دەگەنگە سەنبەيمىن. بىزدە ديالەكتى سوزدەر عانا بار. ال، قىتايدا شىن مانىندە ءبىر-ءبىرىن تۇسىنبەيدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە، ابايدىڭ، الاش ازاماتتارىنىڭ، قازاق جازۋشىلارىنىڭ ارقاسىندا ورتاق ادەبي ءتىل قالىپتاستى. ناعىز ديالەكتىلەر - قىرعىزستاندا، باشقۇرتستاندا. كەزىندە احمەت زاكي ۋاليدوۆتار باشقۇرستاننىڭ بىزگە جاقىن وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى ادەبي ءتىلدى كۇشتەپ ەنگىزگەن. بىراق، بۇل سوزدەر ءالى كۇنگە دەيىن داۋ تۋعىزىپ جاتىر. ال، مۇنىڭ قاسىندا اتىراۋدان وسكەمەنگە بارعان قازاق ەمىن-ەركىن سويلەسە بەرەدى. ارى كەتسە 10 ءسوزدىڭ اينالاسىندا كۇلىپ، تۇسىنىسپەيتىن شىعار. شىمكەنتتە «سىم»، باسقا جاقتا «شالبار» دەيدى، ءبىر وڭىردە «شىرپى»، باسقاسىندا «سىرىڭكە» دەيدى. بىراق، بۇل نەگىزگى دۇنيەتانىمدى بەرۋگە ەش اسەرىن تيگىزبەيدى. تۇركى تىلدەرىندە «مۇسىلمان-پۇسىرمان» دەگەندەي، وزىنە ءتان زاڭدىلىقتارى بار. ال، نەگىزى قازاق ءبىر تىلدە سويلەيتىن، ءبىرتۇتاس حالىق.

- ءسىز الگىندە اراب جانە پارسى سوزدەرىن تىلىمىزدەن شىعارىپ سالساق، مىلقاۋ ەلگە اينالامىز دەدىڭىز. ياعني، بۇل سوزىڭىزگە قاراساق، ۋىزعا باي، قۇنارلى تۇركى ءتىلى ۋاقىت كوشىنەن جەڭىلىس تاپقان سياقتى ما، قالاي؟

- تۇركيادا كەزىندە مۇستافا كەمال اتاتۇرىك ۇلتتىق مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا بۇكىل اراب-پارسى سوزدەرىنەن باس تارتۋ ناۋقانىن باستاعان بولاتىن. بۇل تۇرىك ەلىندە ءتىل توڭىرەگىندەگى، جالپى گۋمانيتارلىق سالاداعى توڭكەرىسكە الىپ كەلدى. وسىلايشا، يسلام الەمىن بيلەپ وتىرعان دەرجاۆا ءبىر كەزەڭدە ۇلتتىق مەملەكەتكە اينالدى.

ءتىلدىڭ باستاۋى، قورەك الىپ تۇراتىن قاينارى بولادى. مەنىڭ ويىمشا، كونە تۇركى ءتىلى قازاق ءتىلىن قايتا دامىتۋعا اشىلعان كوز، ۇلكەن قاينار بۇلاق سياقتى. بۇل - تىلىمىزگە ەنگەن اراب، پارسى سوزدەرىنەن باس تارتۋدى بىلدىرمەيدى. كەرىسىنشە، تاعى دا دامىتا تۇسۋگە سەپ بولادى. يسلام - ايرىقشا مادەنيەت ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. «مەملەكەت، ازامات، وتان» دەگەن سوزدەر اراب تىلىندە ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا عانا پايدا بولعان ۇعىمدار. مادەنيەت، وركەنيەت بولعاننان كەيىن ونىڭ ىشىندەگى قۇبىلىستار دا بىزگە ەنىپ جاتىر. سوندىقتان، ءاربىر ءسوزدى قابىلداعان كەزدە ونىڭ استارىنا، تەگىنە مۇقيات ءۇڭىلۋىمىز كەرەك. ءبىز دە يسلام مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولىگىمىز. بىراق، ءوز ۇلتىمىزدى دامىتۋ، جاڭعىرتۋ ءۇشىن ءارى قاراي نە ىستەۋىمىز كەرەك دەگەن ساۋالدى كۇن سايىن قويۋىمىز قاجەت. بۇگىنگى كۇنى عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، اراب قوعامىنداعى ازاماتتىق قاتىناستاردىڭ دامىماي وتىرعان سەبەبى، جوعارىداعى ۇعىمداردىڭ اراب تىلىندە بولماۋىنان ەكەن. ءبىزدىڭ دەموكراتتار، مەملەكەتشىل ازاماتتار كوپتەگەن ۇردىستەردى باتىستان كوشىرىپ الايىق، سوندا ۇشپاققا شىعامىز دەيدى. بىراق، قوعامدىق قاتىناستار مەن قۇبىلىستار شەت ەلدەن ساتىپ الاتىن ۆەلوسيپەد نەمەسە اياق كيىم ەمەس قوي. بوگدە ءسوز تىلگە بۇكىل استارىمەن، فيلوسوفياسىمەن بىرگە كەلەدى. سوندىقتان، ءار ءسوزدى مۇمكىندىگىنشە، ءوز تامىرىمىزدان ىزدەپ كورسەك، جوق بولعان جاعدايدا عانا باسقالاردان العانىمىز دۇرىس.

«سايلاۋ، ەلەكتورات» ۇعىمدارى شىن مانىندە ءبىزدىڭ وركەنيەتىمىزدە، مادەنيەتىمىزدە جوق بولۋى دا مۇمكىن. سوندىقتان، اتالعان ۇعىمدار ءبىزدىڭ قابىلداۋىمىزعا ەنبەي، مادەني فاكتورعا اينالماي، جۇرەگىمىزگە ۇيالاپ، كوڭىلىمىزدەن شىعا بەرمەيدى. سوڭعى كەزدە، وپپوزيتسياعا ايتىپ جاتقان سىنىمىز دا وسى توڭىرەكتە. ەگەر ولار، مەيلى، دەموكرات، سوتسياليست، سوتسيال-دەموكرات بولسىن، قازاق جەرىندە جەڭىسكە جەتەمىن، قازاق جەرىندە تامىر جايامىن دەيتىن بولسا، ەڭ الدىمەن قازاق دەموكراتىنا، قازاق ليبەرالىنا، قازاق سوتسياليستىنە، قازاق ەكونوميسىنە اينالۋى كەرەك. ياعني، جەرگىلىكتى جەردە قالىپتاسقان مادەنيەتتەن سۋسىنداماي، ءوزىنىڭ الىپ كەلگەن جاڭالىعىن جەرگىلىكتى جەرمەن بايلانىستىرماي، ولار ەشقاشان جەڭىسكە جەتە المايدى. قازاقتىڭ دالا وركەنيەتىندە باسشىنى سايلاۋ ينستيتۋتى بولدى. ءتىپتى، ءباسپاسوز بوستاندىعى بولدى دەۋگە دە بولادى. ويتكەنى، ءار ادام حانعا كەلىپ، ايتارىن جەتكىزگەن «دات» ينستيتۋتى بولدى. وسى سياقتى دۇنيەلەردى قايتا جاڭعىرتىپ، دامىتىپ، تاريحي استارىن تانىپ، ونى الەمدە بولىپ جاتقان ۇردىستەرمەن بايلانىستىرۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ول قازاق جەرىندە تامىر جايادى. مىسالى، تىلىمىزگە ەنگەن اراب، پارسى سوزدەرى نەگە قازاق ءتىلىنىڭ مىزعىماس بولىگنىنە اينالدى؟ ويتكەنى، قازاق دالاسىندا بيلىك قۇرعان حاندارىمىز يسلام مادەنيەتىن قابىلدادى. يسلام ادەبيەتى قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. وسىلايشا، عاسىرلار ىشىندە اينىماستاي تۋا بىتكەن سوزگە اينالىپ كەتتى. سوندىقتان، ءبىز كەي ماسەلەدە كونسەرۆاتيزمدى دە پايدالانۋىمىز، سونىمەن بىرگە جاڭاشىلدىقتى دا الىپ ءجۇرۋىمىز كەرەك. اسىرەسە، ءبىز سياقتى شاعىن ۇلتقا. شىندىعىندا، 15 ميلليون ۇلت - وتە كىشكەنتاي ۇلتقا جاتادى. ارينە، 1 ميلليوننىڭ توڭىرەگىندەگى ۇلتتار بولاشاقتا جويىلىپ كەتۋى مۇمكىن. ال، ءبىز ءوزىمىزدىڭ الەۋەتىمىزدى تولىق پايدالانۋىمىز قاجەت. بۇگىندە فيزيكا، كيبەرنەتيكا سالاسىنداعى عالىمدارىمىز قازاق ءتىلىنىڭ ورەسى عىلىمعا جەتپەيدى ەكەن دەپ تىلدەن اينالىپ كەتپەۋى قاجەت.

اتا-بابامىزدان قالعان ءتىل، ءداستۇر، وركەنيەتتىك ۇردىستەر بۇگىنگى ومىردە ورىن الىپ وتىرۋى كەرەك. مۇنى بارلىق ەلدە قىزعىشتاي قورعايدى. بۇگىنگى كۇنى كونسەرۆاتورمىن دەپ جۇرگەن ادامدار قازاق مادەنيەتىن ەمەس، قازاق مادەنيەتى شىعار دەپ تۇسىنەتىن «كەڭەستىك وتارلىق ينستيتۋتتاردى» دا ساقتاپ جاتىر. بۇل ۇلتتىڭ جاڭاشا ويلاۋىنا بەلگىلى دارەجەدە كەدەرگى بولادى. ماسەلەن، ءداستۇرلى قازاق اۋىلىن ساقتايىق دەيدى. مۇنداي اۋىل بار ما؟ شىندىعىندا، كوشپەلى مادەنيەت قالعان جوق. مالىن ءارى-بەرى ايداۋ كوشپەلى مادەنيەت ەمەس. ءبىز كونسەرۆاتيزمعا رۋشىلدىقتى، مونارحيا قۇرۋدى تەليمىز. بۇل - گۋمانيتارلىق سالاداعى ويلى ازاماتتارىمىز ءۇشىن ويلانارلىق شارۋا. ەگەر ءبىز قازاق مادەنيەتىنىڭ جاڭا ءۇردىسى مەن ەرەجەسىن، ستاندارتتارىن جاساپ شىعاراتىن بولساق، قازاقتىڭ جاڭا نەوكونسەرۆاتيزمىن جاساپ شىعۋعا مۇمكىندىگىمىز بار.

قازاق كونسەرۆاتيزمى مەن قازاقستاندىق كونسەرۆاتيزم ەكەۋى ەكى بولەك دۇنيە. بىرەۋىمىز، كونە قازاق زامانىنداعى سالت-داستۇرلەردى تىرىلتسەك، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان بولادى دەپ ويلايمىز. بۇل ءۇشىن فەودالدىق ينستيتۋتتاردى جاڭعىرتۋ قاجەت. بىراق، بۇل ءححى عاسىردا قالىپتاسقان زامان اعىمىنا، مەملەكەتكە، وركەنيەتكە قايشى كەلەدى. مۇنىڭ زاردابىن اڭعارۋ ءۇشىن سيريا مەن ليۆيانىڭ قازىرگى احۋالىنا قاراۋ كەرەك. ونداعى ساياسي بيلىك ءوز قوعامىن رۋلىق دەڭگەيدەن شىعارعان جوق. بۇل ەلدەردەگى قاقتىعىستاردىڭ نەگىزگى سەبەبى، رۋلىق جانە ءدىني الاۋىزداقتار. ولار بۇگىنگى مودەرن زامانىنا ساي ساياسي ينستيتۋتتاردى ەلىنە ورناتا العان جوق. جەكە بيلەۋ ساياساتى ەلدى XVIII - XIX عاسىرلارداعى فەودالدىق ۇردىستەرگە، تاعى قاتىناستارعا ۇرىندىردى. مۇنىڭ سوڭى نە بولاتىنى بەلگىسىز. ياعني، ءبىز كەز-كەلگەن ماسەلەگە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋىمىز كەرەك. بۇگىندە قارىشتى دامۋىمىزعا جەمقورلىقپەن قاتار، رۋشىلدىعىمىز، جىكشىلدىگىمىز كەرى اسەر ەتۋدە. ەگەر جاڭا عاسىرعا ساي ويلار بولساق، بۇل ۇردىستەر وزدىگىنەن قالادى. اركىم قازاق رەتىندە ءوزىنىڭ شىققان تەگىن ۇمىتپاۋى ءتيىس. تەگىن ۇمىتقان قازاقشىلىعىنان ايرىلادى. بىراق، مۇنى ساياساتقا اينالدىرۋ، قوعامدىق قارىم-قاتىناستارعا سالۋ قازاقتى بولۋگە اپارادى. بۇل - ۇلكەن قىلمىس.

حح عاسىردىڭ سوڭعى كەزەڭىنە دەيىن ەلىمىزدە اۋىلدان قالاعا كوشۋ پروتسەسى باياۋ ءجۇردى. دەگەنمەن، سوڭعى جيىرما جىلدا ۋربانيزاتسيا تىم قاتتى دامىدى. سەبەبى، كەڭەس زامانىندا ءار قالادا مولشەرلى كۆوتا بولاتىن. قالاداعى قازاقتاردىڭ سانى وسى مولشەردەن اسپاۋى كەرەك دەدى. جوعارى ءبىلىم العان قازاقتاردىڭ كۆوتاسى دا شەكتەۋلى ەدى. قازاقتى قالاعا بارىنشا قونىستاندىرماۋعا تىرىسىپ باقتى. وسى ارقىلى وتارلىق بيلىك قالالاردى ورىسشىل ورتا رەتىندە ساقتاپ قالدى. ياعني، وسى كەزگە دەيىن قالاعا كەلگەن قازاق كوشپەلى اتا-بابالارى سياقتى قالانى جاۋلاپ الۋعا ءماجبۇر بولدى. كەڭەس كەزىندە قالا - قازاققا جاۋ، قازاقتان تىس، زياندى ورتا سانالدى. سوندىقتان، بۇكىل قازاق ادەبيەتىنىڭ، كينوسىنىڭ، ونەرىنىڭ اۋىلعا دەگەن ۇرانى ءالى كۇنگە دەيىن زيانىن تيگىزىپ جاتىر. ياعني، بۇگىنگى ۋاقىتتا جاڭا قازاق ادەبيەتى پايدا بولۋ كەرەك. قازاقتىڭ جاڭا قالالىق رومانى، قالالىق مادەنيەتى پايدا بولۋى ءتيىس. قازىر الماتىنىڭ 60-70 پايىزى قازاق. قالاعا كەلگەن قازاقتىڭ مادەنيەتى ءالى دە بولسا رەزەرۆاتسيالىق تۇرعىدا قالىپ وتىر. كينوتەاترداعى ءبىر ساعاتتىق قازاق كينوسى نەمەسە اۋدارىلعان ءفيلمدى كورسەتۋ، قازاق مەكتەبى مەن بالاباقشاسىنداعى احۋال بۇعان مىسال بولا الادى. قازاق مەملەكەتى بولعان سوڭ مادەنيەت پەن ونەر دە قازاقتىڭ تىلىندە بولۋى ءتيىس. بۇعان وزگە ۇلتتار مەن ۇلىستار مويىنۇسىنۋى كەرەك. قازاق مادەنيەتى تۇندە كورەتىن ايتىس سياقتى بولسا، ەرتە مە، كەش پە، ۇلكەن قايشىلىق تۋىندايدى.

حح عاسىردا قازاق حالقى اسسيميلياتسيانى، زورلىق-زومبىلىقتى، گەنوتسيدتى، بارلىق كورەسىندى كوردى. قازاق بولاشاقتا سالاۋاتتى، زيالى ۇلت بولامىز دەسە، حح عاسىردا، ونىڭ الدىندا كورگەن قۇقايىنان ساباق الۋى ءتيىس. ياعني، باسقا ۇلت پەن ۇلىستىڭ باسىنا اڭگىر-تاياق ويناتۋدان ەشتەڭە شىقپايدى. ءبىز ۇلتتىق ازشىلىقتارعا قيانات جاساماۋىمىز كەرەك. ءوزىمىز كورگەندى ەكى ەسە كورسەتەمىز دەگەن رەۆانشپەن كەتەتىن بولساق، حح عاسىردىڭ بىردە-ءبىر ساباعىن ۇقپاعانىمىز. سوندىقتان، قازاقستانداعى ءار ەتنوسقا جاعداي جاساۋىمىز كەرەك. كارىسكە ونىڭ ءورىستىلدى ەمەس، كارىستەكتى قازاق ەكەنىن، قازاق مەملەكەتىن مويىنداۋ - كارىس ءتىلىن، ءدىلىن، ءدىنىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەگەن جاڭا ساياسي فيلوسوفيانى قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك.

عالامتورداعى ويتالقىلاردان بايقاعانىم، قازاقستاندا ساياساتتا ورىستار جوق، ورىستىلدىلەر بار. ولاردىڭ اراسىندا باسىم بولىگى ءوز قانداستارىمىز، كارىستەر، نەمىستەر، ت.ب. ءبىز وزگە ۇلىستارعا جاعداي جاساساق، ولار كەڭەس زامانىندا قالىپتاسقان يمپەريالىق-وتارلىق كەپتەن ارىلادى. ورىستىلدىلەر ءوز الدىنا بولەك، ءمونوليتتى اسكەر ەمەس. ءار ۇلىستىڭ ءوز جولىن نۇسقاۋ ارقىلى بارلىعىن قازاققا كومەكتەسۋگە جۇمىلدىرۋ قاجەت. سوندا قازاقتىڭ دا جۇگى جەڭىلدەيدى. قازاقستاندا ورىسشىلدىعى ورىستىڭ وزىنەن اسىپ كەتەتىن ۇلتتىق ازشىلىقتار بار. ولارعا ءوز ۇلتىنىڭ كىم ەكەنىن، ونىڭ ءتول مادەنيەتى بار ەكەنىن ۇقتىرۋ كەرەك. كوپ ورىستىڭ ىشىندە جۇتىلىپ كەتكەننەن گورى، از بولسا دا، ءوز نامىسىن، مادەنيەتىن ساقتاعان ۇلت بولۋدى ۇيرەتۋ كەرەك. وسى ارقىلى ۇلتتىق مەملەكەت ءۇشىن ءجۇرىپ جاتقان ۇردىستەرگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلاسۋ ازايۋى مۇمكىن. ءبىز مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت بولعاننان كەيىن، ءبىزدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىمىز باسقالاردان ون، ءجۇز ەسە ارتىق بولۋى كەرەك.

بيلىكتى قولداۋ - بىلگەنىڭدى ىستە دەگەن ءسوز ەمەس. بيلىكتى دە قولدا جانە ول قازاق بيلىگى ەكەنىن ۇمىتپا. بىزگە ۇلتتىق ازشىلىقتاردى قاناۋ قاقتىعىستارعا اپارادى دەگەندى ءجيى ايتادى. ال، ۇلتتىق كوپشىلىكتى قاناۋ قاقتىعىسقا اپارماي ما؟ بۇگىنگى قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ايتىپ جۇرگەنى دە وسى. قازاق مەملەكەتى، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت، مەملەكەتتىك ءتىل تۋراسىندا قوعامدا كونسەنسۋس ورناپ ءبىتتى. مۇنى جوققا شىعارۋ، ءدىني سەنىمگە، يدەولوگياعا قارسى شىققانداي دۇنيە. قوعامدىق دامۋدىڭ ءوزى ارتقا شەگىنۋ، كەرى تارتۋ ەمەس قوي. بۇگىنگى كۇنى دەموگرافيالىق، ساياسي جاعداي جانە مادەني احۋال وزگەرىپ جاتىر. ياعني، قوعام مەن ءتىل ساياساتتا، ونەردە قالىپتاسقان، كونسەنسۋسى تابىلعان ۇدەرىستەرگە ساي دامىپ وتىرۋى كەرەك. وكىنىشكە وراي، قازىرگى تىلدىك احۋالعا بايلانىستى قالىپتاسقان ۇردىستەر 1989 جىلى ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلدانعان كەزدەگى قاتىپ قالعان قاعيدالار شەڭبەرىنەن ۇزاي الماي وتىر.

ورىس ءتىلىن ءبىلۋىمىز، ءبىز ءۇشىن ارتىقشىلىق. ءبىز ورىس ءتىلى ارقىلى كەم دەگەندە، ەكى-ءۇش مادەنيەتكە قول جەتكىزىپ وتىرمىز. ءورىستىلدى ءباسپاسوزدىڭ قازاق تۋرالى نە جازىپ جاتقانىن جاقسى ءبىلىپ وتىرامىز. جانە وعان جاۋاپ بەرە الامىز. ال، كەيبىر ءورىستىلدى ازاماتتار قازاقستاننىڭ بىرقاتار وڭىرلەرىندە ورىس ءتىلىن قاجەت ەتپەۋشىلىكتى بايقاعانىن ايتىپ، تاڭعالىپ وتىر. بۇل وڭ ءۇردىستى بيلىككە دە، باسقالارعا دا دالەلدەي ءبىلۋىمىز كەرەك.

جيىرما جىلدا كەڭەس زامانىن، وتارلىق ءداۋىردى كورمەگەن، قۇلدىق پسيحولوگيادان تىس جاڭا بۋىن پايدا بولدى. ولار قالادا دا، اۋىلدا دا بار. ۇلتتىق ماسەلەدەگى داۋ-دامايلار قالا مەن اۋىلدىڭ قازاعى اراسىندا ەمەس، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلۋى كەرەك. ياعني، قازاق مەملەكەتىن قولداۋشىلار مەن بۇرىنعى ۇردىستەردى، كەڭەستىك، يمپەريالىق، وتارلىق ساياساتتى قولداۋشىلار اراسىنداعى كۇرەسكە اينالۋى ءتيىس. سەبەبى، ءورىستىلدى قازاقتار اراسىندا دا ۇلتجاندى ازاماتتار جەتەرلىك. راس، ولاردىڭ تىلگە شورقاقتىعى بار. بىراق، قازاقتىڭ ۇلتىق تاۋەلسىزدىگى، مەملەكەتتىگى ءۇشىن كۇرەستىڭ العى شەبىندە ءورىستىلدى قازاقتار دا ءجۇر. ەگەر، ءبىز ءورىستىلدى قازاقتاردى ءوز تاراپىمىزعا شىعارا بىلەر بولساق، ۇراندارىمىزدىڭ، ۇسىنعان ساياسي يدەيالار مەن باعدارلامالاردىڭ وسى زامانعا لايىق ەكەنىن دالەلدەسەك، ولار ءسوزسىز قولدايدى. جانە مەملەكەتتى كۇشەيتۋگە دەگەن ولادىڭ عىلىمي الەۋەتىن، تەحنولوگيالىق بىلىكتىلىكتەرى مەن ارتىقشىلىقتارىن ءوزىمىزدىڭ ورتاق ىسىمىزگە پايدالانا بىلەمىز.

كەشە عانا لوندون وليمپياداسىنىڭ التىن تۇعىرىنان كورىنگەن ز.چينشانلونىڭ، م.مانەزانىڭ الەم ءۇشىن قازاق بولعانى ماڭىزدى ەمەس. ەڭ باستىسى، ولار قازاقتىڭ بايراعىن كوتەرىپ وتىر. قازاق سپورتىنىڭ ەليتاسىنا كەلىپ جاتقان لەگيونەرلەر سپورت سەكتسياسىنا ەندى بارعان قازاق ءجاسوسپىرىمىنىڭ باعىن اشادى. ماسەلەن، جاپوندار اسكەرىن، عىلىمىن دامىتۋ ءۇشىن شەت ەلدەن ۇلكەن عالىمداردى اقشا تولەپ الدىردى. سىرتتان كەلگەندەر ارقىلى تەحنولوگياسىن دامىتىپ، كەيىن قوش ايتىستى. ءبىز دە جالعان ۇلتشىلدىققا، وركوكىرەك نامىسقا بارماۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى كۇنى تەننيستە، شاحماتتا جاقسى ونەر كورسەتەتىن قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى پايدا بولدى. ياعني، وركەنيەتتى، زاماناۋي ۇلتشىلدىققا بارعانىمىز دۇرىس. قازاق ۇلتشىلدارى جاڭا دەڭگەيدە ويلايتىن زاماناۋي كۇش ەكەنىن دالەلدەي باستاۋى قاجەت.

قازاقستاندا دەموكراتيالىق ۇردىستەر قالىپتاسسا، ەشكىم ۇتىلمايدى. ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەتتىڭ ورناۋى ەلىمىزدە تۇرىپ جاتقان از ۇلىستاردىڭ ارقايسىسى ءۇشىن پايدالى. مۇمكىن، ءوز ماقساتىمىزعا جەتۋ ءۇشىن ورىسپەن ورىسشا، تاتارمەن تاتارشا، باشقۇرتپەن باشقۇرتشا سويلەسۋىمىز كەرەك تە شىعار. ماقساتىمىز ايقىن - تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە ماڭگى ءومىر ءسۇرۋ.

بيلىكتىڭ دە، ءورىستىلدى ءباسپاسوزدىڭ دە، قازاقتىڭ ۇلتشىلىن ءفاشيستىڭ ار جاق، بەر جاعى ەتىپ كورسەتۋدە كىناسى بار. عىلىمدا، جارنامادا رەبرەندينگ ۇعىمى بار. برەندتى جاڭالاۋ دەگەندى بىلدىرەدى. قازاق ۇلتشىلدىعىن جاڭالاۋىمىز كەرەك. بۇل ءۇشىن ساياسي پارتيالارعا دا، قوزعالىستارعا دا جاڭا بۋىن كەلۋى كەرەك. وپپوزيتسيانى الايىق. 20 جىلدا ەشتەڭە تىندىرا الماساڭ، تىڭ يدەيا ۇسىنا الماساڭ، بيلىككە جەتە الماساڭ، ورنىڭدى بوساتۋىڭ كەرەك. بۇل - جاقسى ءۇردىس. جاڭا تۇرعىدا ويلايتىن، كەم دەگەندە، ەكى-ءۇش ءتىل بىلەتىن، الەمدىك احۋالعا جەتىك ازاماتتاردىڭ ۇلتتىق قوزعالىسقا كەلگەنى اۋاداي قاجەت. ال، كوزى اشىق ازاماتتاردىڭ پارتيالارعا، ۇلتتىق قوزعالىستارعا بارمايتىن سەبەبى، قاتاڭ تۇسىنىكتەردىڭ سالدارىنان دەپ ويلايمىن.

ەكى مىڭ جىل بۇرىن جوعالىپ كەتكەن ءتىلىن جاڭعىرتتى

- قازاقتىڭ قوس تىلدىلىگى - ارتىقشىلىعى دەدىڭىز. الەمدىك وتارلاۋ ساياساتىنىڭ تاريحىنا قاراساڭىز، وكتەم ۇلت وزگە ۇلىستاردى ءوز ءتىلىن ءسىڭىرۋ، مويىنداتۋ ارقىلى بيلەپ وتىرعانىن بايقايمىز.

- ورىس، اعىلشىن، قىتاي، نەمىس ءتىلىن ءبىلۋ - انا ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك دارەجەسىنەن ايرىلۋى ەمەس. ءوز باسىم، ۇشتىلدىلىك تۇجىرىمداماسىن، پوليتىلدىلىكتى ۇسىنىپ جاتىر، ونى قولدامايمىن. قازاقستاندا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىلاتىن بولسا، بالاباقشادان باستاپ قازاق تىلىندە بولۋى ءتيىس. بۇل - مەملەكەتتىڭ تالابىنا اينالۋى كەرەك. قازاق، ورىس، تاتار دەپ بولىنبەۋى كەرەك. ءيزرايلدى، باسقا مەملەكەتتەردى الىپ قاراساڭىز، بالاباقشانىڭ بارلىعى ءوز تىلىندە. بۇل - يزرايل، چەحيا، انگليا بولسىن، سول ەلدەردىڭ بولاشاق ازاماتتارىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن جاسالاتىن ەڭ ءبىرىنشى قادام. ياعني، بالانى مەملەكەتتەندىرۋ. دامۋدىڭ جوعارى دەڭگەيىنە جەتكەن جاپونيا سياقتى ەلدەردە كەم دەگەندە 4-5 سىنىپقا دەيىن بالالاردى تەك انا تىلىندە تاربيەلەيدى. سەبەبى، بالا انا ءتىلىنىڭ بار قۇنارىن، ۋىزىن تاتۋى كەرەك. ال، ودان كەيىن بىرنەشە ءتىلدى، ساباقتاردى ۇيرەتۋگە بولادى.

بۇگىندە ماتەماتيكا، استروفيزيكا، حيميا، تەحنولوگيانى قازاق تىلىندە ۇيرەنۋگە، دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرىلىپ جاتقان جوق. ونىڭ ۇستىنە ەكونوميكامىزدا تۇتىنۋشى از. يزرايل - 2000 جىل بۇرىن جوعالىپ كەتكەن ءتىلىن جاڭعىرتقان مەملەكەت. جاقسى ءۇردىس رەتىندە قابىلداۋعا بولادى.

قازىرگى ساياسي فيلوسوفيامىز 80 - 90-جىلدارى قالىپتاسقان ۇرەيلەرگە، قورقىنىشقا، سول كەزدەگى الەۋمەتتىك-دەموگرافيالىق جاعدايعا نەگىزدەلگەن. ۇشتىلدىلىك ازاماتتاردىڭ، قازاق حالقىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن تاپتاۋعا اينالىپ كەلەدى. كونستيتۋتسيادا ءار ازاماتتىڭ قۇقىعى تەڭ دەپ جازىلعان. بىراق، الماتى مەن استانانى ايتپاعاننىڭ وزىندە، اۋىل دەمەيىك، كەي قالالاردا ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن تەڭ دارەجەدە قامتاماسىز ەتىپ جاتىرمىز با؟ ءبىلىم الۋعا، مادەني شارالاردى كورۋگە تەڭ مۇمكىندىك بار ما؟ جوق. قالانىڭ وزىندە قازاق تىلىندەگى فيلمدەردى كينوتەاترلاردان سيرەك كورەمىز. اۋىل مەن شاعىن قالالاردا مۇنداي جاعداي مۇلدە جوق. مەديتسينادا الماتىداعى اۋرۋحانا مەن مول قاراجات قۇيىلىپ جاتقان وزگە قالالارداعى اۋرۋحانالاردى سالىستىرا المايسىز. تەحنيكا بەرىلگەنىمەن، ءدال سونداي مامان جوق. اۋىلعا ءۇشتىلدى، ءپوليتىلدى مۇعالىم تابىلادى دەگەنگە سەنەسىز بە؟ مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ءۇشىن ورىس مەكتەپتەرىنە ۇلكەن تالاپ قويۋ قاجەت. مەن تاكسي جۇرگىزۋشىسى نەمەسە ۇشاق بورتىنىڭ قىزمەتكەرى بولسام، مەنىڭ مىندەتىم وتىرعان ادامدى ءبىر جەردەن ەكىنشى مەجەگە امان-ەسەن جەتكىزۋ. ماعان وسى ءۇشىن قارجى تولەيدى. ال، بىزدە نەمقۇرايدىلىق باسىم. ءبىلىمدى تەكسەرۋ جوق. ورىس مەكتەبىندە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پاندەرى اپتاسىنا 2-3 مارتە وقىتىلادى. 11-سىنىپتى بىتىرگەن بالا قازاق ءتىلىن بىلمەسە، مەكتەپ ديرەكتورى مەن قازاق ءتىلى مۇعالىمىن مەملەكەتتىڭ قاراجاتىن تالان-تاراجعا سالدى دەگەن ايىپپەن جاۋاپقا تارتۋ كەرەك. نەلىكتەن ماتەماتيكا مۇعالىمى وقۋشىنىڭ ەسەپكە شورقاقتىعى ءۇشىن جۇمىستان قۋىلىپ، قازاق ءتىلىن وقىتپاعان، جاعداي جاساماعان ديرەكتورلار جۇمىستا قالادى؟!.. قازاق ءتىلىن دامىتۋ قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانىن ارتتىرۋمەن عانا شەكتەلمەيدى. بالكىم، قازاق ۇلتشىلدارىنا ورىس مەكتەپتەرىنە بارىپ، بالالاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ بارىسىنا قوعامدىق تەكسەرۋ جۇرگىزۋ قاجەت شىعار. مۇمكىن، قازاق تىلشىلەرى ورىس مەكتەپتەرىندەگى 11-سىنىپ وقۋشىلارىمەن ارنايى سويلەسۋدى داعدىعا اينالدىرسا ناتيجەر بولار؟... قازىر قازاق ءتىلىن مەڭگەرمەۋدى ادىستەمەلىك، وقۋلىق كىتاپتاردىڭ ازدىعىمەن بايلانىستىرادى. بۇل - 20 جىل بۇرىن ايتىلعان سىلتاۋ. مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەتۋگە بايلانىستى 100-دەن استام باعدارلاما بار. سونىڭ ىشىنەن ەڭ ۇزدىك 10 باعدارلامانى تاڭداپ الىپ، ونى دارىپتەپ، وقۋ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋگە مەملەكەت پەن قوعام مۇددەلى بولۋى ءتيىس.

«قازتەست» جۇيەسى ارقىلى دا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءتىلدى مەڭگەرۋىن تەكسەرۋگە بولادى. سونداي-اق، ۇبت تازا قازاق تىلىندە ءوتۋى كەرەك. وسىنداي قادامداردى قازىر ىسكە اسىرماسا، ۇكىمەت قابىلداپ جاتقان باعدارلامالارعا ەنگىزبەسە، ءتىل ماسەلەسى تاعى 5-10 جىلعا كەشەۋىلدەيدى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 2020 جىلى قازاقستاننىڭ 95 پايىزى قازاق ءتىلىن مەڭگەرەدى دەدى. بۇل - جاقسى مەجە. بىراق، مەجەگە جەتۋ ءۇشىن ءىس-قيمىل كەرەك. ەرتەڭ بارلىعىمىز، اقىلدى، دەنىمىز ساۋ بولادى دەۋ ءبىر باسقا، وعان جەتۋ ءۇشىن وقۋ، ىزدەنىس، جاتتىعۋ ءبىر باسقا. سوندىقتان، باعدارلامالار جاقسى جازىلسا دا، ونى ورىنداۋدا بىرىزدىلىك، تاباندىلىق، ساياسي جىگەر كەرەك.

سۇحباتتاسقان - دۋمان اناش

«الماتى اقشامى» گازەتى