Auyl sharuashylyghy ministrligine qarasty Orman jәne anshylyq sharuashylyghy komiytetining tóraghasy Erlan Nysanbaev, «Tabighat» ekologiyalyq odaghynyng tóraghasy Mels Eleusizov, byltyr 17 mamyr jәne 27 mausymda dýley qúiyn shyrshalaryn súlatyp ketken Ile Alatau memlekettik últtyq tabighat parkindegi tabighat apatynyng zardaptaryn jong, sonday-aq qúlaghan shyrshalardyng oryndaryna jas kóshet otyrghyzu júmystaryn baryp kórdi. 

Almaty oblysyndaghy Ile-Alatau memlekettik últtyq tabighat parkining (MÚTP) aumaghyna jatatyn «Mohnatka» jotasynda qyzu júmys jýrip jatyr. Medeu múzaydynynan Shymbúlaqqa qaray kóteriletin tau betkeyinde orman sharuashylyghynyng 81 júmysshysy órtengen aghashtardy kesip, taudy ainalyp ótetin jolgha qaray domalatyp jatyr. Jinalghan kespeltekter avtokólikterge tiyelip kýresinge shygharylady. «Mohnatka» tauynda 22 tamyz kýni týnde órt shyghyp, taudyng sәnin keltirip túrghan shyrshalar eki kýn boyy satyrlap jandy. Búl betkeydegi byltyrghy qúiyn japyryp ketken shyrshalardyng 70 payyzy jinalyp alynghan. Osy oqigha boyynsha júmys istegen komissiyanyng mәlimetteri boyynsha, negizinen, órtengen jerding jalpy aumaghy 77,6 gektar, sonyng ishinde ormanmen qamtylghan alqap 47,6 gektar bolghan. Órt keltirgen zalaldyng jalpy somasy 388 mln tengeden astam.

Auyl sharuashylyghy ministrligine qarasty Orman jәne anshylyq sharuashylyghy komiytetining tóraghasy Erlan Nysanbaev, «Tabighat» ekologiyalyq odaghynyng tóraghasy Mels Eleusizov, byltyr 17 mamyr jәne 27 mausymda dýley qúiyn shyrshalaryn súlatyp ketken Ile Alatau memlekettik últtyq tabighat parkindegi tabighat apatynyng zardaptaryn jong, sonday-aq qúlaghan shyrshalardyng oryndaryna jas kóshet otyrghyzu júmystaryn baryp kórdi. 

Almaty oblysyndaghy Ile-Alatau memlekettik últtyq tabighat parkining (MÚTP) aumaghyna jatatyn «Mohnatka» jotasynda qyzu júmys jýrip jatyr. Medeu múzaydynynan Shymbúlaqqa qaray kóteriletin tau betkeyinde orman sharuashylyghynyng 81 júmysshysy órtengen aghashtardy kesip, taudy ainalyp ótetin jolgha qaray domalatyp jatyr. Jinalghan kespeltekter avtokólikterge tiyelip kýresinge shygharylady. «Mohnatka» tauynda 22 tamyz kýni týnde órt shyghyp, taudyng sәnin keltirip túrghan shyrshalar eki kýn boyy satyrlap jandy. Búl betkeydegi byltyrghy qúiyn japyryp ketken shyrshalardyng 70 payyzy jinalyp alynghan. Osy oqigha boyynsha júmys istegen komissiyanyng mәlimetteri boyynsha, negizinen, órtengen jerding jalpy aumaghy 77,6 gektar, sonyng ishinde ormanmen qamtylghan alqap 47,6 gektar bolghan. Órt keltirgen zalaldyng jalpy somasy 388 mln tengeden astam.
- Orman sharuashylyghynyng inspektorlary, shamamen elu shaqty adam týngi saghat 22.10 minutta órt sóndiruge kiristi. Artynsha Almaty qalasynyng órt sóndiru qyzmetterinen 12 tehnika men 200 adam keldi. Talghar jaqtan da bir ekipaj órt sóndiru tehnikasy kómekke jetti. Eng bastysy, shyrshanyng jas kóshetteri egilgen 55 gektar jerge órtting jalynyn jetkizbedik. Onda órtting shyghyny tipti kóp bolar edi. Árbir shyrshany biz pitomnikte tórt jyl boyy ósirip, baghyp-qaghamyz. Sodan keyin ony aparyp otyrghyzatyn jer dayyndaymyz. Tau-tasqa balapan shyrshany otyrghyzu da onay júmys emes. Onyng ózindik tehnologiyasy bar. Byltyr qúiyn jel qúlatqan aumaqtardyng tazarghan 20 gektar tau betkeylerine shyrsha ekken bolatynbyz. Qazir olar tamyr alyp, ósip jatyr. Endi on-on bes jylda boy kóterip alsa әri qaray tezirek ósip ketedi. Osy uaqytqa deyin qúlaghan shyrshalardyng 20 tekshe metri jinaldy, - deydi Ile Alatau memlekettik últtyq tabighat parkindegi Orman qorghau bólimining bastyghy Darhan Isabekov.

Jalpy, orman órtin sóndiruge Ile Alatau MÚTP, Qazaviaormanqorghau, Almaty jәne Almaty oblystyq tótenshe jaghdaylar jónindegi departament, Qorghanys jәne Tótenshe jaghdaylar jónindegi ministrlikterding әskery bólimderi, Qazaviaqútqaru siyaqty mekemelerding qyzmetkerleri qatysty. Oghan barlyghy - 448 adam, 12 AS, 9 arnayy tehnika, 41 kómekshi tehnika jәne bes tikúshaq júmyldyryldy. Eki kýnning ishinde órt auyzdyqtalyp, sóndirildi. Keybir shyrshalar qazirge deyin byqsyp jatyr. Ormanshylardyng aituynsha, qyltan japyraqty aghashtardyng týbiri bir tútanyp alsa, qar jaughansha ishten byqsyp, týtindep túratyn kórinedi. Sondyqtan olardy óshiru ýshin әrbir júmysshy taugha shygharda ózimen birge 5 litr sudy kótere barady. Keybir aghashtardyng ot keulegen týbi bosap, tómendegi plotinagha baratyn jolgha qúlau qaupi bar. Qazir 9 gektar jerdegi qúlap jatqan shyrshalardy, ot shalghan týbirlerdi jol boyyna týsirip, qoqys tógetin jerlerge shygharuda. Tazalau júmystary kezinde joldyng búl kesindisine eki jaghynan jol polisiyasy tosqauyl qoyghan. Tezirek bitiru ýshin tazalau júmystarymen ainalysyp jatqan tótenshe jaghdaylar qyzmetkerlerine qosymsha últtyq parkting qyz­metkerleri júmyldyrylghan.
- Órtting neden shyqqany әzirge belgisiz. Bireuler qasaqana órtedi me, joq basqaday sebepter boldy ma, ony naqty aita almaymyz. Qazir «Mohnatka» jotasynda kýn sayyn 60-80 adam tazalau júmystarymen ainalysyp jatyr. Barlyq júmystardy kelesi jyly bitiruimiz kerek. Týrgennen Kaskelenge deyingi orman sharuashylyqtarynyng bәri júmyl­dyryldy. Órtten kelgen zalal 388 mln tengeni qúraydy. Býginde Qa­zaqstanda ghana emes, әlem boyynsha qatty ystyq bolyp, órt qaupi jiyiledi. Reseyde songhy jyldary million gektar orman alqaby órtenip ketti. Semey ónirindegi ormandarda órt kóp shyghyp jatyr. Qazir Ile Alatau MÚTP órtengen alqaptyng shyrshalaryn qalpyna keltiru ýshin Ýkimetten 86 mln tenge bóluin súrap otyrmyz. Órtengen jerdegi shyrshalardyng qalpyna kelui ýshin keminde 25-30 jyl uaqyt kerek. Ol ýshin aldymen kýlge ainalghan jerge shóp egiledi, odan keyin bútaly ósimdikter, japyraqty aghashtar ósiriledi, sodan keyin qyltandy aghashtardy egedi. Búl óte úzaq prosess. Byltyrghy jyly qúiynnan qúlaghan shyrshalardy da betkeylerden tómen týsiruimiz kerek. Keybir adam ayaghy jetpeytin qúlama qúzdar bolmasa, jotalardaghy jelsúlatpany (vetroval) tazalaugha kýshimiz de, tәjiriybemiz de jetedi. Ótken ghasyrda býkil Qazaqstanda múnday qúiyndar bolghan emes. Sondyqtan alghashqy kezde biz tau betkeylerinde qalay júmys isteu kerektigin bilmedik. Qazir qolymyz ýirendi, tәjiriybemiz bar. Qazir jelsúlatpanyng sheti 500-700 metr biyiktikte. Bәrin qolmen isteuge tura keledi. Búl onay sharua emes. Degenmen qys kezinde qúlaghan shyrshalardy múz astaularmen tómen syrghytu onaylaydy. Sol kezde jospardy oryndaymyz, degen ýmit bar. Qalay bolghanda da Medeu shatqalyn jelsúlatpadan tolyqtay tazartugha mindettimiz, - deydi Orman jәne anshylyq sharuashylyghy komiytetining tóraghasy Erlan Nysanbaev.
Shyndyghynda, orman, dala órtteri jyldan-jylgha kóbeyip, etek alyp barady. Mysaly, Pavlodar oblysynyng mamandary orman men dalalyq alqapta tútanghan órtpen bes tәulikke juyq alysyp, keshe tolyqtay són­dirildi. Pavlodar oblysynyng Jelezinsk audanyndaghy iri orman órti 1 qyrkýiek kýni keshte bastalghan. Tilsiz jau jalpy 144,9 gektar alqapty, sonyng ishinde ormannyng 125,2 gektaryn jalmaghan. Kóp jaghdayda órtke adam faktory sebep bolady. «Mohnatka» tauyndaghy órtke de adamdar sebep bolghan siyaqty.
- Mening qyzmetim osy bolghandyqtan osynda arnayy keldim. Tau betkeylerinen qúlaghan shyrshalardy basqa jasyl jelekterge ziyanyn keltirmey týsiruge qazir júmysshylar ýirenipti. Alghashqy kezde tómen domalatatyn shyrshalardyng dingekteri jolyndaghy aghashtardyng bәrin týbirimen júlyp әketetin. Qazirgi istelip jatqan júmystargha kónilim tolady. Al «Mohnatka» tauyndaghy órtke kelsek, ony bireuler qasaqana órtegen degen oidamyn. Óitkeni órt ýsh jerden tútanghan. Ol jerge turiys­ter de, malshylar da barmaydy. Tik qúlamagha týngi saghat ondarda kim baruy mýmkin?! Ony qúzyrly organdar teksersin. Demek, bireulerge ajiotaj tughyzu kerek bolghan. Qoldan jasalghan órt. Mening naqty, jýz payyzdyq tújyrymym osynday. Ile Alatau memlekettik últtyq tabighat parki - búl әkimshilikting de, eshqanday ministrlikting de qúzyrlyghynda emes, ol memlekettik últtyq park. Sondyqtan oghan barlyghymyz kó­mektesuimiz kerek. Qazir jalanash qalghan tau jotasy jýrginshilerge qauip tóndiredi. Tóbeden tas domalauy mýmkin, qysta qar kóshkinderi jýredi. Olay bolsa, ong jaq betkeymen órleytin joldy uaqytsha jauyp tastau kerek, - dep «Tabighat» ekologiyalyq odaghynyng tóraghasy Mels Eleusizov ózining oiyn aitty.
Tabighat qorghaushysy Mels Eleusizov Tótenshe jaghdaylar ministrligi jәne AShM Orman jәne anshylyq sharuashylyghy komiytetine «Erikti órt sóndirushiler» qoghamyn qúru turaly úsynys jasaghan kórinedi. Erikti órt sóndirushiler drujinalaryn osy qúzyrly organdar qarjylandyryp otyrsa, orman, dala jәne basqa órtterding aldyn alugha bolar edi, degen pikirin aityp, komiytet basshysyna tyng oy saldy.

Qayyrjan TÓREJAN

"Ayqyn" gazeti