Mylqau qazaq - bógde, ógey qazaq. Oryssha nemoy qazaq - ne moy, chujoy qazaq. Mening ýshinshi opusym «Kýpirlik. Qashangha deyindi?» eshqanday basylym jaryqqa shygharmady, mýmkin internette «kezip» jýrgen shyghar, men bayqamadym. Keyingi kezde Janaózen, Arqankergen oqighalary, olimpiya oiyndary ótip, eng manyzdy mәsele - qazaq tili taghdyry kólenkede qalyp qoydy. Men sol opustyng qysqasha mazmúnyn keybir tolyqtyrumen úsynyp otyrmyn.

Qazaqstanda jiyrma jyl boyy qazaq tili men ruhyna degen «qarghys» elesi kezip jýr. Ana tili tolyqqandy qyzmet ete almay qazaq óz jerinde jat, bóten, ógey, zombilanghan, virtualdy dýniyede, tildik nadandyq jaghdayynda ómir sýrude. Bizding orystildi biylikke qazaq últynyng mýddesi kók tiyn. Ózining ana tilinsiz, óz taghdyrynyng yrqy ózinde bolmay qazaq ruhany jat dýniyede tirshilik etude. Tek Qazaqstanda ghana «elita» dep memlekettik tildi bilmeytin ministr, deputat, әkim-qarany, millionerdi aitady, moyyndaydy.

Mylqau qazaq - bógde, ógey qazaq. Oryssha nemoy qazaq - ne moy, chujoy qazaq. Mening ýshinshi opusym «Kýpirlik. Qashangha deyindi?» eshqanday basylym jaryqqa shygharmady, mýmkin internette «kezip» jýrgen shyghar, men bayqamadym. Keyingi kezde Janaózen, Arqankergen oqighalary, olimpiya oiyndary ótip, eng manyzdy mәsele - qazaq tili taghdyry kólenkede qalyp qoydy. Men sol opustyng qysqasha mazmúnyn keybir tolyqtyrumen úsynyp otyrmyn.

Qazaqstanda jiyrma jyl boyy qazaq tili men ruhyna degen «qarghys» elesi kezip jýr. Ana tili tolyqqandy qyzmet ete almay qazaq óz jerinde jat, bóten, ógey, zombilanghan, virtualdy dýniyede, tildik nadandyq jaghdayynda ómir sýrude. Bizding orystildi biylikke qazaq últynyng mýddesi kók tiyn. Ózining ana tilinsiz, óz taghdyrynyng yrqy ózinde bolmay qazaq ruhany jat dýniyede tirshilik etude. Tek Qazaqstanda ghana «elita» dep memlekettik tildi bilmeytin ministr, deputat, әkim-qarany, millionerdi aitady, moyyndaydy.

Jvaneskiy qazaqtardyng orys tilin jaqsy sóileuine tandansa, men qazaqtyng qazaq tilin nashar biletinine jylaghym keledi. Reseyde әigili bir adam (Abdulov, Gurchenko, Kapisa) ómirden ozsa - bәri úlylardyng qataryna kiredi, óitkeni olar orys tilinde Reseydin, orystyng ruhyn asqaqtatty. Al Qazaqstanda memlekettik tildi bilmeytinder (B. Syzdyqova, Gh. Qasymov, D. Áshimbaev, D. Satpaev) teledidar ekranynda bir-eki ret jyltyldasa - birden qogham qayratkerleri, «politolog» bolyp shygha keledi.

Keyingi kezde qazaq tildi qazaq  P. Svoikting myna aitqan sózine ókpelep jýr: «Eger taqysfeodaldyq til sayasatyn qazirgi shyndyq kórinisimen aitsaq, Qazaqstanda memlekettik til - orys tili bolyp tabylady. Sonymen birge búl - orystildi qazaq elitasynyng arqasynda qaytymsyz ýrdis. Qazaq tilin, osy shyndyq ayasynda erte me, kesh pe orys tilindey ekinshi últaralyq qatynas tili dengeyine ainaldyrugha tura keledi. Búl mektepte tildi shynayy oqytu, deputattyqqa kandidattar, ministr jәne memlekettik organ jetekshilerinen qostildikti talap etu arqyly jýzege asyryluy qajet. Tek osy jolmen ghana qazaq tilin ekinshi memlekettik til dengeyine kóteruge bolady». Tamasha aitylghan. P. Svoiktiki absolutti shyndyq. «Beting qisyq bolsa, ainagha ókpeleme».

Til - últ genomy, kody, til - biylik, memlekettik qauipsizdik, ýlken sayasat. Qay tilde sóilesen, sol halyqtyng ruhy, pәrmeni ýstem etedi.

Qazaq tildi intelliygensiyamyzdyng bytyranqylyghy, basynyng birikpeui, keudomsoqtyghy, qorqaqtyghy, beyqamdyghy, shorqaqtyghy, satqyndyghy memleketimizde memlekettik tilding saltanaty ýshin kýreske biriguge kedergi bolyp jýr. Bas basyna by bolghan ónshey qiqymbyz. Til ýshin kýresu kerek. P. Svoik biyliktin  memlekettik tilge týkirgenin, al qazaq tildilerding qauqarsyzdyghyn dóp basyp aityp otyr.

Alla Taghala Babyl múnarasyn qiratqanda últtyq tilderdi mәngi etip, al tarihtaghy әlem tili (grek, latyn, aghylshyn, fransuz, ispan) dep atalatyndardy ótkinshi, uaqytsha etip qoyghan. Barlyq әlemdik, úly (últtyq tilderding bәri - úly tilder) tilder dep atalatyndar - aghylshyn, qytay, ispan, orys tilderi - «varvar», «jauyz» tilder, óitkeni olar barlyq jerde ýstem bolghysy keledi. Qazir әlemde aghylshyn tili ýstem etude, biraq AQSh-tyng әlsireuimen keleshekte onyng ornyna qytay nemese ispan tili kelui mýmkin. Tәjikter dúrys aitqan: «eki jýz til bilse de, óz tilin bilmegen adam - nadan».

Qostildik az bolghanday, endi ýshtildik degen ýrdis óris aluda. Búl - qazaqty til arqyly taghy bólu. Tirshilikte qajeti shamaly aghylshyn tilin kýshtep tyqpylau ana tilin oqytugha kedergi jasaydy, jas balanyng miyn ashytady.   Biregey últ eng aldymen óz ana tili, menshik tilin jetik bilui kerek. Ýndistan tәuelsizdigin jariyalaghannan song arnayy komissiya 1948 jyly mynaday tújyrym jasady: «aghylshyn tilin qoldanu halyqty eki últqa bóldi, biylik jasaytyn az top jәne oghan baghynatyn bóten tilde sóilemeytin kópshilik, búl eki últ bir-birin týsinbedi». Til turaly Devid Kristall : «Últty qúrdymgha ketiru ýshin qostildikti engizse jetkilikti» depti. Danyshpan Ábubәkir bylay jazghan: «Kim eki tilde sóilese, ol eki Qúdaygha syiynady». Ózi qazaq bolyp túrsada orys mektebinde oqityn bala sanasynda myna pikir qalyptasqan: «qazaqpen salystyrghanda orystar neghúrylym bilimdi, neghúrylym mәdeniyetti».

XXI ghasyrda, tehnika, internet zamanynda qazaq tilin ýirenu qiyn dep aitu kýlkili jaghday. Aty «tanymaly» Marianna Gurina tipti ulitimatum («Dat» № 23, 30.05.2012) qoyady: «Maghan seniniz, әrqaysymyz qazaq tilin bilgimiz keledi, biraq búl qiyn. Áriyne biz tyrysamyz, biraq, eger barlyq is qaghazdar qazaq tilinde bolsa, әlbette, biz kóship ketuge mәjbýrmiz. Búl elimizdi әlsiretu, shyghyndatu emes pe? Meninshe, nasharlatu. Halyqtar dostyghy turaly jәne sonymen birge bizding kópkonfessionaldyghymyz turaly daqpyrt kókke úshpay ma?».

Qazaqstanda eshkim orystardy qazaq tilin ýiren dep mәjbýrlep jatqan joq, Marianna, jýz jasa, jýz jyl ýirenbe, «osy betinnen tanbay» jýre ber. Barlyq mәsele qazaq bolmysy, mәdeniyetining negizgi arqauy bolyp tabylatyn qazaq tili arqyly qazaqtardyng ózin qazaqtandyru, qazaqtyqty saqtap qalu! Qazaqtar eng aldymen otarsyzdanudy tezirek jýzege asyru kerek, joghaltqan últtyq biregeylikti qalpyna keltiruimiz kerek. Qazaq ruhany qúldyqtan aryluy kerek! Mәselening bәri qazaq biyligi men «qara orystarda». Biz әli ana tilimizding tolyqqandy qyzmet etken kezenine jetken joqpyz. Órkeniyetti últ retinde ana tilimizde qyzmet etsek kóptegen  mәseleler óz sheshimin bayaghyda tabar edi.

Orys tili qanday quatty til bolghanymen - qatardaghy tilderding biri, qazaq tilinen asyp bara jatqan eshtenesi joq. Orys tilinde is jýrgizu  qazaqtardyng әleumettik beyimdiligin (mobilidigin) tejeydi, eger bәri qazirgidey orys tilinde jýre berse, ghylym, sayasat, ekonomika men tehnologiya qazaq tilinde damymasa, Qazaqstan intellektualdy-әdeby provinsiyagha, moraldik jaghynan eskirgen sapasyz, Resey tauarlarynyng ótim aimaghyna ainalady, ainalyp jatyr.

Qazaq qalay tyrashtansada orys jәne aghylshyn tilderinde orys pen aghylshynnan artyq eshtene jasay almaydy. Qazaqstandaghy barlyq mektep, joghary oqu oryndary qazaqtargha qazaq tilinde bilim berui kerek. Barlyq úly, órkeniyetti halyqtar - evrey, orys, qytay, japon jәne t.b. ghylymdy óz tilderinde jasaydy, onsyz bolmaydy. Elbasynyng qansha jyldan beri «aldymen ekonomika, sodan song sayasat» degen strategiyasy jәne túraqtylyqty әiteuir ústap túru әdisi - búl qazirgi oryn alyp túrghan jaghdaydy konservasiyalau bolyp tabylady.

Orys tilin tamasha iygerip alghan biz qazaq-orys mentaliytetin, dilin, janyn jaqsy týsinemiz. Orystardyng óz ana tilin qalay sýietinine men qyzghanyshpen qaraymyn. Biz qazaq ana tilin sýydi, syilaudy orystan nege ýirenbeymiz?!

Berdyaevting pikirinshe, úly orys halqy imperiyalyq halyq, Resey - әlemdegi  eng memlekettelgen jәne eng burokrattalghan el, onda barlyghy, tipti Álemdik Hristos shirkeuine deyin memleket menshiginde, últtandyrylghan, bәri sayasat qúralyna ainaldyrylghan. Orystyq últtyq oi-sana Reseydi Qúday tandaghan (evreyler siyaqty) jәne Qúday jolymen jýredi degen sezimmen bitimdelgen; orystar  - kózindi shygharghannyng kózin shyghar, tisindi syndyrghannyng tisin syndyr, kim bizben bolmasa, ol bizge qarsy, bizdiki jәne ózgeler, qyzyldar men aqtar jәne t.b. qaghidalardy ústanady. Búrynghy KSRO halyqtary - estondar, gruzinder, ukraindar, qazaqtar, bәrimiz Reseydi, orystardy syilaymyz, orys janyn, tilin, dilin týsinemiz, biraq týsinbeytin bir jayt bar. Ol - orys әdebi. Orystar tendikti moyyndamaydy, olar primus inter pares - pervymy mejdu ravnymy - tenderding arasynda birinshi bolghysy keledi.

Orystar TMD halyqtarynyng jandy jerine, tiline qol súgha beredi - kәne hohol, ara, kazachenok! - Pushkin men Putin tilinde sóile, men senen artyq jaratylghanmyn, senen aqyldymyn, kim oryssha sóilemese, «úrdym, úramyn, úra beremin» deydi. Matushka-Reseydi aqylmen týsinip bolmaydy, jalpy arshinmen (kezben) ólshey almaysyn. Orystar dýnie jýzinde quatty memleket ornatty, Qúday orystargha orasan (әlemde birinshi) jer berdi. Ayta keteyik, Alla Taghala qazaqtyng da nesibesin bergen, tek tilimiz kelmey jatyr.

Berdyaevting taghy bir aitatyny: adamnyng últy - әrbir jeke bolmys siyaqty mistikalyq, irrasionaldyq, tylsym dýniye. Kim óz halqyn sýimese, kimge onyng naqty beynesi sýikimdi bolmasa, ol adamzatty sýie almaydy jәne oghan adamzattyng da naqty beynesi sýikimdi bola almaydy. Abstraksiyalar abstraksiyany tuyndatady. Últtyq, últy bar adam tek jay ghana adam emes, onda jalpylyq adam tegi belgisi men menshikti-últtyq belgisi bar.

Últ degenimiz ótpeli tarihy funksiya emes, ol dinamikalyq substansiya, óz tamyryn ómirding tylsym terendigine jayady. Tarihta bәri tanylmastay ózgersede, orta ghasyrlyq qazaq pen XXI ghasyrdaghy qazaq jany - sol bir qazaqy últtyq jan. Qazaqstanda qazaq, orys, kәris, ózbek jәne ózge de úlystardyng bauyrlastyghy men birligin tileu, saqtau manyzdy, biraq qazaq ruhyn, tilin stagnasiyagha úshyratugha jol joq.

Qazaq biyligine, mәngýrt-qazaqtargha eshqanday uәj, dәlel qolqa emes, olar mylqau, sanyrau, halyq ruhynan alastaghan, bar biylik preziydent apparatynda, ol «shóp qoryghan iyt» siyaqty, ózderi til mәselesin sheshe almaydy jәne ózgelerdi, halyqty jolatpaydy, olar ýshin qasiyetti eshtene joq. Úly qazaq halqynyng tilin qúrbandyqqa shalugha bolmaydy, qazaq tili - Alla Taghalanyng syiy, qazaq ómiri, jany,sanasy, ruhy, parasaty, auasy.

Qasiyetti Qúrandy, Injildi ashyndar, oqyndar.

«Allanyng kókter men jerdi jaratuy, adamdardyn tilderi men týsterining aluan týrligi. Onyng taghylymynyng belgileri. Shәksiz búny týsingenderge ghalamat bar». Qúran, Rúm, 30:22.

Norma normans non normata - normany (erejeni) normalaytyn, biraq normalanbaytyn Injildi, Johan jazghan Izgi habardy oqiyq: «Áuel basta Sóz bolatyn, Sóz Qúdayda bolatyn, Sóz Qúday edi. Sóz әuelden-aq Qúdayda bolatyn. Qúday bәrin Sóz arqyly jaratqan, jaratylghan eshtene de Onsyz payda bolmaghan. Sóz ómirding bastauy bolghan. Sol ómir adamzat ýshin Núr edi. Núr týnekte jarqyraydy, al týnek Núrdy jene alghan emes». Demek, Sóz (til) degenimiz - Qúday, Bastau, Ómir, Núr, Qúday danalyq eken. Búl joyqan Aqiqatty orys, arab, gruziyn, eston, týrik, dýniyening býkil órkeniyetti halyqtary biledi, biraq qazaqstandyq intelliygensiyasy dep atalatyndar men qazaq biyligi bile almaydy jәne bilgisi kelmeydi.

Álemning eng bay tilderining biri - qazaq tili kenestik til sayasatynyng «arqasynda» jәne tәuelsiz Qazaqstan biyligining bylamyghynyng «nәtiyjesinde» «qyrsyqqa» úshyrady. KSRO-da eng basty iydeolog, til mamany Stalin boldy, osynday til sayasaty qazir keybir TMD elderinde kórinis tabuda. Gegeli kezinde aityp ketken, Shyghysta bir-aq adam erkin, ol - despot (ozbyr) basshy. Qazaqstanda qazaq tilining taghdyry preziydent pen preziydent apparatynyng qolynda. Ózbekstan, Tәjikstan, Týrkmenstanda da sol elderding preziydentterining bilimdiligi men biliktiligine tәueldi. Belorustyng preziydent - agronomy, ukraindyq familiyasy bar Lukashenko belorus halqynyng biregey tilin qúrdymgha jiberdi. Belorustargha janyng ashidy, belorus tili orys tilining bir dialektisi bolyp qaluy mýmkin. Belorustyq familiyasy bar ukrain preziydenti Yanukovich til mәselesinde sheginis jasap, Yushenko men Timoshenkonyng enbegine zaya keltirude. Álbette, ukrain aghayyndargha qazaqpen salystyrghanda qiyndau, auyrlau. Orystanghan ukrainning sany orystanghan qazaqtan edәuir kóp, sonymen birge orystarmen bir nәsildes, bir mentaliytet, tilderi úqsas jәne t.t.

Bizde, Qazaqstanda preziydentting «halyqqa joldauy» әr tilde әrtýrli týsindiriledi («Egemen Qazaqstan»: 27.01.2012): «Memlekettik tildi josparly týrde damytu orys tiline núsqan keltiru arqyly jasalmaydy. Búl mәseleni qashanghy aita beremiz? Bizge memleketting bolashaghy men keleshegi, damuy ýshin ne kerek? El ishinde tynyshtyq kerek. Memlekettik syrtqy sayasattaghy basty qajetti nәrse - ol kórshilermen tatu bolu. Eger osy eki nәrse bolmasa, memleketting bolashaghy búlynghyr bolady. Osy taqyrypty jalang sózben jetelep, erttep minip alyp, eldi ýrkitip-qorqytyp, Qazaqstannan kóshirip jiberu bizding maqsatymyzgha kire me, joq pa? Bәri de ózdigimen kele jatyr. Qazaqtyng tili memleketpen birge ósip-órkendep kele jatyr. 2020 jylgha taman halyqtyng 95 payyzy qazaqtyng tilin biletin bolady. Mektepte sabaq berilip jatyr. Endeshe, ýsti-ýstine qamshylap, eldi dýrliktiruding qajeti joq. Ol Qazaqstangha paydaly emes».

Mening qarapayym týsingenim: «Qazaqtar men orys tilin jәbirleuge jol bermeymin. Maghan tiyispender, mazalamandar. Senderge tildi kim bermey jatyr, kerek bolsa ýireninder. Bәri josparly týrde jýrip jatyr, qazaqtyng sany ósude, shydandar, til-til dep shulamandar, kórshimen tatu bolu kerek, óitpese bәri bardak bolady. Qazaq, sen mening danalyghymdy keyin baghalaysyn, men ketkende. Men túrghanda, óz tilindi qúlaghyndy kóre almaytynday kóre almaysyn». Sonda barlyghy - túraqtylyq, órkendeu, memleket bolu - bәri tilge tirelip túr eken ghoy!

Qazaqtar, kelip qaldyq! Túraqtylyq ýshin tildi qúrbandyqqa shalu kerek eken! Múnday jaghday tek Boratstanda boluy mýmkin. Qazaqstan halqy assambleyasynda elbasy myna bir sóz oramyn aityp qaldy: «Eger 100 qazaq jәne 5 orys otyrsa, bәrimiz oryssha sóilep ketemiz. Biz zabityi (úrylghan, janshylghan, ezilgen, qorlyqta jýrgen, jasyghan) halyqpyz». Rasynda, «zabityi» -  halyq emes, «elita», preziydent apparaty, biylik.  Shyndyghynda da Alla Taghala Nazarbaevty sýiedi, yhlasy týsken, oghan «zabityi», zang syilaytyn, momyn, óte tolerantty, tózimdi, óz tiline paryqsyz halyqty bergen, songhy olimpiada da jeti altyn medali syilady, alayda, birde-bir medali almaghan izrailidik pen avstriyalyq qúr qalsada, ózderining úlylyghyn joghaltqan joq qoy!

Áriyne, úly adamdar úly qatelikter jiberedi. Jiyrma jyl boyy qazaq biregey, órkeniyetti últ retinde óz ana tilin moyyndamasa, - búl biyliktin, elbasynyng sayasatynyng jemisi.

Endi preziydentting «halyqqa joldauynyn» orys mәtinine keleyik («Kazahstanskaya pravda», 27.01.2012): «Odnoy iz etih sennostey y glavnym preimushestvom nashey strany yavlyaetsya mnogonasionalinosti y mnogoyazychiye. Gosudarstvennym yazykom soglasno nashey Konstitusiy yavlyaetsya kazahskiy. Naravne s nim v gosudarstvennyh organah ofisialino upotreblyaetsya russkiy. Eto normy nashey Konstitusii, kotorye nikomu ne pozvoleno narushati. Planomernoe razvitie kazahskogo yazyka ne budet proishodit v usherb russkomu».

IYә, әriyne, orys tili - Resey men Belorussiyadan ózge, Qazaqstanda myghym qorghalghan til. Is jýzinde Qazaqstan tildik kenistikte - Reseyding ýlken guberniyasy. Qazaqstanda 2756 basylymnyng qazaqshasy bolghany - 453, al orys tilinde - 2303! Oghan Reseyden keletin, әriyne, orys tilinde 5248 gazet pen jurnaldy qosynyz! Barlyq alpauyttar, bay akulalar «Samúryq-Qazyna», «Qazaqtelekom», «Qaz-Múnay-Gaz», «KazAgro» teledidar, radio, internetti aitpaghanda, negizinen orys tildi basylymdardy qarjylandyrady. Orys tili, orys ruhy qazaqtardy qylqyndyryp jatyr. Osynday jaghdayda, kýn keshude qazaq tili qalaysha damidy, ómir sýredi?! Petr II myng mәrte dúrys aitady, Qazaqstanda de yure jәne de fakto memlekettik til - orys tili, búl «orystildi qazaq elitasynyng arqasynda qaytymsyz ýrdis». Barlyq nantabar jerde, sheshushi oryndarda - búrynghy kenestik partiya qyzmetkerlerining ýrim-bútaqtary otyr. Olargha til, ruhaniyattyng qajeti shamaly - olar qazaq kommunizminde ómir sýrude.

Danyshpan Abay Gegelimen ýndes. Abaydyng qyryq birinshi sózin oqiyq: «Qazaqqa aqyl berem, týzeymin dep qam jegen adamgha eki týrli nәrse kerek: әuel - bek zor ókimet, jarlyq qolynda bar kisi kerek; ekinshi - ol adam esepsiz bay bolargha kerek». Abaydan men ýreylenip kettim, demek, qazaqtyng keleshek preziydentining bәri biylep-tósteushi, әri milliarderler boluy kerek eken?

Beligerdiki dúrys, sayasattanushy, ekonomist, aqyn, matematikterdi tyndaghannan góri filosoftargha qúlaq asu kerek, ol Platonmen ýndes: «memleketti filosoftar basqarmayynsha, nemese qazirgi tandaghy elbasylar jәne patshalar jan-jaqty jәne týbegeyli filosoftar siyaqty oilamaghansha, sol kezge sheyin memleket te, adamzat tegi de mýshkildikten azat bola almaydy». Maghan belgilisi, adamzat tarihynda myna qaghida ýstemdik etip keledi: «filosoftyng aqyl-kenisin tynda, biraq bәrin kerisinshe iste, sonda seniki dúrys bolyp shyghady».

Preziydent Kósherbaevty kenesshi etip taghayyndaghanda men quanyp edim, bilgir, parasatty adam keldi, endi Ertisbaevty ornyn bosatady dep. Keyingi ailardaghy arpalys oqighalardan keyin Erekeng ýndemey qalyp edi, әneukýni bir sandyraqty aitty: «bizde kýshti oppozisiya joq, әlsizdermen emes, tek kýshtilermen sóilesuge bolady». Búrynghy KPSS tarihshysy, «núrsiyaniyn, núrshuaq, búlbúlgha da aiqyn nәrse: Putiyn, Nazarbaev, Kәrimov, Áliyev, Lukashenko rejiyminde oppozisiya turaly sóz aitugha bola ma, asylyq, búl jýiede oppozisiyanyng boluy mýmkin emes. Oppozisiya, oppozisiyadamyn deytinderge rahmet aitu kerek! Qazaqstanda shynayy oppozisiya tek qazaqtildiler men júmyssyz jýrgen jastar. IYә, Ertisbaevtyng aitar eshtenesi qalmady, búlbúl sayraydy, ol qyzyqsyz, tek pensiyagha ketkende qúndy, mine sonda ol kerek, óitkeni ol mol aqparat iyesi!

N. Erimbetov, FNB «Samúryq-Qazyna» әleumettik birlestik ortalyghynyng diyrektory, «orys jigiti», «sayasattanushy», Qazaqstanda bayymaghan, joly bolmay jýrgenderding bәri ol ýshin autsayderler, sandalbaylar, ózi konkurentnyi, tabysty, bes jerde (qazir ýsh) júmys isteydi, qazaqstandyq pasporty bar bizding danqty olimpiyashyldardy gastarbayterler dep ataydy, «Ashyq studiya» habaryn jýrgizedi - jeti qazaq, jeti chukcha orys tilinde bir mәseleni qyzu talasyp әlek. Jalpy bizde, qazaqta namys joq, úlylyq joq. Teledidar, radio, BAQ, bәrinde orys tildi habardy, logika boyynsha, qazaq emester jýrgizu kerek emes pe. Óz ana tilinde emes, orys tilinde habardy jýrgizuge qazaq úyalu, namystanu kerek. Reseyde tatar, sheshen tilinde habar jýrgizetin orysty kezdestiresiz be?!.

Bizding belsendi-deputat, bloger Tinikeev shahterlerge qazaq tilining keregi ne dep aiqaylap jýr. Kim shahterden qazaq tilin talap etipti? Sen deputat, memlekettik qyzmette otyryp memlekettik tildi syilamaysyn, jiyrma jyl boldy qazaqsha eki sózding basyn qúray almaysyn!

Eng bilimdi ministr Júmaghúlovtyng jaghyrapiyadan bilimi shamaly-au, sóz sóilegende «Chimkentskaya oblasti» deydi, onday obylys joq qoy. Júmaghúlov ministr bolghaly jinalystyng kóbisi negizinen orys tilinde jýretin boldy. Biz Bushtyng oiyna kelgenin aita  salatynyna kýlushi edik, al bizding sheneunikter odan qalysar emes, olardyng qatelikterin týzetip jýrgen BAQ-tyng sauatty jurnalisterine rahmet aitulary kerek.

Oljas kókeme tiyispesem bolmaydy. Kóp adam maghan sen kimsin, ataqty O. Sýleymenovti synay beresing deydi. Qazaq sovettik Mayakovskiyding enbegin eshkim joqqa shygharmaydy. Ol bir dengeyde qalyp qoydy, abstraktty, «әlemdik» mәselelerdi kótergisi kelip, naqty eshtene aita almaydy. Eng kónilge tiyetini, orystildi qazaqtar ýlken minbelerdi, BAQ-ty paydalanyp, mentorlyq keyippen halyqqa aqyl aita beredi. Eger ol shyn mәninde qazaq aqyny bolsa, jiyrma jyl boyy aghartushylyq júmys, qazaq tiline janashyr bolyp, eng bolmaghanda ata-babasynyng tilinde jazugha tyrysar edi. Al onyng aityp jýrgeni: «Yazyk ne dannosti ot otsa y materiy (ata-anadan berilmeydi eken) Yazyk v svoem tysyacheletnem sushestvovaniy poterpel tysyachy kontaktov, ot etogo stal yarche, bogache, y luboy patriot svoego yazyka doljen stremitisya k takomu mnogoobrazii kontaktov». Endi ne deuge bolady.

Keyingi kezde tek pasporty boyynsha qazaq bolyp sanalatyndar qaytadan qoghamdy dýrliktirip jýr. A. Azady men D. Nazarbaevagha «Almatydan» «Alma-Ata»  kóp únaydy eken, óitkeni qúlaqqa sýikimdi estiledi. Almatynyng atauyn ózgertemin dep jýrgen orynbasar әkim S. Seydumanovty órkeniyetti memlekette sol mәseleni kótergeni ýshin júmystan quatyn edi. Orystildi qazaqtar, mәngýrtter «Alma-Ata», «Irtysh», «Tobol», «Karaganda», «Chimkent», «Petropavl», «Pavlodar» jәne t.b. ataular qazaqtyng namysyna, ózindik sanasyna auyr tiyetinin týsinbeydi. Reseyde, shet elderde qalay atasa, solay aita bersin, olardyng qúqy, til zandylyqtary. Al, Qazaqstanda barlyq qazaq familiyalary, ataulary qazaq transkripsiyasynda aitylyp-jazyluy kerek! Qazaqta Djaksybekov, Kulibaev joq, Jaqsybekov, Qúlybaev bar. Barlyq ministrlikterde, әsirese, temir jol ministrliginde temir jol biyletterinde qaytadan, eskishe «Chimkent» bolyp jazylyp jýr.

Qazaq әlipbii kópten beri ishinara reformany qajet etude, D. Eldesov, B. Núrjekeúly aqylgha qonymdy pikir aityp jýr. Kirill jazuynda bola túryp, 9 әrip - yo, i, ,ch, s, sh, e, yu, ya alyp tastau kerek. Qazaq tilinde  ch, s, sh, e, yu, ya әripteri bar jәne olardan bastalatyn sózder az. Sonda, orys әlipbii siyaqty 33 әrip qalady, al qazaqtyng 9 әrpi - ә,gh, q, n, ó, h, ú, ý, i klavishte, kompiuterde alynghan orys әripterining ornyn basady. Osy 9 әripti oqyp jaza almayyn qazaq, qazaq emes - mylqau!

Qaytadan úsynamyn: Qyzylordany Altynorda nemese Syrkent dep auystyrsa, óitkeni qyzyl, qandy ordadan Altyn orda artyq emes pe. Bәrimiz Altyn ordadan shyqqanbyz, qazaqtyng tarihy esteligi.

Petropavlovsk - Qyzyljar (Krasnoyarsk), Pavlodar-Aqertis (Beloirtyshsk), búl Aqtóbe, Aqtau, Aqkól siyaqty bolar edi.

Din qúrysa - til saqtaydy, til qúrysa - ýn saqtaydy, ýn qúrysa - dil saqtaydy, dil qúrysa - ólgenin.

Mening týsinigimshe, eger Abaygha sensek, biz qazaq, qazaqstandyqtar Nazarbaev qanday bolsa, bәrimiz sondaymyz. Moldanyng aitqanyn iste, istegenin isteme. Demek, qazaq tilining taghdyry, halyq ruhy elbasynyng erkine tәueldi. Qazaq mәdeniyetining kemenger bilgiri, sýiek qanyna deyin qazaq Nazarbaevty ana tilining taghdyry mazalamaydy dep oilau bekershilik. Mazalaghanda qalay! Biraq til mәselesinde ol «keng peyildi» preziydent bolyp qalghysy keledi. Oghan qalyptasyp qalghan orystildi basqaru jýiesin ózgertu, ózining balalaryn, tuysqandaryn, at tóbelindey «elitalyq» qazaqtardy memlekettik tilde sóileuge mәjbýrleu qiynnyng qiyny. Ony istegisi kelmeydi, әri istey almaydy. Til mәselesindegi Nazarbaevtyng «keng peyildigi», «jalpaq shesheyligi» qazaqtyng ózindik sanasyna bumerang tәrizdi soqqy boluda. Meninshe, ol óz ainalasyndaghylargha, kýndelikti habar berip túratyn «kenesshilerine» qarap, qazaq әli óz tilin iygeruge dayyn emes dep oilauy mýmkin. Áriyne, «orys faktoryn» әste esten shygharmaydy. Halyq ózining menshikti tilinsiz - halyq emes, tobyr, túrghyndar. Sóz eng týpkilikti, týbegeyli mәsele - halyq úlyghynda bolyp túr. IYә, uaqytty soza beruge bolady, taghyda 20, 40 jyl kýtuge bolady. Sonda qazaqqa múnday tilsiz tәuelsizdikting ne qajeti bar, eger «elita», biylik KSRO-nyng ruhany súlbasymen ómir sýre bertin bolsa?.. Ejelgi qazaq halqy órkeniyetti últ retinde óz ana tilining ayasynda ómir sýruge mindetti. Gegeli: «Mening ana tilimde jazylghannyng bәri mening iygiligim»  degen.

Logikalyq túrghyda alghanda, úly Nazarbaevqa «qazaqtardy qazaqtandyru», «elitanyng mýiizin syndyru» týkke de túrmaydy. Barlyq qazaq tilin bilmeytin «qara orystardy», sheneunikterdi, biznestegilerdi, memleket qyzmetkerlerin, deputattardy kók shybyqpen aidap, qazaq tilin biletin orys jigitteri men qyzdaryna jogharghy lauazym, portfeli berse bolady ghoy. Ózining ana tilin, memlekettik tildi bilmeytin mәngýrt-qazaqta tek my ghana emes, sonymen birge ar-namys, úyat joq, olar últ mýddesine, óz memleketining mýddesine satqyndyq jasaydy, sóitedi de tildi ayaq asty etip «qazaq meni jәbirleydi, qorlaydy, men orys, nemis, japon siyaqty úly halyq ókili bolghym keledi» dep dilmәrsiydi. Dostoevskiy aitqanday «durak, kotoryy znaet chto on durak, uje ne durak». Múhtar Maghauin óz ana tili, tarihy, qazaqy bolmysynan bezgendi podonok (súrqiya) dep ataghan.

Keyde tipti, tarihta kóptegen halyq basynan ótkergen ruhany «azamattyq soghys» jariyalaghyng keledi.  Búl búzaqylyq emes, kerisinshe, órkeniyettiliktin, ózindik sananyng joghary kórinisi, belgisi bolar edi! Eger biyliktegilerding qolynan týk kelmese, tómendegiler әreket etu kerek. London olimpiyadasynda maghan fransuzdar men nemister únady, olar aghylshyn tilin bilip túrsa da óz ana tilinde sóiledi.

Preziydent bizding orystargha iydealdy tildik ortany jasap berdi, eger preziydentke, qazaqtargha narazy bolatyndar bolsa, olar qúdaysyzdar, kýpirlik. Qazaqstanda Pushkinning úly tili «ushemlyatisya» etilmeydi. Qazaqtar orys tilin tamasha mengergen, orystarmen oryssha sóilese beredi, qashan jalyqqansha. Mening búl opusymda últshyldyqtyn, últtyq patriottyqtyn, әleumettik arazdyqtyn, antiorystyq kónil-kýiding eshqandayda saryny joq. Men barlyq órkeniyetti, demokratiyalyq, erkin elderde bayaghyda sheshilip qoyghan qarapayym qúbylysty aityp otyrmyn. Ár halyqtyng óz ana tili kreativti, jasampaz. Qansha «ozyp ketsede» mәngýrt-qazaq barlyq zamana men halyqtardyng altyn erejesin bilui kerek: «qazaqtar orys, aghylshyn jәne t.b. tilderge neghúrlym az tәueldi bolsa, soghúrlym úlyq bola beredi jәne kerisinshe». Nazarbaevqa, «elitagha» óz halqynyng ruhyn úghynatyn uaqyt keldi. Halyq «zabityi» emes, ol ýnsiz. Mylqau.

Nazarbaev úrany «qazaq qazaqpen qazaqsha sóilessini» bos sóz bolyp qalmauy kerek, qazaqtardyng ózine qatang zang qoldanu qajet. Býtkil dýniyede memlekettik til - zorlyq, mәjbýrleu tili, óitkeni ol memleket tili.

Abaydyng kategoriyalyq imperatiyvining maksimasy (shartsyz úigharymynyng erejesi): «Mylqau qazaq, bylay iste, sen óz tarapynnan jәne ózge tarapynan Alla Taghaladan ana tilimdi qaytar dep súrama, óitkeni sen ózing әreket etip, ýirenuing kerek; sen Nazarbaevtan súra, talap et, ol seni Qúday bergen óz ana tilinde sóileuge mәjbýrlesin!»

«Abay-aqparat»