Resey premieri Dmitriy Medvedevting Sankt-Peterborda ótken biznes-forumda 2015 jyldyng qantarynan bastap qúrylatyn Euraziyalyq ekonomikalyq odaq ayasynda ortaq valuta engizu jóninde mәlimdeme jasaghany este. Búl sharua Resey Federasiya kenesining tórayymy Valentina Matviyenkonyng qúzyretine jýktelgendikten be, ol sol zamatta-aq «Resey, Belarusi jәne Qazaqstan arasyndaghy Euraziyalyq ekonomikalyq odaqtyng ortaq valutasy reseylik rubli boluy kerek. Sebebi, rubli dýniyejýzilik dengeyde moyyndalghan. Ortaq valutadan bólek, ortaq til, ortaq shekara da kerek» degen bolatyn.

Búl janalyqqa alghashqy kezde tosyrqay qaraghandar da, jelp etip qúptay ketkender de boldy. Mәselen, ekonomist Múhtar Tayjan Reseyding Kenes odaghyn qayta qúrudy qalaytyndyghyn aitady. «Eger Resey, Qazaqstan, Belarusi elderining arasynda ortaq valuta - rubli bolatyn bolsa, búl Kenes ýkimetin qúrugha baghyttalghan eng ýlken qadamdardyng biri bolmaq», - deydi ol. Al kenestik jýiening yghynan shygha almay jýrgen Kommunister partiyanyng ókili, mәjilis deputaty Jambyl Ahmetbekov: «Euraziyalyq odaq qúrylsa, ortaq til orys tili boluy әbden mýmkin. Al qazir últaralyq til - orys tili bolyp túr emes pe? Euraziyalyq odaqta ortaq til - qazaq tili nemese belarusi, qyrghyz, ózbek tili bola alady degenge kim senedi? Kózdi ashyp qarau kerek qoy. Tipti aghylshyn, fransuz, nemis tili de bola almaydy», - dep ózeuregende an-tang qalghan edik.

Resey premieri Dmitriy Medvedevting Sankt-Peterborda ótken biznes-forumda 2015 jyldyng qantarynan bastap qúrylatyn Euraziyalyq ekonomikalyq odaq ayasynda ortaq valuta engizu jóninde mәlimdeme jasaghany este. Búl sharua Resey Federasiya kenesining tórayymy Valentina Matviyenkonyng qúzyretine jýktelgendikten be, ol sol zamatta-aq «Resey, Belarusi jәne Qazaqstan arasyndaghy Euraziyalyq ekonomikalyq odaqtyng ortaq valutasy reseylik rubli boluy kerek. Sebebi, rubli dýniyejýzilik dengeyde moyyndalghan. Ortaq valutadan bólek, ortaq til, ortaq shekara da kerek» degen bolatyn.

Búl janalyqqa alghashqy kezde tosyrqay qaraghandar da, jelp etip qúptay ketkender de boldy. Mәselen, ekonomist Múhtar Tayjan Reseyding Kenes odaghyn qayta qúrudy qalaytyndyghyn aitady. «Eger Resey, Qazaqstan, Belarusi elderining arasynda ortaq valuta - rubli bolatyn bolsa, búl Kenes ýkimetin qúrugha baghyttalghan eng ýlken qadamdardyng biri bolmaq», - deydi ol. Al kenestik jýiening yghynan shygha almay jýrgen Kommunister partiyanyng ókili, mәjilis deputaty Jambyl Ahmetbekov: «Euraziyalyq odaq qúrylsa, ortaq til orys tili boluy әbden mýmkin. Al qazir últaralyq til - orys tili bolyp túr emes pe? Euraziyalyq odaqta ortaq til - qazaq tili nemese belarusi, qyrghyz, ózbek tili bola alady degenge kim senedi? Kózdi ashyp qarau kerek qoy. Tipti aghylshyn, fransuz, nemis tili de bola almaydy», - dep ózeuregende an-tang qalghan edik.
Resey Federasiya kenesining tórayymy Valentina Matviyenko Medvedevting mәlimdemesin ilip әketkeni bylay túrsyn, onyng izin suytpay jatyp Astanagha keldi. Aldymen Elbasynyng qabyldauynda bolghan ol Senat tóraghasy Qayrat Mәmiymen kezdesti. 2015 jyldyng 1 qantarynda qúrylatyn Euraziyalyq Odaqtyng jón-jobasy jóninde әngime órbitken eki jaq Qazaqstan men Reseyding zang shygharushy organdarynyng osy keng auqymdy integrasiyalyq birlestikting zannamalyq túghyryn qalyptastyrugha kirisetindigin jariya etti.
Áriyne, osy tústa «Euraziyalyq odaqta qay elding ýstemdigi jýredi?» degen zandy súraq tuatyny mәlim. Tipti, osy odaqtyng ayasynda ortaq parlamentting qúrylatyndyghy jóninde de pikirler bar. Búl kónildi kýpti etken saualdargha Senat tóraghasy Qayrat Mәmi: «Birlesken parlament qúrylsa da, ol Qazaqstannyng biyligine qol súgha almaydy jәne Qazaqstannyng egemendigi men tәuelsizdigine núqsan keltirmeydi. Búl mәsele tek qana osy pozisiya túrghysynan talqylanatyn bolady. Sheshim asyghys-ýsigis qabyldanbaydy. Arnayy parlament­aralyq júmys toby óz júmysyna kiristi. Bizding deputattar el mýddesin birinshi kezekte ústaytyn bolady», - dep jauap berdi. Sonday-aq ol: «Keden odaghynyng qúryluy, onyng bergen nәtiyjesi, Birynghay ekonomikalyq kenistikting ómirge joldama aluy Euraziyalyq odaqtyng qúryluyna alghyshart jasady. Osy jyldam qarqynmen órbip jatqan integrasiyalyq ýderister bizding elderimizding parlamentariyleri aldyna zang shygharu mәselelerinde jana mindetter qonda. Al qazirgi EurAzEQ búl mindetterdi tolyq orynday almaydy. Osyghan baylanysty bizding aldymyzda birtútas Euraziyalyq parlament qúru turaly mәsele túr!», - dep óz pikirin quattay týsti.
Al әriptesining sózin eki bastan qoldaghan Valentina Matviyenko Resey men Qazaqstan arasynda eshqanday mәselening joqtyghyn algha tartty. «Ekeuara ekonomikalyq baylanystar damyp, memlekettik jәne parlamenttik dengeydegi әriptestik nyghaya týsude. Onyng ýstine respublikada orystildi túrghyndargha degen jaqsy qarym-qatynas saqtalghan», - degen ol Astana qalasynyng súlulyghy men onyng túrghyndarynyng qonaqjaylylyghyna rizashylyghyn bildirdi.
Resey Federasiya Kenesining tórayymy 2015 jyly Qazaqstan, Resey jәne Belorussiya arasynda «Euraziyalyq ekonomikalyq odaq» qúrylatyndyghyn rastay kele, «Búl jýzege asa alady. Óitkeni Reseyde de, Belarusite de jәne Qazaqstanda da sayasy erik-jiger men osynday integrasiyalyq birlestikting manyzdylyghy jәne ózara tiyimdiligi turaly týsinik bar. Euraziyalyq odaq qúru turaly keng auqymdy kelisimdi dayyndaugha kiristik. Aldymyzda kýrdeli júmys kýtip túr. Búl jerde Parlamentting róli óte zor. Sebebi bizding elderimizding nor­mativtik-zannamalyq bazasyn taldau, ony ózektilendiru, birynghaylandyru, osynau keng óristi integrasiyalyq birlestikti qúrugha dayyndyq baghytynda bizge óte kóp nәrseni jasau qajet bo­lady. Euraziyalyq odaqtyng qaghidattary Dýniyejýzilik sauda úiymy talaptaryna negizdeledi. Nәtiyjesinde, ol ýsh elding bir-birine ghana emes, sonday-aq basqa elderding osy ýsh el naryghyna kiruine jana mýmkindikter tughyzady. Óitkeni Euraziyalyq odaqtyng qúryluy arqasynda Qazaqstanda, Reseyde jәne Belarusite «naqty da týsinikti erejeler, proseduralar qoldanysqa engiziledi», - dedi.
Aghymdaghy jyldyng mamyr aiynda euraziyalyq integrasiyalyq mәselelerding parlamenttik ólshemdegi júmys toby qúrylghan bolatyn. Búl toptyng qúramyna Mәjilisting de, Senattyng da deputattary, Resey men Belarusi parlamentariyleri, sonday-aq Qazaqstannyng zang shygharushy organdary apparattarynyng birqatar qyzmetkerleri kirmek. Al 13 qyrkýiekte Mәskeude osy júmys tobynyng túnghysh otyrysy ótpekshi.
Aytpaqshy, Resey Federasiya kenesining tórayymy Valentina Matviyenko elimizge jasaghan saparynyng songhy kýni orys ziyaly qauymynyng qanaghatsyz ókilderimen kezdesti. «Russkie v Kazahstane» saytynyng jazuynsha, syrt kózge jaqsy kóringenmen, Qazaqstandaghy orystildi túrghyndardyng mәselesi jetkilikti. «Ásirese, bilim salasyn aitatyn bolsaq, songhy bes jyl ishinde orystildi mektep 500-ge azaydy. Ol ol ma, orys tilinen sabaq beretin múghalim de tapshy. Sonday-aq bizding otandastar naghyz orys ónerine shólirkep jýrgendikterin moyyndady. Olar Qazaqstangha reseylik әnshilerding jii keletinin aitsa da, Reseyding belgili teatrlary men salmaqty ónertanushylarynyng atbasyn tirey bermeytindigin jetkizdi», - deydi. Orys últynyng ókilderi men orystildi qauymnyng pikirine qanyqqan Matviyenko bilim salasy tóniregindegi mәselelerdi sheshuge uәde berip, bolashaqta reseylik óner sheberlerining Qazaqstandaghy otandastaryna kelip túruyna jaghday jasaytyndyghyn tilge tiyek etipti.
Jergilikti orys últy ókilderining dәl osylay jalynyshty jaghdaygha týsetin jóni bar ma? Býgingi tanda elimizde 3 milliongha juyq orys túrady. Bir qyzyghy, olargha myndaghan orys mektepteri qyzmet kórsetude. Sonda da keybir imperiyashyldyq pighyldylar búghan kanaghattanar emes. Al Reseyde bir milliongha juyq qazaq túrsa da, múnda bir ghana qazaq mektebi bar. Ol ol ma, Qazaqstannyng iri qalalarynda kem degende bir-birden orys teatry bar ekendigi anyq. Esesine, Reseyde qazaq teatry atymen joq. Sonda qazaqstandyq orystardyng baybalam saluyna ne joryq? Reseydegi qazaqtardyng múnyn múndap, joghyn joqtaytyn eshkimning tabylmay otyrghanyna qalay qynjylmassyn?

Dýken MÁSIMHANÚLY, filologiya ghylymdarynyng doktory, professor:

- Biylik tónireginde jýrgender, jalpaqsheshey ekonomister Euraziyalyq odaqtyng ekono­mikalyq tiyimdiligin dәleldeumen әlek. Ol әriyne, kimge bolsa da týsinikti teoriya. Biraq el asqan taudyng bәri, júrt jýrgen soqpaqtyng bәri bizdi baqytqa bastap barady desek qatelesemiz. Sebebi Euraziyalyq odaq sayasi, әleumettik, ekonomikalyq, әskery әleueti qaraylas, terezesi ten, órkeniyetti elder arasynda ózara payda berui mýmkin. Al biz kimbiz? Resey kim? Qay tauarymyz ótpey, qay kәsipornymyz qantarylyp qalyp edi?! Esesine endigi jerde Reseyge bizding astyghymyz ben múnayymyz, ózge de shiykizattarymyz su tegin aghylayyn dep túrghan joq pa?! Yaghny ózimizdegi baghamen osy jerden alghan astyq pen múnaydy Resey men Belarusi bizge keden salyghy ýshin bir tiyn tólemey kýndiz-týni tasy bastaydy. Al biz Reseyden ne alamyz? Býginge deyin ózimiz agrarlyq memleket bola túra, úyalmay-qyzarmay Reseyding et-sýt ónimderin alyp keldik. Eger ózimizdegini úqsata alghan bolsaq, jiyrma jyldan beri osy agrarlyq saladaghy óndiris oryndaryn ayaqtan túrghyzyp alghan bolsaq, Reseying bar, basqang bar, jer sharynyng biraz eli auylsharuashylyq ónimderin kerisinshe bizden alatyn edi. Endigi jerde Reseyden keden salyghynsyz kirgen nan, et-sýt ónimderi bizdegi azyq-týlik óndiretin shala-jansar kәsiporyndardyng kýlin kókke biraq úshyrghaly túr. Demek, búdan bylay tapqan-tayanghanymyz Resey kәsipkerlerining tandayyna búiyrmaq. IYә, Reseyden almaugha bolmaytyn bir-aq tauar bar, ol - әskery qaru-jaraq. Onyng ózin kýnde alyp jatqan joqpyz. Odan ózge Reseyde ne bar? Aqparattyq tehnologiyanyng otany Japoniya men AQSh. Odan qalsa Qytay, Ontýstik Koreya. Jenil ónerkәsipting otany Qytay men Japoniya. Kólik-transport ónimderining otany Germaniya, Japoniya, AQSh. Teri kiyimderding otany - Týrkiya. Ayaq kiyimning otany - Italiya. Átir-mәtirding otany - Fransiya. Jemis-jiydekting otany - Ózbekstan. Al orystyng araghyn ózimizde de qatyryp shygharyp, ókirtip iship jatyrmyz...
«Jaman aitpay jaqsy joq». «Odaq, odaq» dep shyrghalyp jýrip, erteng bodandyqtyng shýnetine shyjymdap tarta bastaghanda, kim bizben eseptesip, biz kimmen júlqysqandaymyz?! «Qara qypshaq Qobylandyda neng bar edi, qúlynym» degendey, Reseymen odaq bolyp nemiz bar edi?! Joq, әlde oryspen odaq bolyp kórmep pe edik, toymap pa edik?! Nemese qúldyqty saghynyp, arqamyz qyshyp bara jatyr ma?! Áytpese, ne búl?! Gharyshtaghy qanghyp ketken «Qazsat» ýshin sanap bergen neshe milliondaghan dollarymyzdy óndire almay, «Bayqonyrdyn» arenda aqysyn birde alyp, birde ala almay otyrghan Reseymen odaq bolyp, múrtymyz maylanady degenge óz basym sene almaymyn. Sondyqtan týptin-týbinde azattyghymyzgha qauip tóndiretin, bolashaghy búlynghyr kez-kelgen «may shelpekten» ainalyp ótkenimiz dúrys. Qashanda «kýlsheli bala sýikimdi». Bizben kimning bolsa da dos, odaq, әriptes, aghayyn, tamyr, qúda-júrat, aka-úka, kardash bolugha qúshtar ekeni bep-belgili. Áriyne, biz eshqashan da, Qazaqstannyng halyqaralyq arenagha shyqqanyn, әlemdik qauymdastyqtan óz ornyn ala otyryp, kez-kelgen memleketpen beybit, qatar ómir sýrgenin, barys-kelis, sauda-sattyq jasaghanyn teriske shygharmaymyz. Búl arada sóz Qazaqstannyng taghdyry men mýddesine kólenke týsiretin kez-kelgen ekonomikalyq aila-sharghydan aulaq bolu turaly bolyp otyr. Yaghni, qarnym ashsa ashsyn, azattyghym aman bolsyn! Bayymasaq bayymayyq, bodan bolmayyq!

Múhtar TAYJAN, sayasattanushy:

- Euraziyalyq odaqtyng Qazaqstangha paydasy joq! Týbinde Reseymen bir memleket bolsaq, Tәuelsizdikten týk qalmaydy! Biregey valuta, parlament, әskery kýsh bolsa, Egemendigimizdi saqtay almaymyz!
Eger Reseymen bir odaq qúrsaq, taghy da otarlyq el bolamyz. Sebebi, búghan deyin de eki-ýsh ghasyr boyy Reseyding qúrsauynda boldyq. Biz 20 jyldyng ishinde 100 payyzdyq últtyq memleket qúra almadyq
Matviyenkonyng orys ziyaly qauymymen kezdeskenin estidim. Orystildi túrghyndardyng «orystildi mektep az, orys tilining mәdeniyetin saghynyp jýrmiz» dep aitugha qaqysy joq. Búl bizding ishki sayasatymyzgha keltirgen núqsan. Qazir Qúdaygha shýkir, bilim úyalarynyng kóbi qazaqtildi. Solay boluy kerek. Demografiyalyq jaghday da jaqsaryp keledi. Qazaqstandaghy jas buyn qazaqsha oqyp, qazaqsha oilauy kerek. Sondyqtan jergilikti orys últynyng ókilderi men orystildilerding egemen elimizding sayasatyna qarsy pikir aituyna eshqanday da qúqy joq. Elimizdegi telearna, radio, baspasóz ózimizding tól ónimder dayyndauy kerek. Biz ghana reseylik telearnalardy retranslyasiyalaumen efir uaqytyn toltyryp jatyrmyz. Múnyng bәri oilantarlyq mәsele.

Marat BÓTEEV, «Alash ýni» qoghamdyq birlestikter Odaghy tóraghasynyng orynbasary:

- Qazaqstanda eksportqa shygharatyn shiykizat týrindegi tabighy baylyqtan basqa ónim joq. Keden Odaghyna mýshe ýsh elding ishinde tek Belarusi eksportynda ghana kólik jәne
azyq-týlik týrindegi qosymsha qúny joghary tauarlar basym. Belarusi ekonomikasy Keden Odaghynyng ishki naryghyna anaghúrlym beyimdelgen bolyp shyqty. 2012 jyldyng birinshi toqsanynda Belarusiting әriptes elderge shygharghan eksportynyng ýlesi 32,4 payyz, Resey men Qazaqstandyki 8,3 payyz boldy.
Búl Qazaqstannyng esh konseptualdy taldausyz Reseyding azuyna óz erkimen kirip otyrghanyn kórsetedi. Qazaqstan men Reseydi tenestiruge bola ma? Áriyne, salystyrugha túrmaydy. Búl tújyrym neden tuyp túr deysiz ghoy.
Qansha jerden «biz ekonomikada da, sayasy modernizasiyada da TMD boyynsha eng aldyndamyz» dep alaqaylaghanmen Resey ekonomikasy men Qazaqstan ekonomikasynyng Euraziyalyq Odaqtaghy ýlesi bәrin kórsetip túr emes pe?! Al sayasy modernizasiya degende elimiz ózining memlekettik basqaru qúrylymyn ózgertuge batyly barmay, tek qana Qazaq Sovettik Sosialistik Respublikasy degen attyng ornyna qoyyrtpaq Qazaqstan Respublikasy degenmen auystyrghandy aitady-au deymin shamasy. Al Resey bolsa, subektileri men oblystarynda ghana emes, audandaryna deyin kenestik basqaru jýiesining ornyna sol ónirge tiyimdi basqaru jýielerin engizip otyr.

Dinara MYNJASARQYZY

"Týrkistan" gazeti