Berik ÁBDIGhALIYÚLY,

Arqalyq qalasynyng әkimi:

- Berik agha, Arqalyqtyng qordalanyp qalghan mәselelerin sheshudi neden bastau kerek eken? Qala budjetin qay iske kóbirek júmsap jatyrsyz?

- Qazir ghalamtordaghy Arqalyqqa qatysty kez kelgen maqalany qarap otyrsanyz, búl jer turaly «ólgen qala» degen maghynagha sayatyn qoghamdyq pikir qalyptasyp ketken. Eng sypayy aitqannyng ózinde de, syrt kóz «daghdarysta túrghan qala» desedi. Shyn mәninde, Arqalyq basqa ónir ortalyqtarynan esh kem emes. Shaghyn da, jayly meken. Búl jerde eshqanday da «adamdardyng bәri kedey, júmyssyz» degendey úghym joq. Júrt jaghymsyz imidjdi kezinde oblys ydyrap, zauyttardyng júmysy toqtap, jergilikti túrghyndar syrtqa qaray ýdere kóship, qalanyng ýshten bir bóligi bosap qalghannan keyin qalyptastyrghan ghoy. Al kýni býginge deyin qalanyng damuyna kedergi keltirip kelgen jalpy mәseleni ýsh túrghydan alyp qaraugha bolady.

Berik ÁBDIGhALIYÚLY,

Arqalyq qalasynyng әkimi:

- Berik agha, Arqalyqtyng qordalanyp qalghan mәselelerin sheshudi neden bastau kerek eken? Qala budjetin qay iske kóbirek júmsap jatyrsyz?

- Qazir ghalamtordaghy Arqalyqqa qatysty kez kelgen maqalany qarap otyrsanyz, búl jer turaly «ólgen qala» degen maghynagha sayatyn qoghamdyq pikir qalyptasyp ketken. Eng sypayy aitqannyng ózinde de, syrt kóz «daghdarysta túrghan qala» desedi. Shyn mәninde, Arqalyq basqa ónir ortalyqtarynan esh kem emes. Shaghyn da, jayly meken. Búl jerde eshqanday da «adamdardyng bәri kedey, júmyssyz» degendey úghym joq. Júrt jaghymsyz imidjdi kezinde oblys ydyrap, zauyttardyng júmysy toqtap, jergilikti túrghyndar syrtqa qaray ýdere kóship, qalanyng ýshten bir bóligi bosap qalghannan keyin qalyptastyrghan ghoy. Al kýni býginge deyin qalanyng damuyna kedergi keltirip kelgen jalpy mәseleni ýsh túrghydan alyp qaraugha bolady.

Birinshiden, qaladaghy Jylu ortalyghy mazutpen júmys istep túrghandyqtan, biz ýkimettik rezervke tәueldimiz. Mazut baghasynyng qymbattyghyna baylanysty, ol taraptan jyl sayyn milliardqa juyq qarajat bólingende ghana qystan aman-esen shygha alamyz. Eger Ýkimet sonday somamen ýnemi qamtamasyz etip otyrmasa, túrghyndardyng jylugha jinaghan tariyfi qys boyy jaghylatyn mazutqa mýlde jetpeydi. Sondyqtan oblys basshylyghy men osyndaghy maghan deyingi әkimder de joghary jaqqa kómirmen júmys isteytin jana Jylu ortalyghyn salu jóninde úsynys jasaghan bolatyn. Qazir de biz osy mәseleni sheshu jaghyn qarastyryp otyrmyz. Shúbarkólge tartylyp jatqan temirjol qúrylysy ayaqtalsa, sonday JEO-nyng tiyimdiligi artar edi. Qazirgi JEO-ny mazuttan kómirge auystyru óte qymbatqa týsedi. Demek, ghylymy institut mamandarynyng «janasyn soqqan jón» degen sheshimine toqtam jasap otyrmyz.

Ekinshiden, tas jol qúrylysyn retke keltirip aluymyz kerek. Áriyne, halyqqa ýlken serpilis bergen temir joldyng damuyna bәrimiz bir kisidey quandyq. Endi «Jezqazghan-Arqalyq» tas jolyn jóndeu jónindegi Ýkimetting 2011 jylghy Qaulysyna sәikes júmys istelse iygi. Jospar boyynsha, qúrylysy 2014 jyly bastaluy tiyis edi, biraq, ony uaqytsha toqtatyp qoydy.«Arqalyq-Torghay», «Arqalyq-Esil-Astana» joldaryn da jasau kerek. Ásirese, ara qashyqtyghy 200-aq shaqyrym Arqalyq pen Úlytaudyng jolyn jóndep, «Qyzylorda-Jezqazghan» joldaryn qossaq, osy ónirler bir-birining qaryshty damuyna septesip túrar edi. Qajetti jemis-jiydekti Astana, Qostanay arqyly tasymay, tikeley kelse, baghasy da tómen bolady.

«Arqalyq-Shúbarkól» temir jol qúrlysy 2015 jyly ayaqtalmaq. Búryn búl jerding qazba baylyqtaryn syrtqa tasymaldau qiyndyq tudyrsa, endi olargha jol ashylady. Sol kezde investorlar da kóptep tartylady dep senemin.

Ýshinshiden, qanyrap bos qalghan ýilerden qútyludyng amalyn taptyq.Ýkimet pen oblys basshylyghy qoldap, «Aluminiy Qazaqstan» qarjylay kómektesse, barlyq eski ghimarattardan bir-eki jyldyng ishinde qútylugha  bolady.

- Olardyng ornyna ne salmaqsyzdar?

- Halyqqa jeke menshik ýy salyp aluyna 9-shy shaghyn audannan jer bólip beremiz de, ortalyqtaghy 6-shy, 7-shi shaghyn audandardy abattandyryp, sayabaq jasamaq oiymyz bar. Sonday-aq, 5 jyldyng ishinde 5 qabatty 12 túrghyn ýidi qalpyna keltirip, biraz adamdy baspanamen qamtamasyz etpekpiz. Odan keyin eptep jana ýilerdi salugha da qam-qareket jasay beremiz.

Aldymen osy ýsh mәseleni sheship alsaq, qalany «daghdarysta túr» dep atamaugha zor mýmkindik ashylady. Qazirding ózinde jana әleumettik mekemeler ashylyp jatyr. Halyq uaqtyly enbekaqylaryn alyp túrady. Su, jylu, elektr jaryghy jetkilikti.

- Demek, halyq tolyqtay júmyspen qamtylady ghoy?

- Júmyssyzdyq barlyq jerde bolyp túrady ghoy. Degenmen, basqa ónirlerge qaraghanda, bizdegi júmyssyzdardyng qatary 8 payyzdy ghana qúraydy. Býginde temirjol qúrylysynyng ózinde syrttan kelgenderdi qosa eseptegende, 1 myngha juyq uaqytsha júmyskerler qamtylady degen jospar bar. Qúrylys ayaqtalghannan keyin oghan túraqty týrde júmys isteytin 500-dey adam qabyldanuy tiyis. Aldaghy uaqytta qala túrghyndarynyng deni basqa da júmystarmen qamtylady degen ýmittemiz. Sebebi, múnda shaghyn jәne orta biznes jaqsy qoldaugha iye. Eldi mekenderdi de damytu turaly arnayy baghdarlama dayyn.

- Qazir Arqalyqqa qaraytyn onday qansha eldi meken bar?

- Bizge qarasty 19 eldi meken jәne 16 әkimdikterimiz bar. Jalpy, kezinde Torghay oblysynyng ortalyghy bolghan býgingi Arqalyq - 1,5 million gektar jerdi alyp jatqan, onyng 300 myng gektarynda egini bar ýlken audan ortalyghy sanalady.

- Siz qay qyzmette jýrseniz de, últtyq ústanymnan bir tanghan emessiz. Qazaghy ýshin qúrban bolghan Torghay ónirining birtuar túlghalary jóninde de oigha alghan tyng dýniyeleriniz bar shyghar?

- Jalpy, Torghay óte qasiyetti jer ghoy. Búl ónirding qazaq tarihyndaghy róli, әsirese, HIH ghasyrdyng ortasynan bastap, HH ghasyrdyng basynda qatty artty. Azattyq ýshin Resey imperiyasyna qarsy kýresken Kenesary hannyng serikteri, ataqty Shaqshaq Jәnibek batyrdyng izbasarlary - Iman batyr, Jәuke batyr, Baluankól jaqtaghy Jeke batyr, Terisaqqannan Janaydar batyr - әigili bir tolqyn. Ekinshiden, oqu-aghartu tolqynyn torghaylyq Ybyray Altynsarin bastady desek, odan keyingi kezekte «Alash» qayratkerleri Ahmet Baytúrsynov, Mirjaqyp Dulatov, Ahmet Birimjanov, Nәzipa Qúljanova moyyndaryna zor jauapkershilik artyp, әrqashan da barsha qazaq júrtynan qoldau tauyp otyrdy. Últ-azattyq kóterilisining jetekshileri - «kózmergen» Amangeldi jәne «qolmergen» Keykining de qazaq últynyng damuyna qosqan ýlesteri orasan. Ony júrttyng bәri moyyndaydy. Biraq, kommunistter belgili bir túlghalardy ghana keninen nasihattap jiberdi de, qalghandarynyng atyn auyzgha alugha qatang tyiym saldy. Mysaly, býginde elimizding audan, kóshe, mektepterine Amangeldi Imanov pen Áliby Jangeldinning atyn berdi. Al, olarmen ýzengiles bolghan Keyki Kókembayúlynyn, Ábdighapar hannyng attaryn nasihattau jaghy әli kýnge deyin bir qalypqa týspey jatyr. Bәri ózining layyqty baghasyn alghan sәtte ghana el týzelip, últtyq minez qalyptasady. Arqalyqtyng ózinde Vostochnyi, Furmanova, Selinyi, Molodejnyi, Mirnyy degen auyl ataulary barshylyq. Solardyng bәrin ózgertip, әrbir iste últtyq mýddeni algha qoya bilu kerek. Osy jaghyn basa eskersek deymin.

- Erlan Qarin men Aydos Sarym «Alash» ýkimetining qúrylghanyna 100 jyl toluyna oray aldaghy uaqytta qabyldanar memlekettik joba jasamaq niyette eken. Mýmkin, búl túrghydaghy úsynysynyzdy solargha qosarsyz?

- Preziydent әkimshiliginde qyzmet istep jýrgenimde, osy Erlan Qarin bәrimiz «Alashtyn» 90 jyldyghyna oraylastyryp ýlken joba dayyndaghanbyz. Ókinishke qaray, oghan tolyq qoldau tappadyq. Astananyng tórinen «Alash» ziyalylaryna eskertkish ornatu ýshin Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi 80 million tenge qarjy bólip, arnayy jer de bólinip qoyghan bolatyn. Sodan, eskertkish soghatyn mýsinshiler arasynda bayqau úiymdastyrylyp qoyghannan keyin, ayaq astynan memlekettik hatshynyng 100 jyldyq qarsanynda ghana rúqsat degen tapsyrmasy kelip, oghan tiyesili qarjyny basqa jobalargha júmsau kerektigi aityldy. Biz onymen qoymay, ziyaly qauymnyng kómegimen dabyl qaghyp edik, eskertkishti Semeyge auystyratyn bolyp sheshti.

Ókinishke qaray, Álihan Bókeyhan әli de ózining tolyqqandy tarihy ornyn ala almady. Shyn mәninde, ol - últ kósemi, Qazaq memleketining túnghysh basshysy. Qazirgi Qazaqstan Respublikasy - Alash Respublikasynyng múrageri bolyp eseptelui kerek. Óitkeni, kommunistter: «Sizder bizdi qoldasanyzdar, avtonomiyalyq respublikalarynyzdy qúryp beremiz», - degendi sol Alash Respublikasyn moyyndaghandyqtan aitqan. Sondyqtan da, Respublikamyzdyng tughan kýnin bertindegi tәuelsizdik alghan jyldan emes, «Alashtyn» qúrylghan kýninen bastap toylasaq, núr ýstine núr bolar edi. Búl degeniniz - azattyq jolyndaghy alghashqy qadam. «Alashtyn» asyl múralaryn jetkilikti dengeyde zertteu shart. Eng basty manyz toy ótkizip, eskertkish ornatyp otyrugha emes, Álihan Bókeyhan bastaghan ziyalylardyng artynda qalghan altyn arqau sózderi arqyly últtyng adaspauyn qamtamasyz etuge berilu kerek. Elbasyna da, ministrlerge de, deputattargha da, әkimderge de... kim bolsa da, «Alash» túlghalarynyng ruhy әrqashan da temirqazyq siyaqty jol kórsetip túruy tiyis. Qasym, Esim, Tәuke, Haqnazar, Kenesary handar turaly kórkem filimder týsirilse, sonday-aq, әrbir biydin, batyrdyng últqa qyzmet etudegi erligi sipattalatyn shygharmalar kóbeyse, qazaq sodan ruhany nәr alyp, jan-jaqty dәrejede kýsheye týsedi.

- Tәuelsizdik alghannan beri «últ, til, din» dep qyzylkenirdek bolyp jatyrmyz әli. Osy mәselelerdi aiqaysyz-aq sheshuding alghysharttary bar ma?

- Bizding últqa janadan dinge qatysty bólinu qaupi tónip kele jatqan shaqta «til, til» dep aiqaylap jýrdik. Qazaq tilinde sóilese de, lankestik is-qimylgha baratyn adamdardyng payda bola bastaghanyn bayqaghandar ýndemedi. Dúshpandyq pighyldylardyng din tasasynan syghalauy - qoghamnyng tynyshtyghyn búzyp, tәuelsizdigimizge ýlken qauip tóndiretin ýrdis. Árbir eldi mekende sonday ýrey bar. Áriyne, biz biraz uaqytty jiberip aldyq. Qazaqty bóle-jaratyn eshtenesi joq, orystildisi men qazaqtildisining týbegeyli últtyq mýdde jolynda birigetin reti bayaghyda-aq kelgen. Elimizdegi kez kelgen adamgha qazaqsha oqytyp, ýiretu onay. Al, ózge din senimindegi qazaqtardy óz dinine qaytaryp alu - óte kýrdeli mәsele. Demek, bizding Ýkimet tarapynan Bas mýfty Ábsattar qajy Derbisәlige әrdayym ýlken qoldau kórsetip, mektep oqushylaryn imandylyq sauabyn ýlgi ete otyryp tәrbiyeleudi kýsheytu kerek. Medreselerdegi oqu-aghartu júmysyn nyghaytyp, memlekettik qamqorlyqqa alghan abzal. Ishki sayasatymyzdy ónirlerge kónil bóluge, halyqtyng әl-auqatyn jaqsartu baghytyna búrmasaq bolmaydy. Shalghaydaghy auyz suy, elektr jaryghy, júmysy joq eldi mekenderge әrtýrli aghymdaghy diny ókilder baryp, aldap-sulap óz jaghyna tartyp әlek. Aqshanyng bәrin tek jyltyraghan ýlken qalalardy damytugha sala bermey, alys audandargha da kóbirek audarsa eken. Salyq jaghynan da aimaqtardy kóbirek qaldyru kerek-aq.

- Oghan qosa, memleket tarapynan enbek turaly da sóz aityla bastady emes pe?

- Ókinishke qaray, el aralap jýrgenimde, auyldarda jalqaulyq beleng alyp ketkenin bayqadym. Qazir kópshilikting mal basyn kóbeytip, baqqysy kelmeydi. Odan basqa júmys ta tapshy ghoy endi. «Ózing bilme, bilgenning tilin alma» demekshi, bireuden birdeneni ýirengisi joq. Myng jerden «enbek, enbek» dep jalaulatyp gazetterge jazyp, telearnalardan kórsetip jatsang da, odan eshkim júmys istep ketpeytin bolyp alghan. Sondyqtan halyqty enbekke tartudyng naqty joldaryn qarastyru kerek. Sharuashylyqqa aqsha audarghanmen, birinen keyin biri tuynday beretin týrli sebepter kóp. Aldymen sol jaghyn sheship alghan tiyimdirek dep oilaymyn.

- Bizde shyn mәnindegi últtyq burjuaziya bar dey alasyz ba?

- Qúdaygha shýkir, últtyng damuyn óz jauapkershiligine alyp, qamqorlyq tanytyp jýrgen azamattar bar. Onday jandardyng sayasatpen de ainalysatyn mýmkindigi bolu kerek. Bizde, kerisinshe, olardyng sayasat sahnasynda jýruine tyiym salynghan. Kezinde «Kazkommersbank», «TúranÁlemBanki» tónireginde jýrgen jigitter aralasyp edi, kóbisi qudalandy, oppozisiyalyq kýshke ainalyp ketti. «Últtyq burjuaziya» dep solar siyaqty tek qana qaltaly azamattardyng toby emes, sonymen qatar, sayasatta ózindik ústanymy bar, ózine sayasy jauapkershilik alatyn, resmy qalyptasqan túlghalardy aitady. Býginde bizding elimizde ondaylar joq. Al biylikting qúndylyghyn qabyldaghan bankirler ózderin «burjuaziya» dep ataghanmen, sayasatqa mýlde aralaspaydy. Bәri de tek Ýkimetting investisiyalyq baghdarlamasymen «Núr Otan» partiyasynyng qaramaghynda enbek etip jýrgen kәsipkerler. Olardy men «últtyq burjuaziya» dep aita almaymyn. Al «partiyalyq burjuaziya», «demeushi» dey salugha әbden layyq. Últ - partiyalyq dengeyden әldeqayda joghary!

- Endi, әngimenizdi kәduilgi sayasattanushy azamat retinde týiindeseniz... Mysaly, siz Jezqazghan, Úlytau, Arqalyq manayyndaghy auyldardyng tamyryna qan jýgirtip, ónin kirgizuge tyrysyp kelesiz. Al memleket osynday birdi-ekili isker azamattardyng әreketine qarap qalmauy tiyis qoy. Búl túrghyda sayasatty qalay jýrgizgen jón? Qay elden qanday ýlgi aluymyz nemese olargha qanday ýlgi kórsetuimiz kerek?

- Tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda Singapurden, Týrkiyadan, taghy sol siyaqty elderden ýlgi alu joldary qarastyrylyp túratyn. Qazir ishki sayasattaghy ózindik jolymyz qalyptasyp qaldy ghoy. Biz tandaghan joldarmen kezinde barlyq memleket ótken. Biylikting basymdylyghymen, jeke túlghanyng erekshe ornymen, bir partiyanyng basshylyghymen sayasat ústanghandary kóp. Býginde olardyng әrqaysysynyng óz ereksheligi bar.

Al dәl qazirgi jaghdayda bizdegi auys-týiistin, belgili bir qúndylyqtardyn, zaman talabyna say jana túlghalardyng qajettiligi pisip-jetilip túr. Búny ýlken sayasy nauqan dep aitugha әli erterek siyaqty. Eng bastysy, qoghamda sonday sayasy túlghalardyng almasuyna súranys bar. Óitkeni, taza demokratiyalyq almasular bolmaghan son, sayasy salmaghy basym túlghalardyng oryn auystyryp otyruyna ýlken mәn beriledi. Qay jerge qanday túlgha kelse, onda ol jerde ózgeshe sayasy kýshterding balansy qalyptasa bastady degen sóz.

Bizding kýn tәrtibinde túrghan asa manyzdy mәsele - qazaqtyng el retinde tútas últ bolyp qalyptasuy. Sondyqtan kez kelgen partiyalar, kezekti auys-týiister, belgili bir dәrejede qalyptasyp jatqan sayasy jýie últtyq mýdde jolymen jýrip otyrsa kerek. Aldymen últty dúrys qalyptastyrmayynsha, memleketting tәuelsizdigine әrqashan da qauip tónip túratyn bolady. Óz-ózin qúrmetteytin, ózin ózgelerge syilata biletin bolsaq qana túraqtylyq ornaydy. Al bir últtyng ózi ishtey tilge, dinge, jýzge, ónirge bóline beretin elding irgetasy shayqalyp, onyng týbi jaqsylyqqa aparmaydy.

- Ángimenizge rahmet!

Súhbattasqan Erkeghaly BEYSENOV

«Últ Times»