Kenes beru oryn alghan mәseleler mindetterin sheshuge baghyttalghan, aqyl beru arqyly jәrdemdesuding bir týri. Aqyly týrde jýrgiziletin kenes beru ekonomikalyq jaghynan mol qarjyny qajet etetin, qarqyndylyghy jәne merzimi jóninen uaqytshalyghymen erekshelenedi. Aqysyz  kenes beru joldary kýndelikti túrmystyq ómir-saltynda auyzeki týrde jýrgiziledi. Jalpy kenes beruding barlyq týrleri әleumettik-sayasi, ruhaniy-mәdeni, qoghamdyq qúndylyqtardy baghalaugha tәrbiyeleydi. Áumeserlik minez-qúlyq pen jaman qylyqtargha ýiir bolmay, әdeptilik jolymen jýrudi ýndeydi.

Kenes beru oryn alghan mәseleler mindetterin sheshuge baghyttalghan, aqyl beru arqyly jәrdemdesuding bir týri. Aqyly týrde jýrgiziletin kenes beru ekonomikalyq jaghynan mol qarjyny qajet etetin, qarqyndylyghy jәne merzimi jóninen uaqytshalyghymen erekshelenedi. Aqysyz  kenes beru joldary kýndelikti túrmystyq ómir-saltynda auyzeki týrde jýrgiziledi. Jalpy kenes beruding barlyq týrleri әleumettik-sayasi, ruhaniy-mәdeni, qoghamdyq qúndylyqtardy baghalaugha tәrbiyeleydi. Áumeserlik minez-qúlyq pen jaman qylyqtargha ýiir bolmay, әdeptilik jolymen jýrudi ýndeydi.

Memleketting manyzdy qyzmetterining biri retinde qoghamnyng barlyq salalarynyng damuyn boljau bolyp tabylatyny belgili. Elimizdegi ghylym men bilimning damuyn boljau, HHI ghasyr jastaryn tәrbiyeleu sharttaryn zerdeleude kóptegen tolghaqty mәseleler tuyndaydy. Tәrbie teoriyasy ghylymy qauymdastyq arasynda býgingi kýnde ýlken qyzyghushylyq tanytyp otyr. Desek te, Kenes odaghy ydyraghannan keyin tәrbiyeni ghylymy túrghydan zertteu kýlkige ainalyp, aqyrynda úghymdy sol kommunistik biylikting múrasy retinde synaghandar da kezdesti. Kýrdeli, ishki qarama-qayshylyghy mol zamandaghy qoghamdyq sanagha qajetti tәrbie múratyn aiqyndau qiyngha soghady. Sondyqtan tәrbie túlghany qoghamdyq jәne mәdeny ómirding sosiomәdeny normativter modeliderine sәikes dayyndau men qalyptastyru jýiesi. Kóptegen ghalymdar pikirleri men anyqtamalary boyynsha tәrbie populyasiyanyng tarihyn saqtaudy qamtamasyz etetin mehanizm sanalady. Al adam tәrbiyesi pedagogikanyng ghylym retindegi pәnin qúraydy.

Tәrbiye, tәlim-tәrbie - jeke túlghanyng adamdyq beynesin, únamdy minez-qúlqyn qalyptastyryp, ómirge beyimdeu maqsatynda jýrgiziletin jýieli prosess.

Besik tәrbiyesi, baldyrghan tәrbiyesi, óren tәrbiyesi, jasóspirim tәrbiyesi, jastar tәrbiyesi bir-birimen jalghasyp, óz erekshelikterimen jýzege asyrylady. Tәrbiyening maqsaty adam boyynda izgilik, inabattylyq qasiyetterin jәne tirshilikke qajetti daghdylar qalyptastyru bolyp tabylady. Qoghamdyq tәrbiye - tarihy arenada adamdar qoghamynyng payda boluymen birge tudy. Qoghamdyq tәrbiyening maqsaty, mazmúny, qúraly men әdisteri qoghamdyq qatynastardyng qarqynymen, qanday qoghamdyq-ekonomikalyq formasiyanyng sharttarynda iske asatynymen anyqtalady. Izgilik tәrbiyesi - jeke túlghanyng moralidyq qasiyetterinin, kózqarastary men senimderining qalyptasu ýrdisi. Izgilikti dep jalpy adamzattyq moralidyng erejeleri men talaptaryn, normalaryn óz kózqarasy men senimi retinde, minez-qúlyghynyng ýirenshikti formasy retinde kórsetetin adamdy esepteuge bolady.

Adamgha ghylymnan búryn tәrbie beru kerek. Tәrbiyesiz ghylym zúlymdyqqa aparady. Tәrbie - adamgha sapaly ómir sýrgizedi. Tәrbie - adamnyng jýris-túrysyn, sóileu mәneri men mәnin, oy órisin qamtidy. adamgha ong men soldy, jaqsy men jamandy tanytady. Adam dýniyege kelgennen bastap ómir sýruge, dýnie tanugha qúqyly. Adamnyng erik-tilekteri, is-әreketteri basqa adamnyng qúqyghyn búzbauy tiyis [1].

Grek filosofy Aristoteli (Aristotle, b.z.d. 384 - b.z.d. 322 jyldar)  tәrbiyening 3 týrin bólip kórsetken: dene, adamgershilik jәne aqyl tәrbiyesi. Ózining «Sayasat» (Politica) atty enbeginde basshy jastardy tәrbiyeleuge basa nazar audarghanyn aita kele, sayasatkerler adamgershiligi mol túrghyndargha qaraghanda, azamattardy qayyrymdylyqqa tәrbiyeleu kerektigin aitady [2].

Tәrbie mәselesin zertteushiler arasynan әlemge әigili oishyl, filosof, әleumettanushy, matematiyk, fiziyk, astronom, botaniyk, lingvist, muzyka zertteushisi Ábu Nasyr әl-Farabiyding (870-950) orny erekshe. «Qayyrymdy qala túrghyndarynyng kózqarasy» traktatynda tәrbie turaly naqty ghylymy anyqtama berdi: tәrbiyeleu degenimiz - halyqtardyng boyyna bilimge negizdelgen etikalyq izgilikter men ónerlerdi darytu degen sóz; tәrbiyeleu kezinde halyqtar men qala túrghyndaryna bilimge negizdelgen qasiyetterden túratyn is-әreketter daghdysy siniriledi; etikalyq izgilikterdi - bilim, tәrbie arqyly darytu kerek, sol arqyly adam iygilikti isterge talpynady. Atalmysh enbekte elding basshysy óz boyynda tua bitken 12 qasiyetti úshtastyrsa kóptegen jetistikterdi baghyndyratyndyghy jayynda bayandaydy: 1) ... adamnyng mýsheleri mýlde minsiz bolugha tiyis, búl mýshelerining kýshi ózderi atqarugha tiyisti qyzmetti ayaqtap shyghu ýshin meylinshe jaqsy beyimdelgen boluy kerek, sonda eger adam әldebir mýshesining jәrdemimen әldenedey bir is istemek bolsa, ol múny op-onay atqaratyn bolady; jaratylysynan ózine aitylghannyng bәrin jete týsinetin, aitylghan sózdi sóileushining oiyndaghysynday jәne isting jay-jaghdayyna sәikes úghyp alatyn boluy kerek; 2) ózi týsingen, kórgen, estigen jәne angharghan nәrselerding bәrin jadynda jaqsy saqtaytyn, búlardan eshnәrseni úmytpaytyn boluy kerek; 3) әiteuir bir zattyng kishkene ghana belgisin bayqaghan zamatta sol belgining isharatyn ilip әketerliktey alghyr da angharympaz aqyl iyesi bolu shart; ótkir sóz iyesi jәne oiyna týigenning bәrin aidan-anyq aityp bere alatyn tilmar bolu shart; óner-bilimge qúshtar bolu, oqyp-ýirenuden sharshap-shaldyqpay, osyghan júmsalatyn enbekten qinalyp azaptanbay, búghan onay jetetin bolu kerek; 4) taghamgha, ishimdik ishuge, syr-súhbat qúrugha kelgende qanaghatshyl bolu kerek, jaratylysynan sauyqqúmarlyqtan aulaq bolyp, búdan alatyn lәzzatqa jiyrene qarauy shart; 5) shyndyq pen shynshyl adamdardy sýiip, ótirik-jalghan men suayttardy jek kóru kerek; 6) jany asqaq jәne ar namysyn ardaqtaytyn boluy shart; jany jaratylysynan pasyq isterding bәrinen joghary bolyp jaratylysynan iygi isterge yntazar boluy tiyis; 7) jaman ataugha, jalghan dýniyening basqa da belgilerine jiyrene qarau kerek; 8) jaratylysynan әdilettilik pen әdilettilerdi sýiip әdiletsizdik pen ozbyrlyqty jәne osylardyng iyelerin jek kóru kerek; 9) jaqyndaryna da, jat adamdargha da әdil bolyp júrtty әdilettilikke baulyp, әdiletsizdikten zardap shekkenderding zalalyn ótep, júrttyng bәrine de óz bilgeninshe jaqsylyq pen izgilik kórsetip otyruy qajet; 10) әdil bolu kerek, biraq qynyr bolmau kerek; 11) әdeptilik; 12) ózi qajet dep tapqan isti jýzege asyrghanda sheshimpazdyq kórsetip, búl rette qorqynysh pen jasqanu degendi bilmeytin batyl, erjýrek boluy kerek... [3]. Sonymen birge, әlemning ekinshi ústazy aitqan «Adamgha eng birinshi bilim emes, tәrbie berilui kerek, tәrbiyesiz berilgen bilim - adamzattyng qas jauy» degen tújyrymy barshamyzdyng jadymyzda. Sondyqtan úrpaq tәrbiyesindegi ejelden qalyptasqan halqymyzdyng dәstýrleri men taghylymdaryn ýiretu arqyly jastardy izgilik pen parasattylyqqa baulimyz.

Cheh elining belgili oishyly, pedagog Yan Amos Komenskiy (Jan Amos Komenský, 1592-1670) ghylymgha «pampediya» jana termiynin engizdi. Úghym boyynsha «pampediya - býkil adamzattyng әmbebap tәrbiyesi... Basty mәsele bәri, barlyghyna, jan-jaqty ýirenui tiyis» [4].

Empirizim men liyberalizmning ókili retinde sanalatyn aghylshyn filosofy Djon Lokktyng (John Locke, 1632-1704) 1693 jyly jaryq kórgen «Tәrbie turaly oilar» («Some Thoughts Concerning Education») atty traktatynda tәlimger ómirlik jaghdaylar mysalynda tәrbie nәtiyjelerin aiqyndaytyndyghyn dәleldeydi. Bilim beru ýrdisi tómendegidey ýsh әdis arqyly jýretindigi turaly aitady: deni sau tәnning damuy, qayyrymdylyq qasiyetin qalyptastyru jәne ózine qajetti bilim beru baghdarlamasyn tandau [5].

Fransuz oishyly Jan-Jak Russo (Jean-Jacques Rousseau, 1712-1778) keyinirek jaratylys tәrbiyesi tehnologiyasy týsinigin engizdi. Ol búl oiyn mynaday ýsh iydeyamen aishyqtaydy: 1. Nәreste - búl kishkentay eresek adam emes. Tәrbie sәbiyding jaratylysy kezenderin eskere otyryp, әrbir kezende týrli mindetterdi sheshui qajet. Oryndaluy tiyis mindetter men ony sheshu tәsilderi eresektermen sәikes kelmeydi. Balalyq shaq mәselesin zertteushi kóptegen ghalymdar Russonyng balalyq shaqtyng kóptegen qúpiyalaryn ashty dep kórsetedi.

2. Nәreste tәrbiyesine ýsh faktor yqpal jasaydy: tabighat, adamdar, qogham. Árqaysysynyng atqaratyn óz mindeti bar, tәlimger onyng tek ýilesimdiligin aiqyndaydy.

3. Tәlimger tabighatqa kómek berude nәrestege qatysty mәselelerde jasandylyqqa salynbaghanyn qadaghalaghany abzal. Sanadaghy býkil bilim men adamgershilik núsqaularyn nәreste ózi qalyptastyru qajet [6].

Qarap otyrsaq, tәrbie mәselesi qogham men adamzat ýshin erekshe mәnge iye. Onyng kómegi boyynsha qalyptasady:

birinshiden, adamnyng sóileu mýmkindigi; ekinshiden, qorshaghan ortanyng ózgerisine baghyttalghan minez-qúlyq belsendiligi; ýshinshiden, qorshaghan orta elementterining ózgeristerine baylanys qyzmeti (óndiris qúraldary).

Mine, osy erekshelikterge baylanysty adamzat populyasiyasy beygenetikalyq sipattamalyq qúrylymgha ie mәdeny jәne etnikalyq dәstýrlerdi qalyptastyrdy. Býgingi kýndegi adamzat populyasiyasynyng fenomeni qoghamda ómir sýretin aqparattardy újymdyq qayta óndeu jәne individterding joghary jyldamdyqpen qabyldauda jatyr. Sondyqtan qajetti tәrbiyening joqtyghy aqyl-oy damuyn kidirtip, adamzat qoghamy ómiri rólindegi әleumettik qalyptasu joldary búrmalanady.

Tәrbie jeti negizgi faktorlardan túratyn qúraldar arqyly jýzege asady: tәrbiyeleushi túlghasy; bilim beru prosesining mazmúny; oqu-tәrbie prosesining úiymdastyryluy; bilim beru oryndaryndaghy tәrbie júmysynyng arnayy baghdarlamasy; sabaqtan tys qosymsha bilim; ózin-ózi basqaru jәne tәjiriybelik (qoghamdyq) júmys. Atalghan faktorlardyng qatysu dengeyi jәne tәrbiyelik yqpaly tәrbiyening jalpy strategiyasynda qarastyrylady [7].

Adam tәrbiyesining kelesi týrleri erekshe bólinip kórsetiledi:

tәrbie mazmúnyna qaray: 1) aqyl-oy tәrbiyesi; 2) enbek tәrbiyesi; 3) dene tәrbiyesi; 4) adamgershilik tәrbiyesi; 5) estetikalyq tәrbiye; 6) qúqyqtyq tәrbiye; 7) jynystyq jәne jynysaralyq tәrbiye; 8) ekonomikalyq tәrbiye; 9) ekologiyalyq tәrbiye jәne t.b.

Instituttalghan sipat boyynsha: 1) otbasylyq tәrbiye; 2) diny tәrbiye; 3) әleumettik tәrbiye; 4) beyәleumettik tәrbiye; 5) týzetilgen tәrbiye.

Ýstemdik etu prinsipteri men qatynas stilideri baylanysty: 1) avtoritarlyq tәrbiye; 2) erkin tәrbiye; 3) demokratiyalyq tәrbiye [8].

Aqyl-oy tәrbiyesi túlghanyng jan-jaqty damuyna manyzdy sharttardyng biri. Búl adamzattyng intellektualdy damuyna baghyttalyp, ózi jәne dýniyeni tanugha qyzyghushylyq tuyndatady. Enbek - qoghamnyng materialdy jәne ruhany baylyqtarynyng negizgi qaynar kózi, adamnyng әleumettik mәrtebesindegi negizgi ólshem retinde baghalanady. Álemning әmirshisi - enbek. Tek enbekpen ghana jemis ónedi, tek enbek qana bar qiyndyqty jenedi. Elbasy, Últ kóshbasshysy N.Á. Nazarbaev barshamyzdy el iygiligi jolyndaghy enbekke shaqyrghany da barshamyzgha mәlim [9]. Dene tәrbiyesi adam aghzasyn jaqsartu jolynda atqarylatyn qyzmet týri retinde sanaymyz. Onyng negizgi sapalyq belgileri sporttyq oiyndar arqyly qalyptasady. Óz kezeginde sport manyzdy әleumettik fenomen retinde qoghamdyq ómirding barlyq salarynda joghary baghalanghan, qoghamnyng tirshilik әreketterine zor yqpal jasaytyn fizikalyq jәne intellektualdy mýmkinshilikterdi ýilestiretin dene mәdeniyetining qúramdas bóligi. Býgingi kýnde ol últtyq qatynastar, iskerlik ómir, qoghamdyq túrmys, sәn ýlgileri, adamgershilik qúndylyqtary men adamdardyng ómir saltyn qalyptastyrugha mol әser etetini anyq. Namys, mindet, senim, patriotizm sekildi adamgershilik sezimderin; shydamdylyq, meyirimdilik, juastyq syndy adamgershilik beynesin; Otan aldyndaghy boryshyn oryndau jәne halqyna qyzmet etu syndy adamgershilik minez-qúlqyn biriktiretin adamgershilik tәrbiyesining de qogham ýshin manyzy zor. Adamzattyng materialdy jәne ruhany mәdeniyetindegi estetikalyq tәrbiyening de kórinisin bayyptau kóptegen zertteulerdi qajet etedi. Qúqyqtyq mәdeniyetting negizgi elementi sanalatyn qúqyqtyq tәrbie zannamalyq qújattardyng retteu joldaryn tanytuymen qatar, adamzat qúndylyqtaryn qúrmetteuge ýndeydi. Adamzat aghzasynyng jynysaralyq mәselelerin medisinalyq túrghydan mәdeniyetin úghyndyratyn tәrbie beru joldarynyng da manyzdylyghy joghary. Qarjy mәseleleri tóniregindegi oilarymyzdy qalyptastyratyn, býgingi kýndegi bank jýiesindegi mәselelerdi aiqyndaytyn ekonomikalyq tәrbiyening de mәrtebesi joghary.

Resey ghalymynyng jogharyda atalghan tәrbie beru jýielerining qataryna, әsirese instituttalghan sipattamalyq belgilerine sayasy tәrbiyeni qosqan dúrys sekildi. Sayasy kenes beruding negizgi qúndylyqtaryn jetkizude sayasy tәrbiyening qosatyn óz ýlesi de bar.

Sayasy tәrbie - túrghyndardyng sayasy sanasy men minez-qúlqyna jýieli jәne baghyttalghan yqpal etu ýrdisi, jeke túlghanyng sanasy men ózin-ózi tanu sanasyn, toptyq sayasy sana men qoghamdyq sanany qalyptastyru.

Sayasy tәrbie maqsattary, mazmúny men ony úiymdastyru qogham sayasy jýiesining sipatymen anyqtalady jәne ony saqtau men damytu mýddelerine qyzmet jasaydy. Sayasy tәrbiyening negizgi mindeti jýiedegi ýstemdik etushi sayasy qúndylyqtar, sayasy minez-qúlyq erejeleri men normativtik ýlgilerin saqtau men jappay endiru. Búl jýiede ýstemdik etushi sayasy mәdeniyet týrining taraluymen baylanysty.

Sayasy tәrbie eki negizgi bólikten túrady: rasionaldy, tiyimdi, yaghny qajetti sayasy aqparatty taratu; emosiyalyq, yaghny sayasy qatynastar jýiesin dayyndau. Birinshi bólik - qogham mýshelerin jýiege tiyimdi sayasy bilimdermen qamtamasyz etetin sayasy aqparat (bilim) jýiesi. Múnday jýie qatang (totalitarlyq núsqa) nemese qatang emes (demokratiyalyq núsqa) boluy mýmkin. Mysaly, kezinde KSRO-da sayasy bilim jýiesi keninen taraghan edi.

Sayasy tәrbiyede sayasy bilim jiyntyghynan basqa sayasy saladaghy adamdardyng túraqty emosiyalyq tandaularyn qalyptastyrugha baghyttalady. Búl bólikting róli men sipaty sayasy jýiemen anyqtalady. Sayasy tәrbie bilim men senim ortaqtyghyn qalyptastyrugha baghyttalady.

Sayasy tәrbie әdisteri tikeley jәne janama bolyp bólinedi: tikeley әdisterge: qajetti aqparatpen bekitilgen dәleldeu; nәubetshil sanksiyalarmen bekitilgen mәjbýrleu jatady; janama әdisterge: sayasy belgiler men salt-joralardy paydalanu; úiymdastyrylghan qyzyqtyrushylyq (mektep oqushylary bolsa maqtau, maqtau qaghazdaryn tabystau); әngimelesu, qoghamdyq-sayasy attestasiya siyaqty arnayy baghyttalghan jaghdaylar jýiesin qalyptastyru.

Sayasy tәrbie qúraldary san aluan. Jeke túlghalyq dengeyde sayasy tәrbie qogham mýshelerine sayasy jýiemen arnayy bólingen adamdardyng (nasihatshylar, komissarlar, sayasy qyzmetkerler, tәrbiyeshiler) jeke yqpaly manyzdy ról atqarady.

Olar arnayy jaghdaylardy qalyptastyru arqyly sózben jәne jeke ýlgimen yqpal etudi qamtamasyz etedi. Áleumettik toptar dengeyinde top mýshelerin sayasy ózara tәrbiyeleuding újymdyq jinalystar men basqa da toptyq aksiyalar týrindegi joldary qalyptasady. Ýlken әleumettik qauymdastyqtar dengeyinde sayasy tәrbie qúraldary: mitingiler men sheruler. Sayasy tәrbiyening barlyq dengeyinde BAQ jәne sayasy kommunikasiya manyzdy qúraldar bolyp esepteledi.

Sayasy tәrbie barlyq qúraldary men әdisterining tiyimdilik ólshemi sayasy jýiege say jeke túlghanyng minez-qúlyq tәsili, jeke túlghanyng ózin-ózi tәrbiyeleui. Sayasy ózin-ózi tәrbiyeleu - әlem, qogham jәne onyng damuy turaly әdebiyetterdi adamnyng ózi izdenip zertteui.

Sayasy tәrbie sayasy әleumettendiruding jeke jaghdayy. Áleumettendiruding úiymdasqan tәsili retinde sayasy tәrbie jeke túlghany qalyptastyrudyng barlyq satylarynda at salysady. Sayasy tәrbiyening jyldamdyq dengeyi qoghamdaghy iydeologiya men sayasat salmaghyna tәueldi. Ol joghary bolghan sayyn sayasy jýie ózin-ózi saqtau mәselelerine de kóp kónil bóledi, sol sayasy tәrbie auqymdyraq jәne jyldamyraq jýredi. Sayasy tәrbie nәtiyjelerine baqylau jasau dengeyi jýiening demokratiyalyq dengeyimen, onyng san aluandylyghymen, sayasy tәrbiyening basqa modeliderine shydamdylyq tanytuymen anyqtalady [10].

Tәrbie teoriyasyn paradigmalyq kózqaraspen qarastyru ýlken qyzyghushylyqty tuyndatady. Tomas Semuel Kun (Thomas Samuel Kuhn, 1922-1996) pikirinshe, ghylymnyng damuy ghylymy paradigmalardyng auysuymen tikeley baylanysty.

Tәrbie paradigmalarynyng týrleri birneshe teoriyalar jәne tújyrymdamalarmen ózara baylanysty. Árqaysysyn jeke qarastyryp kórelik.

Avtoritarlyq tәrbie paradigmasy. Dәstýrli qogham tәrbiyesining sipattamalyq belgisin kórsetetin eski paradigma. Eng negizgi belgisi tәlimger men tәrbiyelenushi arasyndaghy bir jaqty baylanys, birinshisi әrdayym shynshyl, ekinshisi oghan senui tiyis jәne onyng izimen jýrgeni abzal. Búl tәrbiyeleu modelining manyzdy qyzmeti bilim, әleumettik qúndylyqtar men ómir tәjiriybesining úrpaqtan úrpaqqa beriluinde jatyr.

Atalmysh paradigmanyng oilary nemis filosofy jәne pedagogy Iogann Fridrih Gerbart (Johann Friedrich Herbart, 1776-1841) enbekteri arqyly kórinis tabady. Onyng pikirindegi tәrbiyening basty maqsaty etikalyq oilar túrghysyndaghy erik ýndestigi men kópqyrly mýdde daghdylanuynda jatyr.

Tabighatqa úqsaushylyq tәrbie paradigmasy. Búl dәstýrli pedagogika retinde sanalatyn avtoritarlyq tәrbiyege qarama-qayshy alghashqy jauap. Múnyng negizgi iydeyalary Ya.A. Komenskiyding tómendegi pikirlerimen ózara baylanysty: birinshiden, tәrbie әmbebap jәne ol qauymdyq tosqauyldarmen anyqtalmaydy; ekinshiden, tәrbie adamzat tabighatymen sәikes kelui tiyis «tabighat kýrdeli jәne tәrbiyeleudi qiyndatady); ýshinshiden, әmbebap tәrbie ýshin әmbebap múghalimder qajet (әrbir adamdy jetildiru ýshin, sheber basshylyq kerek).

HH ghasyrdyng basynda atalmysh paradigma jandanyp, shved jazushysy jәne pedagogy Ellen Karolina Sofiya Key (Ellen Karolina Sofia Key, 1849-1926) erkindikte tәrbiyeleu tújyrymdamasyn aiqyndady. «Nәreste ghasyry» (Vek rebenka», 1905, 326 b., «Barnets århundrade») kitabynda balalar erkindikte damu qúqyghyn iyelenui jóninde bayandalady.

Zamandastar újymyndaghy tәrbie paradigmasy. Újym - tәrbiyening kenestik resmy jýiesine qajetti úghym retinde ózining ghylymy maghynasyn joghaltyp, tek iydeologiya qúraly sanaldy. Ol kezende újym sosializm kemel bolashaqqa aparar jol bolsa, individualizm - kapitalizmning adamzatqa jasalghan qateri esepteldi. Osynday jútang ústanymdar dengeyinde kóptegen elderding resmy pedagogikasy qúryldy.

Biraq, újym úghymy sosializm iydeyasymen birge keldi deu qate pikir. Kapitalistik qogham berilgen paradigma boyynsha tәrbie jýrgizu qyzmetin «skauting» (Scouting) arqyly týsindire alamyz.

Úsynylyp otyrghan mәsele tóniregindegi tәjiriybeli júmys nәtiyjelerin polisha pedagogy Yanush Korchak (Janusz Korczak, 1878-1942) jәne orys pedagogy Anton Makarenko (1888-1939) kórsete bildi. Býginde kóptegen ghalymdar A.S. Makarenkonyng totalitarlyq qogham azamattaryn tәrbiyeleuge baghyttalghan jýieni qalyptastyrdy jәne onyng jýiesinde erkin adam joq degen pikir bildiredi. Býginde ghalym enbekterine Resey kórsete almaghan qúrmetti Germaniya tanytty. Germaniyanyng әleumettik pedagogtary men әleumettik júmysshylary arasynda enbekteri keng taraghan. A.S. Makarenkonyng barlyq enbekteri nemis tilindegi keneytilgen týsindirmeleri jaryq kórdi. Onyng qúrghan tәrbie modeli tәjiriybede óz jemisin de berip jatyr.

Bir baghytta qyzmet atqaratyn újymgha sýienish tәrbiyening kóptegen mindetteri mәselelerin sheshti. Búl jýie jana sharttargha onay daghdylanady. Búl paradigma iydeyasy barysynda balalardyng ómirlik әleumettik daghdylaryn qalyptastyru mýmkindigi turaly da aitugha bolady.

Qaterli qoghamdaghy jeke ómir sýru paradigmasy. Búl paradigma әli tolyqtay qalyptasyp ýlgermeuimen qatar, onyng naqty sipattamalyq anyqtamasy joq. Desek te, qazirgi jahandyq prosester, onyng artyqshylyqtary men qaterlerimen ózara baylanysty adamzattyng jana kezendegi ómirining kórinisin aishyqtaytyndyghyn boljaugha bolady. Onyng teoriyalyq negizdemesining dayyndyghyna postmodernizm yqpal etetindigi de anyq.

Qaterli qogham tújyrymdamasynyng sipattamalyq belgilerin tanymal evropalyq әleumettanushylar Ulirih Bek (Ulrich Beck, 1944) jәne Entony Giddens (Anthony Giddens, 1938) enbekterinen kóruge bolady. U. Bekting pikirinshe, qaterli qogham dәstýrli qogham ayaqtalghanda, dәstýrding retteu róli joghalghanda bastalady.

Nemis filosofy jәne әleumettanushysy Yurgen Habermas (Jürgen Habermas, 1929) tómendegidey pikir úsynady: «Qoghamda moralidy-sayasy avtonomiya sanasy damuda. Búl bizding dәstýrge, dinge, kósem bedeline sýiene almaytyndyghymyzdy kórsetedi jәne dúrys pen búrys aiyrmashylyghyn ózimiz anyqtauy qajettiligin tanytady. Búl ýshin bizde tek jeke ólshemderi ghana bar. Adam osy ózgerisi mol shyndyqta ózin-ózi saqtau ýshin «tolyq jeke ómirlik josparyn» qúrady. Demek, búl paradigmanyng negizgi mazmúny býgingi kýnde ata-ana, tәlimgerler, әlde, «ýiding ýlkeni» (aghasy) tәrbiyesi arqyly oryn alatyndyghyn anyqtauda jatqan sekildi.

Osy jana tәrbie tújyrymdamasynyng negizgi jәne birinshi joramaly - qaterli qogham men jahandanuda tirek tek ózinde, ómir sýru kez kelgen baghada. Ekinshiden, ómir búl oiyn. Ómirding oiyndyq negizi jana pishinder iyelenip keledi. Kez kelgen qúmar oiyndary qoghamdyq sanagha sinisip, adamdardyng kýndelikti ómir-saltyndaghy minez-qúlyq sanaldy. Ýshinshiden, ómirdi josparlaudyng esh maghynasy joq, túraqsyz әri qaterli qoghamda onyng qúndylyghy joq. Býgingi kýnmen ghana ómir sýrip, ómirlik joldyng kezekti kezenderine dayyndaludyng qajettiligi shamaly [6, 139-151 bb.].

Tәrbiyening negizgi mindetterin qabyldau jәne jýzege asyru tómendegi qúndylyqtar arqyly jýzege asady degen pikirdemiz: túrmystyq (ómir, otbasy, salt-dәstýr, qarjy jaghdayy, bolmys, jasampazdyq); adamgershilik (ar-úyat, jaqsylyq, erkindik, senim, súlulyq); ruhany (abyroy, mindet, jauapkershilik, tózimdilik). Mine, adamdy tәrbiyeleuding negizgi qaghidalaryn qalyptastyru osy ýsh qúramdas bólikting jiyntyghy arqyly ghana mýmkin degen sheshim qabyldaymyz.

Aqparattyq zamanda adamzat búqaralyq aqparat qúraldary (gazet-jurnalda, teledidar, radio jәne Internet) arqyly tәrbiyelenip kele jatqany belgili. BAQ sayasy prosesterdegi eng yqpaldy qúrylymdardyng biri jәne býgingi sayasy sahnadaghy negizgi qúral bolyp tabylady. Sondyqtan baspasóz, radio men teledidar qazirgi qoghamgha yqpal etetin jәne janama týrde tәrbiyeleytin myqty institut.

Býgingi ghylymy zertteulerde búqaralyq aqparat qúraldarynyng eki negizgi qyzmetin aiqynday alamyz: 1) gumanitarlyq (aqparattandyru, bilim beru, oiyn-sauyqtyq); 2) sayasiy (búqaralyq sana qalyptastyru).

Óz kezeginde búqaralyq aqparat qúraldarynyng sayasy qyzmeti qazirgi kezendegi ózindik qúramdas bóligin qúraytyn jәne gumanitarlyq qyzmetpen tyghyz baylanysty birneshe ózindik ereksheligi bar qyzmet týrlerin qamtidy.

BAQ-tyng eng negizgi qyzmetterining qataryna aqparattandyru jatady. Sayasy aqparatqa qoghamdyq manyzy zor, memlekettik organdar tarapynan nazardy qajet etetin jәne olargha yqpal jasaytyn mәlimetter enedi. Alynghan aqparat negizinde azamattardyng ýkimet, parlament, partiyalar men basqa sayasy instituttar qyzmeti, qoghamnyng ekonomikalyq jәne mәdeny ómiri turaly oilary qalyptasady.

BAQ-tyn aghartushylyq qyzmeti aqparat kózderinen alynghan mәlimetterdi óz dәrejesinde baghalau men retteuge baghyttalady. Mass-media azamattardyng býkil ómirin qamtu arqyly olardyng sayasy jәne әleumettik aqparatty úghynugha yqpal jasaydy. Sondyqtan azamattardyng sayasy bilimine BAQ-tyng әseri mol.

Búqaralyq aqparat qúraldaryndaghy aghartushylyq әleumettendiru qyzmetimen tyghyz baylanysty. Degenmen, aghartushylyq jýieli bilim iygeru men túlghanyng tanymdyq jәne qúndylyq mýmkindikterin keneytse, sayasy әleumettendiru halyqtyng sayasy normalar, qúndylyqtar men minez-qúlyq ýlgilerin iygeruge úmtyldyrady. Sonymen qatar, túlghanyng әleumettik aqiqatqa beyimdeluin qamtamasyz etedi.

BAQ-tyng syny qyzmetin sayasy jýiedegi mass-mediamen qatar, oppozisiya keninen qoldanady. Biraq, aqparat qúraldaryndaghy synnyng kólemdiligi óte keng bolghandyqtan, memlekettik sayasattyng barlyq baghyttary onyng nazarynda bolady.

Qoghamdyq pikirding bedeldiligine negizdelgen baqylau qyzmetining artyqshylyqtary óte mol. Qoghamdaghy kelensizdikterge әkimshilik jәne ekonomikalyq jazalau sharalaryn qoldanbasa da, kez kelgen oqigha men sayasy túlgha qimylyna qúqyqtyq jәne adamgershilik baghasyn úsynady.

Búqaralyq aqparat qúraldaryndaghy yqpaldastyq qyzmeti sayasat pen qoghamdaghy kemshilikterdi synaumen qatar, sayasy oiynshylar men týrli qoghamdyq mýddeler yqpaldastyghyn qamtamasyz etedi. Týrli әleumettik toptar mýsheleri pikirlerin búqaragha ashyq bildiru mýmkindigin úsynyp, qoghamdyq pikirdegi óz mýddelerin qorghaugha jaghday qalyptastyrady.

Jogharyda atalghan BAQ-taghy sayasy qyzmet týrlerining barlyghy júmyldyru qyzmetimen birlesken. Qyzmetting búl týri  azamattardyng belgili bir sayasy qyzmet týrine iytermeleuge jol beredi. BAQ halyqtyng sanasy men sezimine yqpal ete otyryp, naqty sayasy minez-qúlyqtyng qalyptasuyna әser etedi. Óitkeni kez kelgen joghary bilimdi azamat qarama-qayshylyghy mol sayasy prosesterde jauapty sheshim qabyldauda teledidar, radio, gazet pen jurnaldargha sýienedi.

Jalpy búqaralyq aqparat qúraldarynyng sayasy qyzmeti jogharyda atalghan týrlerimen shektelmeydi. Keybir ghalymdar búqaralyq aqparat qúraldarynyng sayasy qyzmeti týrlerine innovasiyalyq, jedeldetu jәne qoghamdyq pikirdi qalyptastyru qyzmetteri turaly da aitady. Búl BAQ-tyng sayasy kenes beru qyzmeti erekshelikterin tolyqtay aiqyndaumen qatar, tәrbie beru mәselelerimen ózara baylanystylyghyn tanytady.

Aldyn ala josparlanghan nemese arnayy úiymdastyrylghan tәrbie tiyimdi bolmaytynyn úmytpauymyz qajet. Túlgha izdenisine erkindik jәne jeke tandau qúqyghy berilgende ghana tәrbie damidy. Tәrbiyeni standarttau túlghanyng damu mýmkindikterin shekteydi. Búl әsirese, ózining qúndylyq oriyentasiyalaryn qalyptastyrghan student jastargha qatysty. Sondyqtan oqytushylardyng basty nazarynda oqu-tәrbie prosesinen búryn studentting túlghalyq belgisi túruy tiyis. Studentterding ruhany belsendiligi men standartty emes oilau qabiletin marapattap otyru qajet.

Ghylymy enbekterdi saralay otyryp, tәrbie maqsaty - arnayy dayyndalghan, josparly jýrgiziletin tәrbie aksiyalary men qimyldarynyng yqpalymen jýzege asyrylatyn jәne adamdaghy kýtiletin nәtiyjeli ózgeris bolyp tabylady.

Nasimov Múrat Órlenbayúly,

sayasy ghylymdarynyng kandidaty,

Qyzylorda «Bolashaq» uniyversiyteti

tehnika, ekonomika jәne qúqyq fakulitetining dekany

«Abay-aqparat»

Paydalanylghan әdebiyetter

1.      http://kk.wikipedia.org/wiki/Tәrbiye

2.      Aristoteli. Sochiyneniya: V 4 t. T. 4. - M.: Mysli, 1983. - S. 376-644.

3.      Ál-Farabi. Áleumettik-etikalyq traktattar. - Almaty: Ghylym, 1975. - 163 b.

4.      Komenskiy Ya.A., Lokk D., Russo J-J., Pestalossy IY.G. Pedagogicheskoe naslediye. - M.: Pedagogika, 1988. - S. 107.

5.      Lokk Dj. Sochiyneniya v tryoh tomah: T. 3. - M.: Mysli, 1988. - 668 s.

6.      Lukov Val.A. Paradigmy vospitaniya // Gumanitarnye nauki: teoriya y metodologiya. - 2005. - №3. - S. 141.

7.      Zimnyaya I.A. Strategiya vospitaniya: vozmojnosty y realinosti // Integrasiya nauky y vysshego obrazovaniya. - 2006. - №1. - S. 72.

8.      Mudrik A.V. Vospitanie / gl. red. Davydov V.V. - Rossiyskaya pedagogicheskaya ensiklopediya. - M.: Nauchn. izd. «Bolishaya Rossiyskaya ensiklopediya», 1993. - T. 2. - S. 166-168.

9.      Nazarbaev N.Á. Qazaqstannyng әleumettik janghyrtyluy: Jalpygha Ortaq Enbek Qoghamyna qaray 20 qadam // Egemen Qazaqstan. - 2012. - 10 shilde.

10.  http://kk.wikipedia.org/wiki/Sayasiy_tәrbiye