Qúrysh qalanyng túrghyndary nesimen maqtanady? El tizginin óz qolyna alghan túnghysh Preziydentimizding enbek jyldary ótken Temirtau dep tóbesi kókke eki eli jetpey, kókiregin kere maqtana alady. Qala tarihyn qazaqtan shyqqan túnghysh gharyshker - Toqtar batyrdyng jastyq shaghymen baylanystyrady. Áriden aitar bolsaq, qalanyng irgetasyn qalaugha atsalysqan Alashtyng altyn әriptermen jazylar azamattarynyng esimderi de qala tarihynyng betterinde sayrap túr. Ázirshe auyzsha. Solardyng biri hәm biregeyi - Qanysh Sәtpaev. Kezinde asyl azamattyng esimimen Temirtaudaghy búrynghy Lenin kóshesin ataudy úsynghan qala aqsaqaldaryna jergilikti túrghyndar at-tondaryn bauyryna alyp, ýzildi-kesildi qarsy shyqqan edi. Sodan beri 20 jyl ótti. Seng jibimepti. Qazir qarap otyrsanyz, qúrysh qalanyng qazaqsha aidar taqqan kósheleri men memlekettik tilde dәris beretin bilim oshaqtaryn, balabaqshalaryn sanap  shyghugha bolady. On sausaghynyzgha jeter-jetpes. Tәuelsiz elding jana tarihyna engen qúrysh qalanyng qazaghy nege qúryshtay emes?

Temirtaudy bilmeytin qazaq joq. Alyp óndiristi aimaqtyng astanasyna ainalghan Qa­ra­ghandydan 30 shaqyrym qashyqtyqta or­na­lasqan. Oblysqa qarasty qalalardyng ishin­de Temirtaudyng mýiizi qaraghayday. Qa­ra­ghandynyng «basqa qalalarym - bir tóbe, Te­mirtauym - bir tóbe» dep bólekteytin jóni bar. Sebebi Qaraghandy oblysynyng jalpy óner­kәsiptik óndiris kóleminde Temirtau qa­lasy kәsiporyndarynyng shygharatyn óni­m­de­rining ýles salmaghy 34,8%-dy  qúraydy. Naq­tyraq aitqanda, jalpaq iylek - 100 pa­yyz,  qara metaldan qúbyr jasau - 89,2 pa­yyz, jylu energiyasy - 42 payyz, elektr ener­giyasy - 25 payyz, tas kómir - 47,2 pa­yyz, sement óndiruden 100 payyz kór­set­kish­ke iye. Biraq әleueti әldi, auqaty quatty qa­­lanyng bir әttegen-ayy bar. Qúrysh qala qa­­zaq tiline kelgende shorqaq. Osy jaghynan al­ghanda, temirtaulyqtar maqtana almaydy, ke­risinshe, qyp-qyzyl úyatty.

Qasym BOTANOV, Temirtau qalasynyng aqsaqaly:

- «Til - júrttyng jany. Tilinen aiy­rylghan júrt - joyylghan júrt», - dep sipattaghan Halel Dosmúhamedúly. Shyn­dyghyn aitu kerek, Temirtaudyng qa­zaq tili «reanimasiyalyq» kýide. Ay­ta­lyq, ic jýrgizu de, qoghamdaghy týrli aq­pa­rattar tek resmy tilde aitylady da, ja­zylady da. Oilap qarasanyz, til de adam aghzasy siyaqty ghoy, qoldanysqa enip, júmys istep túrsa, ayasy keneyedi, damidy. Al iske aspay jatsa, lezde solyp qalady. Temirtaudyng qazaqshasy ekinshi núsqasyna jaqyn. Qaladaghy qazaqsha dýken ataularyn, jar­na­ma­lar­dy oqy qalsanyz, eriksiz nalisyz, jý­reginiz auyrady. Qateden kóziniz sý­ri­nedi. Búghan qashanghy tózuge bolady?!

Qasym Botanov aqsaqaldyng aituynsha, egemendik alghan 90-jyldardyng basynda qalanyng aqsaqaldary bas qosyp, Temir­tau­dy «qazaqtandyrugha» belderin buyp kirispekke uaghdalasady. IYgi әreketterining zaya ketpesine jәne sengen. Sóitip, ýsh qay­nasa, sorpasy qosylmaytyn qazaqqa jat kóne kóshe ataularyn «qara» tizimge alyp, olardy óz ana tilimizde atauda útymdy úsy­nys dayyndap shyghady. Maqsat te­mir­tau­lyq jastar bile jýrsin dep últ túlgha­la­rynyng esimin janghyrtu da bolghan. Biraq tynghylyqty oilastyrylghan tyng iydeyalar jýzege aspaq týgil, «temir» qala­nyng or­man­day orystarynyng kóp keder­gi­sine tap bolyp, kýli kókke úshyp joq bolghan. Dese de, aqsaqaldar múnymen tynbady. Últtyq mәseleni shyraghdan etip jazghan maqalalar jer­gilikti gazetterde seriyalap jaryq kó­rip jatty. Biraq «jartasqa bar­dym, kýnde ai­qay saldym, odan da shyqty janghy­ryq­tyn» kebi edi búl. Búghan da qo­gham selt etpedi. Oryssha tәrbiyemen ósken te­mirtaulyq bauyrlarymyz da, búrynghy kom­munisteri bar - bәri-bәri múny qú­la­ghyna da ilgen joq. Qazir 170 mynnan astam túr­ghyny bar Temirtaugha kele qalsanyz, qa­zaqtyng dalasynda emes, soltýstigimizdegi kór­shi elding qalasynda jýrgendey әserde qalasyz.

Jasyratyny joq, bir kezderi Qara­ghan­dyny kópshilik Temirtau arqyly tanyp, bilip jatatyn. Qylmystyq oqighalargha bel­­shesinen batqan Temirtau búl jaghynan kel­gende kósh aldyna qara jibermeytin. Álem halyqtarynyng ýreyin úshyrghan JITS-pen auyratyndardyng basym bóligi - Te­mirtauda. Derekkózi solay deydi. Biraq so­dan qalanyng әl-auqaty әlsirep qalghan joq. Juyrda el Ýkimeti jalghannyng jalpa­ghy­na joldama bergen «Shaghyn qalalardy da­mytu» baghdarlamasyna engen 27 qala­nyng ishindegi eng әldisi de - osy Temirtau. En­di myna qyzyqqa qaranyz, qazaq tilining qoldanylu ayasy tar ólke de - Temirtau. Auzymyzdy qúr shóppen sýrtuden aulaq­pyz, Temirtau qalasynda 200-ge juyq kó­she, shaghyn audandar tirkelgen bolsa, so­lar­dyng nebәri 5 payyzy ghana qazaq tilinde atalady.

Uaqyt AQYBAEV, Temirtau qalasynyng Mәdeniyet jәne tilderdi damytu bólimining bastyghy:

- Temirtauda qazaq tilindegi kóshe atau­larynyng az ekenin moyyndaymyz. Tәuelsizdik alghan alghashqy jyldary birshama qadam jasalghan bolatyn. Biraq kóbi túrghyndar tarapynan qoldau tappay qaldy. Sebebi múnda túratyn júrttyng basym bóligi - әr últ ókilderi, keshegi ydyrap ketken odaqtyng qúra­myn­da bolghan memleketterden jiy­nal­ghan­dar. Qazir kóshe ataularyn ózgertuge mo­ratoriy jariyalanghanyn jaqsy bi­le­­sizder. Sonda da qalamyzda ja­na­dan salynyp jatqan kóshelerge qa­zaq­sha atau berudi qolgha alyp jatyrmyz. Ja­qynda Temirtauda salynyp jatqan ýr jana kóshege qazaqtyng marghasqa aqy­ny Qasym Amanjolovtyng esimi be­rilmek.

IYә, Temirtaudaghy qazaqsha kóshe atau­la­ry sausaqpen sanarlyq. Esesine Kenes Oda­ghyn dәripteytin Komsomol, Kaliniyn, Kom­munar, Dmitreev, Yazeva syndy tolyp jat­qan kenestik saryndaghy jauyr atau­largha bay. Tipti 1997 jyldary qyp-qyzyl enbekting kýshimen ózgertilgen ainaldyrghan eki kóshe - Respublika danghyly men Tәuelsizdik gýlzary boylarynda kenestik kezdegi eski ataulary әli kýnge deyin kezdesip qalady. Bir qyzyghy, búl qalay degen tiri jandy kórmeysiz...

Qalanyng aqparattyq kenistigin de res­my tildi búqaralyq aqparat qúraldary «jau­lap» alghan. Sanap kóreyik, «Novyy Te­mirtau», «Zerkalo», «Magnitka plus», «Me­tallurg», «Vtoroe schastie», «Vechernyaya ga­zeta», «Temirtauskiy rabochiy» jәne qazaq tilinde shyghatyn jalghyz «Temirtau» gazeti temirtaulyqtardyng ruhaniyatyna qyzmet etedi. Búl az bolghanday, «Sfera», «29 kanal», «43 kanal» arnalary, «Ra­dio-102» radio tolqyny da tek resmy til­de sayraydy. Abyroy bolghanda, biyl Qa­sym Botanov bastaghan aqsaqaldar na­mysqa tyrysyp, qazaq tilinde sóileytin «Qú­rysh qala» gazetin qatargha qosty.

«Quyrdaqtyng kókesin týie soyghanda kóresin» degen osy eken. Byltyr qaladaghy eki aralas mektepting qazaq­sha­lan­dy­ryl­ghanyn estigen temirtaulyqtar shu shy­gharyp, jal­paq júrtshylyqtyng nazaryn ózine au­dar­ghanyn kórgende jaghamyzdy ústa­ghan­byz. Qazaq jerinde qazaq mektebin ashu qi­ya­metke ainalady degen oy qaydan bol­syn?! Qoghamda dýrbeleng tughyzghan mәsele kóp­ting esinde bolar. Osyghan deyin Temir­tau­da nebәri ýsh qazaq mektebi bolsa, orys­tildi mektepting úzyn sany 16 bolatyn. Qal­ghany aralas-qúralas (aralas degen aty gha­na). Songhy on jyldyng kóleminde Mon­gholiya, Ózbekstannan kelgen qandastardyng Te­mirtauda kóp shoghyrlanuyna baylanysty qazaq mektebine súranys artqan. Kerisinshe, orys mektepterinde oqushy az. Olar bir auysymmen oqysa, qazaq mektepterinde eki auysymmen, әr synypta 30-40 oqushydan oqiy­dy. Osyghan oray qos qazaq mektebin ashu isi qolgha alynghanda, «jer astynan jik shy­ghyp, eki qúlaghy tik shyqqan». Qas qyl­ghan­da, narazy toptyng soltýstiktegi kórshi el­ding basshylary Medvedev pen Putinge ashyq mәlimdeme jasaghany da әli esimizde.

Kónil quantarlyghy, qazir Temirtau qa­la­syna qonys audarghan oralmandardyng ot­basy 4 mynnan asyp jyghylady. Alayda olar­dyng orys tilin bilmeytinin betine sa­lyq etip, qyzmetke ornalasa almay jýr­gen­deri әli de kezdesedi. Eng soraqysy da - osy. Desek te, býginge deyin memleketting tili ayaq astynda taptalyp jatqanda, ónirde bir qazaqtyng selt etpegeni qorqynyshty eken...

Avtor: Aqmaral BAYaZITOVA,Temirtau

«Alash ainasy» gazeti