قۇرىش قالانىڭ تۇرعىندارى نەسىمەن ماقتانادى؟ ەل تىزگىنىن ءوز قولىنا العان تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ ەڭبەك جىلدارى وتكەن تەمىرتاۋ دەپ توبەسى كوككە ەكى ەلى جەتپەي، كوكىرەگىن كەرە ماقتانا الادى. قالا تاريحىن قازاقتان شىققان تۇڭعىش عارىشكەر - توقتار باتىردىڭ جاستىق شاعىمەن بايلانىستىرادى. ارىدەن ايتار بولساق، قالانىڭ ىرگەتاسىن قالاۋعا اتسالىسقان الاشتىڭ التىن ارىپتەرمەن جازىلار ازاماتتارىنىڭ ەسىمدەرى دە قالا تاريحىنىڭ بەتتەرىندە سايراپ تۇر. ازىرشە اۋىزشا. سولاردىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى - قانىش ساتپاەۆ. كەزىندە اسىل ازاماتتىڭ ەسىمىمەن تەمىرتاۋداعى بۇرىنعى لەنين كوشەسىن اتاۋدى ۇسىنعان قالا اقساقالدارىنا جەرگىلىكتى تۇرعىندار ات-توندارىن باۋىرىنا الىپ، ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىققان ەدى. سودان بەرى 20 جىل ءوتتى. سەڭ جىبىمەپتى. قازىر قاراپ وتىرساڭىز، قۇرىش قالانىڭ قازاقشا ايدار تاققان كوشەلەرى مەن مەملەكەتتىك تىلدە ءدارىس بەرەتىن ءبىلىم وشاقتارىن، بالاباقشالارىن ساناپ  شىعۋعا بولادى. ون ساۋساعىڭىزعا جەتەر-جەتپەس. تاۋەلسىز ەلدىڭ جاڭا تاريحىنا ەنگەن قۇرىش قالانىڭ قازاعى نەگە قۇرىشتاي ەمەس؟

تەمىرتاۋدى بىلمەيتىن قازاق جوق. الىپ ءوندىرىستى ايماقتىڭ استاناسىنا اينالعان قا­را­عاندىدان 30 شاقىرىم قاشىقتىقتا ور­نا­لاسقان. وبلىسقا قاراستى قالالاردىڭ ءىشىن­دە تەمىرتاۋدىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي. قا­را­عاندىنىڭ «باسقا قالالارىم - ءبىر توبە، تە­مىرتاۋىم - ءبىر توبە» دەپ بولەكتەيتىن ءجونى بار. سەبەبى قاراعاندى وبلىسىنىڭ جالپى ونەر­كاسىپتىك ءوندىرىس كولەمىندە تەمىرتاۋ قا­لاسى كاسىپورىندارىنىڭ شىعاراتىن ءونى­م­دە­رىنىڭ ۇلەس سالماعى 34,8%-دى  قۇرايدى. ناق­تىراق ايتقاندا، جالپاق يلەك - 100 پا­يىز،  قارا مەتالدان قۇبىر جاساۋ - 89,2 پا­يىز، جىلۋ ەنەرگياسى - 42 پايىز، ەلەكتر ەنەر­گياسى - 25 پايىز، تاس كومىر - 47,2 پا­يىز، تسەمەنت وندىرۋدەن 100 پايىز كور­سەت­كىش­كە يە. بىراق الەۋەتى ءالدى، اۋقاتى قۋاتتى قا­­لانىڭ ءبىر اتتەگەن-ايى بار. قۇرىش قالا قا­­زاق تىلىنە كەلگەندە شورقاق. وسى جاعىنان ال­عاندا، تەمىرتاۋلىقتار ماقتانا المايدى، كە­رىسىنشە، قىپ-قىزىل ۇياتتى.

قاسىم بوتانوۆ، تەمىرتاۋ قالاسىنىڭ اقساقالى:

- «ءتىل - جۇرتتىڭ جانى. تىلىنەن ايى­رىلعان جۇرت - جويىلعان جۇرت»، - دەپ سيپاتتاعان حالەل دوسمۇحامەدۇلى. شىن­دىعىن ايتۋ كەرەك، تەمىرتاۋدىڭ قا­زاق ءتىلى «رەانيماتسيالىق» كۇيدە. اي­تا­لىق، ءىc جۇرگىزۋ دە، قوعامداعى ءتۇرلى اق­پا­راتتار تەك رەسمي تىلدە ايتىلادى دا، جا­زىلادى دا. ويلاپ قاراساڭىز، ءتىل دە ادام اعزاسى سياقتى عوي، قولدانىسقا ەنىپ، جۇمىس ىستەپ تۇرسا، اياسى كەڭەيەدى، داميدى. ال ىسكە اسپاي جاتسا، لەزدە سولىپ قالادى. تەمىرتاۋدىڭ قازاقشاسى ەكىنشى نۇسقاسىنا جاقىن. قالاداعى قازاقشا دۇكەن اتاۋلارىن، جار­نا­ما­لار­دى وقي قالساڭىز، ەرىكسىز ناليسىز، ءجۇ­رەگىڭىز اۋىرادى. قاتەدەن كوزىڭىز ءسۇ­رى­نەدى. بۇعان قاشانعى توزۋگە بولادى؟!

قاسىم بوتانوۆ اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، ەگەمەندىك العان 90-جىلداردىڭ باسىندا قالانىڭ اقساقالدارى باس قوسىپ، تەمىر­تاۋ­دى «قازاقتاندىرۋعا» بەلدەرىن بۋىپ كىرىسپەككە ۋاعدالاسادى. يگى ارەكەتتەرىنىڭ زايا كەتپەسىنە جانە سەنگەن. ءسويتىپ، ءۇش قاي­ناسا، سورپاسى قوسىلمايتىن قازاققا جات كونە كوشە اتاۋلارىن «قارا» تىزىمگە الىپ، ولاردى ءوز انا تىلىمىزدە اتاۋدا ۇتىمدى ۇسى­نىس دايىنداپ شىعادى. ماقسات تە­مىر­تاۋ­لىق جاستار بىلە ءجۇرسىن دەپ ۇلت تۇلعا­لا­رىنىڭ ەسىمىن جاڭعىرتۋ دا بولعان. بىراق تىڭعىلىقتى ويلاستىرىلعان تىڭ يدەيالار جۇزەگە اسپاق تۇگىل، «تەمىر» قالا­نىڭ ور­مان­داي ورىستارىنىڭ كوپ كەدەر­گى­سىنە تاپ بولىپ، كۇلى كوككە ۇشىپ جوق بولعان. دەسە دە، اقساقالدار مۇنىمەن تىنبادى. ۇلتتىق ماسەلەنى شىراعدان ەتىپ جازعان ماقالالار جەر­گىلىكتى گازەتتەردە سەريالاپ جارىق كو­رىپ جاتتى. بىراق «جارتاسقا بار­دىم، كۇندە اي­قاي سالدىم، ودان دا شىقتى جاڭعى­رىق­تىڭ» كەبى ەدى بۇل. بۇعان دا قو­عام سەلت ەتپەدى. ورىسشا تاربيەمەن وسكەن تە­مىرتاۋلىق باۋىرلارىمىز دا، بۇرىنعى كوم­مۋنيستەرى بار - ءبارى-ءبارى مۇنى قۇ­لا­عىنا دا ىلگەن جوق. قازىر 170 مىڭنان استام تۇر­عىنى بار تەمىرتاۋعا كەلە قالساڭىز، قا­زاقتىڭ دالاسىندا ەمەس، سولتۇستىگىمىزدەگى كور­شى ەلدىڭ قالاسىندا جۇرگەندەي اسەردە قالاسىز.

جاسىراتىنى جوق، ءبىر كەزدەرى قارا­عان­دىنى كوپشىلىك تەمىرتاۋ ارقىلى تانىپ، ءبىلىپ جاتاتىن. قىلمىستىق وقيعالارعا بەل­­شەسىنەن باتقان تەمىرتاۋ بۇل جاعىنان كەل­گەندە كوش الدىنا قارا جىبەرمەيتىن. الەم حالىقتارىنىڭ ۇرەيىن ۇشىرعان جيتس-پەن اۋىراتىنداردىڭ باسىم بولىگى - تە­مىرتاۋدا. دەرەككوزى سولاي دەيدى. بىراق سو­دان قالانىڭ ءال-اۋقاتى السىرەپ قالعان جوق. جۋىردا ەل ۇكىمەتى جالعاننىڭ جالپا­عى­نا جولداما بەرگەن «شاعىن قالالاردى دا­مىتۋ» باعدارلاماسىنا ەنگەن 27 قالا­نىڭ ىشىندەگى ەڭ ءالدىسى دە - وسى تەمىرتاۋ. ەن­دى مىنا قىزىققا قاراڭىز، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسى تار ولكە دە - تەمىرتاۋ. اۋزىمىزدى قۇر شوپپەن سۇرتۋدەن اۋلاق­پىز، تەمىرتاۋ قالاسىندا 200-گە جۋىق كو­شە، شاعىن اۋداندار تىركەلگەن بولسا، سو­لار­دىڭ نەبارى 5 پايىزى عانا قازاق تىلىندە اتالادى.

ۋاقىت اقىباەۆ، تەمىرتاۋ قالاسىنىڭ مادەنيەت جانە تىلدەردى دامىتۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى:

- تەمىرتاۋدا قازاق تىلىندەگى كوشە اتاۋ­لارىنىڭ از ەكەنىن مويىندايمىز. تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى ءبىرشاما قادام جاسالعان بولاتىن. بىراق كوبى تۇرعىندار تاراپىنان قولداۋ تاپپاي قالدى. سەبەبى مۇندا تۇراتىن جۇرتتىڭ باسىم بولىگى - ءار ۇلت وكىلدەرى، كەشەگى ىدىراپ كەتكەن وداقتىڭ قۇرا­مىن­دا بولعان مەملەكەتتەردەن جي­نال­عان­دار. قازىر كوشە اتاۋلارىن وزگەرتۋگە مو­راتوري جاريالانعانىن جاقسى ءبى­لە­­سىزدەر. سوندا دا قالامىزدا جا­ڭا­دان سالىنىپ جاتقان كوشەلەرگە قا­زاق­شا اتاۋ بەرۋدى قولعا الىپ جاتىرمىز. جا­قىندا تەمىرتاۋدا سالىنىپ جاتقان ءۇر جاڭا كوشەگە قازاقتىڭ مارعاسقا اقى­نى قاسىم امانجولوۆتىڭ ەسىمى بە­رىلمەك.

ءيا، تەمىرتاۋداعى قازاقشا كوشە اتاۋ­لا­رى ساۋساقپەن سانارلىق. ەسەسىنە كەڭەس ودا­عىن دارىپتەيتىن كومسومول، كالينين، كوم­مۋنار، دميترەەۆ، يازەۆا سىندى تولىپ جات­قان كەڭەستىك سارىنداعى جاۋىر اتاۋ­لارعا باي. ءتىپتى 1997 جىلدارى قىپ-قىزىل ەڭبەكتىڭ كۇشىمەن وزگەرتىلگەن اينالدىرعان ەكى كوشە - رەسپۋبليكا داڭعىلى مەن تاۋەلسىزدىك گۇلزارى بويلارىندا كەڭەستىك كەزدەگى ەسكى اتاۋلارى ءالى كۇنگە دەيىن كەزدەسىپ قالادى. ءبىر قىزىعى، بۇل قالاي دەگەن ءتىرى جاندى كورمەيسىز...

قالانىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىن دە رەس­مي ءتىلدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى «جاۋ­لاپ» العان. ساناپ كورەيىك، «نوۆىي تە­ميرتاۋ»، «زەركالو»، «ماگنيتكا پليۋس»، «مە­تاللۋرگ»، «ۆتوروە سچاستە»، «ۆەچەرنيايا گا­زەتا»، «تەميرتاۋسكي رابوچي» جانە قازاق تىلىندە شىعاتىن جالعىز «تەمىرتاۋ» گازەتى تەمىرتاۋلىقتاردىڭ رۋحانياتىنا قىزمەت ەتەدى. بۇل از بولعانداي، «سفەرا»، «29 كانال»، «43 كانال» ارنالارى، «را­ديو-102» راديو تولقىنى دا تەك رەسمي ءتىل­دە سايرايدى. ابىروي بولعاندا، بيىل قا­سىم بوتانوۆ باستاعان اقساقالدار نا­مىسقا تىرىسىپ، قازاق تىلىندە سويلەيتىن «قۇ­رىش قالا» گازەتىن قاتارعا قوستى.

«قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورەسىڭ» دەگەن وسى ەكەن. بىلتىر قالاداعى ەكى ارالاس مەكتەپتىڭ قازاق­شا­لان­دى­رىل­عانىن ەستىگەن تەمىرتاۋلىقتار شۋ شى­عارىپ، جال­پاق جۇرتشىلىقتىڭ نازارىن وزىنە اۋ­دار­عانىن كورگەندە جاعامىزدى ۇستا­عان­بىز. قازاق جەرىندە قازاق مەكتەبىن اشۋ قي­يا­مەتكە اينالادى دەگەن وي قايدان بول­سىن؟! قوعامدا دۇربەلەڭ تۋعىزعان ماسەلە كوپ­تىڭ ەسىندە بولار. وسىعان دەيىن تەمىر­تاۋ­دا نەبارى ءۇش قازاق مەكتەبى بولسا، ورىس­تىلدى مەكتەپتىڭ ۇزىن سانى 16 بولاتىن. قال­عانى ارالاس-قۇرالاس (ارالاس دەگەن اتى عا­نا). سوڭعى ون جىلدىڭ كولەمىندە موڭ­عوليا، وزبەكستاننان كەلگەن قانداستاردىڭ تە­مىرتاۋدا كوپ شوعىرلانۋىنا بايلانىستى قازاق مەكتەبىنە سۇرانىس ارتقان. كەرىسىنشە، ورىس مەكتەپتەرىندە وقۋشى از. ولار ءبىر اۋىسىممەن وقىسا، قازاق مەكتەپتەرىندە ەكى اۋىسىممەن، ءار سىنىپتا 30-40 وقۋشىدان وقي­دى. وسىعان وراي قوس قازاق مەكتەبىن اشۋ ءىسى قولعا الىنعاندا، «جەر استىنان جىك شى­عىپ، ەكى قۇلاعى تىك شىققان». قاس قىل­عان­دا، نارازى توپتىڭ سولتۇستىكتەگى كورشى ەل­دىڭ باسشىلارى مەدۆەدەۆ پەن پۋتينگە اشىق مالىمدەمە جاساعانى دا ءالى ەسىمىزدە.

كوڭىل قۋانتارلىعى، قازىر تەمىرتاۋ قا­لا­سىنا قونىس اۋدارعان ورالمانداردىڭ وت­باسى 4 مىڭنان اسىپ جىعىلادى. الايدا ولار­دىڭ ورىس ءتىلىن بىلمەيتىنىن بەتىنە سا­لىق ەتىپ، قىزمەتكە ورنالاسا الماي ءجۇر­گەن­دەرى ءالى دە كەزدەسەدى. ەڭ سوراقىسى دا - وسى. دەسەك تە، بۇگىنگە دەيىن مەملەكەتتىڭ ءتىلى اياق استىندا تاپتالىپ جاتقاندا، وڭىردە ءبىر قازاقتىڭ سەلت ەتپەگەنى قورقىنىشتى ەكەن...

اۆتور: اقمارال بايازيتوۆا،تەمىرتاۋ

«الاش ايناسى» گازەتى