Qazirgi Qytay tarihynda halqyna adal qyzmet etken erekshe túlghalar bar. Solardyng biri әri biregeyi - Den Syaopiyn. Ótken ghasyrda elding túralaghan ekonomikasyna reforma jasap, túraqty damugha jetkizude ol sinirgen enbek úshan-teniz. Sanauly jyldar ishinde halqynyng sany bir milliard ýsh jýz milliongha juyq aspan asty alyp eldi azyq-týlikpen tolyq qamtamasyz etip, tipten keybir týrlerin eksportqa shyghartudaghy ekonomikalyq janashyldyghy býginde basqa elderge de ýlgi bolyp otyr.
Den Syaopin 1904 jyly 22 tamyzda Qytaydyng ontýstigindegi Sychuan provinsiyasyndaghy Payfan auylynda ómirge keldi. Ákesi Den Venimin siniri shyqqan taqyr kedey bolatyn. Anasy erte qaytys bolghandyqtan әkesi Den Venimin ekinshi ret ýilenedi. Den Venimin ýlken úly Den Syaopindi Sunsinadaghy mektepting dayyndyq kursyna beredi. Ol mektepte ýzdik oqushylar qatarynda boldy. Bolashaq «reforma arhiytektorynyn» әkesi qansha kedey bolsa da, sayasattan tysqary jýrmese kerek. Ol sharualardyng «Eriktiler» qúpiya qoghamyna belsendi mýshesi retinde kýreske aralasyp otyrghan. Onyng «tu ústaushy» degen janama aty bar.

Qazirgi Qytay tarihynda halqyna adal qyzmet etken erekshe túlghalar bar. Solardyng biri әri biregeyi - Den Syaopiyn. Ótken ghasyrda elding túralaghan ekonomikasyna reforma jasap, túraqty damugha jetkizude ol sinirgen enbek úshan-teniz. Sanauly jyldar ishinde halqynyng sany bir milliard ýsh jýz milliongha juyq aspan asty alyp eldi azyq-týlikpen tolyq qamtamasyz etip, tipten keybir týrlerin eksportqa shyghartudaghy ekonomikalyq janashyldyghy býginde basqa elderge de ýlgi bolyp otyr.
Den Syaopin 1904 jyly 22 tamyzda Qytaydyng ontýstigindegi Sychuan provinsiyasyndaghy Payfan auylynda ómirge keldi. Ákesi Den Venimin siniri shyqqan taqyr kedey bolatyn. Anasy erte qaytys bolghandyqtan әkesi Den Venimin ekinshi ret ýilenedi. Den Venimin ýlken úly Den Syaopindi Sunsinadaghy mektepting dayyndyq kursyna beredi. Ol mektepte ýzdik oqushylar qatarynda boldy. Bolashaq «reforma arhiytektorynyn» әkesi qansha kedey bolsa da, sayasattan tysqary jýrmese kerek. Ol sharualardyng «Eriktiler» qúpiya qoghamyna belsendi mýshesi retinde kýreske aralasyp otyrghan. Onyng «tu ústaushy» degen janama aty bar.
Últtyq revolusiyalyq ruhta tәrbiyelengen Den Syaopin on alty jasqa tolghan shaqta yqpaldy adamdardyng qoldauymen Fransiyagha oqugha jiberiletinderding tizimine iligedi. 1920 jyldyng jeltoqsanynda Fransiya kemesi «Portos» Marseli ailaghyna kelip toqtady. Kemeden europalyq jolaushylarmen birge bir top qytay jastary da týsti. Búl kommunistik baghyt ústanghan jandar bolatyn. Solardyng arasynda orta boyly, ashang óndi jigit Den Syaopin ózgelerden erekshe kórinip túrdy. Múnda ol Qytay sosialistik jastar odaghyna mýshe bolyp qabyldandy. Kommunistik gazetter men ýnparaqtar shygharyp, taratu júmystarynda belsendilik tanytty. Ol osylay oqyp jýrip te sayasatpen etene ainalys­ty. Ay sayyn ýiinen keletin qarajat pen ýkimetting jibergen stiypendiyasy kýndelikti qajettiligine jete bermeytin. Sabaqtan song kez kelgen jerde júmys istep jýrdi. «Reno» avtozauytynda qara júmys istedi, jylu ortalyghynda ot jaghushy boldy, restorandarda dayashynyng da mindetin atqardy.
Den Syaopin 1924 jyly Qytaydyng Europa bóligindegi Kommunistik partiyasyna mýshelikke ótti. Sol jyldary Chjou Enilaymen bir bólmede túryp, airylmastay dos boldy. Keyin Chjou ony sayasy kýres barysynda birneshe ret qiyn jaghdaylardan aman alyp qalghan.
1926 jyly 20 qantarda Fransiya ýkimeti әrqalay syltaularmen kóptegen Qytay kommunisterin elden shygharyp jiberdi. Solardyng ishinde Den Syaopin de bar edi. Oghan Fransiyadaghy Qytay jastar úiymynyng jetekshisi Ho Luchiyge qastandyq jasaudy úiymdastyrghan dep aiyp taqqan. Polisiya onyng pәterin tintip, gazetter men kitaptaryn, sonday-aq ol jastanyp jatyp oqyp jýrgen N.Buharinning shygharmalaryn tәrkileydi. Degenmen Fransiyadaghy jyldar qoghamdy saralap, óz jolyn tandaugha kóp kómegin tiygizip, kәsipqoy revolusionerge ainaldyrdy. Ony partiyanyng sheshimimen Berlin arqyly Kenester Odaghyna ótkizip, Mәskeudegi Suni Yatseni atyndaghy kommunistik uniyversiytetke qysqa merzimdi oqugha jibergen. Múnda odan basqa da qytay jastary bilim alyp jatty. Búl kezde Europadaghy revolusiyalyq qozghalystar basylyp, al Qiyr Shyghysta órshy bastaghan shaq edi. Kenes ýkimeti men Kommunistik internasional sondaghy ózgeristerge ýlken mәn berip, qoldau kórsetumen boldy. Birneshe aidan song yaghny 1926 jyldyng qyrkýieginde elge oralghan Den biraz uaqyt Chan Kayshy basshylyq etken gomindandyq Huanpu әskery uchiliyshesine sabaq beredi. Keyin ishki Qytaygha auysyp, qalyng sayasy oqighalar ortasynda jýrip, tәjiriybe jinaqtaydy. Azamattyq soghys kezinde Qyzyl armiya qatarynda jýrip, birneshe úly joryqtargha qatysqan. Eldi japon basqynshylarynan azat etu jolyndaghy kýreste birneshe ret útymdy әskery tәsilderimen kózge týsedi. 1929 jyly QKP kýshpen taratylghan song alystaghy Guansy provinsiyasyna baryp, kenestik qozghalysty úiymdastyrumen ainalysady. Ol on jyl boyyna Qytay Qyzyl armiya qatarynda ýgit-nasihat júmystaryn jýrgizdi. 1943 jyly qytay-japon soghysynyng altynshy jylynda 8-shi armiyanyng shtab bastyghy qyzmetin atqara jýrip, alghash ret QKP negizgi jetekshileri qataryna ótedi.
Kóp jyldargha sozylghan azamattyq soghys pen halyqtyq revolusiyadan keyin 1949 jyly 1 qazanda Qytay Halyq Res­publikasy tarih sahnasynan oryn aldy. Respublikanyng alghashqy jyldary Den Syaopin partiya jetekshisi Mao Szedunnyng bedelin el ishinde kóteruge baryn salghan. Kommunistik partiyanyng basshylary Mao Szedun, Chjou Enilay, Pen Dehua jәne Chju Demen tyghyz qoyan-qoltyq baylanysta jýrip enbek etti. 1951 jyly QKP-nyng 30 jyldyq merekesine qaray merzimdik basylymdarda jariyalaghan maqalasynda ol: «Qytay revolusiyasynyng jenisi jәne partiyanyng halyqpen tyghyz baylanysy Mao Szedun joldaspen tikeley baylanysty ekenin qytay kommunisteri tolyq moyyndaydy. Olar tóragha Maogha ózderining qorghaushysy retinde qaraydy»,- dep jazghan. 1954 jyldyng basynda Dendi Pekinge shaqyrtyp, jauap­ty qyzmetterge taghayyndalghan. Qytay Halyqtyq sayasy kenesi tóraghasynyng orynbasary jәne Qarjy ministri qyzmeti qosymsha jýkteldi. Alayda ol ministrlik júmysty ol bir jyl ghana atqarady da Memlekettik jos­parlau komissiyasynyng qúramyna alynady. Sonday-aq ol QHR-nyng birinshi konstitusiyasyn dayyndau komissiyasyna mýshelikke qabyldanyp, ózining qúndy pikirlerin qosqan. Búl halyq arasynda ol turaly el ishinde memleketting joghary basshylyghyna layyqty jan degen pikirding qalyptasa bastaghan kez. Al 1954 jyly mamyrda Denning enbegi tamasha úiymdastyrushy retinde joghary baghalandy. QKP Bas hatshylyghyna taghayyndalyp, OK-ting bólimderi júmystaryn qadaghalady.
Yanianda ótken QKP-nyng VII siezinen keyin Mao Szedun QKP tóraghasy retinde barlyq biylikti óz qolyna alghan. Osy jyly eldegi kommunistik partiya mýshelerining qatary 10 million adamgha deyin ósti. Partiyanyng kóp salaly júmystarynda tәrtip qataytylyp, el aldynda túrghan kýrdeli mindetterdi atqaruda qalyng kópshilikti júmyldarugha kýsh salyndy. Qay kezde de Den Syaopin óte manyzdy ról atqaryp, Mao Szedun basshylyghyn barynsha qoldap jýrdi. Elde 1958 jyly ýlken serpilis boldy. Revolusiya ruhymen oyanghan halyq Kenester Odaghynyng kómegimen birinshi besjyldyq josparyn zor tabystarmen oryndap shyqty. Alda óndiris kólemin tez әri barynsha arttyryp, «Úlybritaniyany quyp jetip, basyp ozu» maqsaty túrdy. Alayda búl ýlken serpilis «halyq kommunasyn» ómirge әkelse de, enbekti úiymdastyruda әskeriy-burokratiyalyq tәsildi kýsheytip jibergen. «Halyqtyq komunada» enbekke sany men sapasyna qarap aqy tóleu bolmady. Adamdardy tenestirip, ýy sharuashylyghyndaghy úsaq maldar, qústar qogham menshigine ótkizilip, ýy janyndaghy uchaskelik jerler joyyldy. Sonyng saldarynan olardyng «Ýsh jyl ayanbay enbek etsen, myng jyl baqytqa bólenesin!» úrany júrtty qayranda qayyrlap qalghan kemedey kýige týsirdi. 1962 jylyghy ónerkәsip ónimderi ótken 1961 jylmen salystyrghanda eki esege tómendep ketken. Astyq jinau 1952 jylghy kórsetkishting manyna da jolay almay qaldy. Elde ashtyq qaupi tónip túrdy. Býginde Qytay basshylary sol eluinshi jyldardaghy voluntarlyq tәjiriybege syn kózimen qarauda. Biraq sol kezdegi Mao Szedunnyng úsynghan baghytyna kim-kimning de qarsy shyghuy asa qiyn edi. Sonday qiyn jaghdayda Den Syaopin kósemning «basshylyq úsynystaryna» syn kózben qarap, eldegi pisip-jetilgen problemalardy sheshuge naqty jaghdaymen sanasa otyryp kirisudi úsynghan.
1962 jyly Qytay ekonomikasy tyghyryqqa tirelgen kezde ol «halyqtyq kommunany» dúrys qúrudy úsynady. Memlekettik jerdi arendagha berip, auylsharuashylyghy úiymdarynyng ózin-ózderi basqarudy jәne naryqtyq damuda basy artyq tauardy erikti týrde satu tәsilderin engizgen. Eki jyldan song Den Syaopin QHR Memlekettik kenesining tóraghasy Chjou Enilaymen birge «tórt modernizasiyany» úsynady. Atap aitqanda, ónerkәsipti, auylsharuashylyghyn, ghylym men qorghanysty arttyru. Alayda «mәdeny revolusiya» jyldary sayasy bir baghyttyq jýiesi kýsh alyp, sayasy pragmatizmdi qoldaytyndardyng kópshiligi qughyn-sýrginge úshyraghan. Sol sýrginnen Den Syaopin syrt qalghan joq. Hunveybinderding baspasózderde: Den Syaopin partiyanyng Bas hatshysy retinde atqarghan júmystary qyzmetine sәikes emes; jeke basqa tabynudy synyp-mineui tóragha Maonyng bedeline núqsan keltirdi; 1961 jylghy Mao Szedunnyng auylsharuashylyghy konferensiyasyndaghy «Mysyqtyng týsi qara ma, aq pa, manyzdy emes. Eng bastysy tyshqandy jaqsy aulasa bolghany» degen iydeyalyq úranyn kelemej etti; júmysshy toptarynyng kómegimen «mәdeny revolusiyanyn» alghashqy jappay qozghalysyn basqysy keldi, degen aiyptary jariyalanyp jatty. Biylikke talas jaghdayynda Denge tanylghan múnday sayasy aiyptar «mәdeny revolusiyanyn» úshynyp túrghan kezinde ýlken qylmys bolyp tabylghan. Alayda memleket qayratkeri Lu Shaosiyge qaraghanda onyng jazasy jenildeu boldy. Ol qatal jazadan qútylu ýshin ózin-ózi synaugha mәjbýr boldy. Synaushylardyng ózin qyzmetine say emes dep aiyptauymen kelisetinin bildirdi. 1966 jyldyng jeltoqsanynda hunveybinder úiymdastyrghan «Lu Shaosy men Den Syaopin bastaghan burjuaziyalyq shtabqa qarsy kýres» atty ýlken jiynda ol ózining kózqarasy men isi Mao Szedun iydeyasymen úshtasa bermeytinin moyyndaydy. Ol óz sózinde: «Mening kópshilikten qol ýzip qalghanym Ortalyq Komiytetting maghan senim artqan funksiyasyna layyq emes ekendigimdi kórsetti. «Mәdeny revolusiya» kezinde jibergen qatelikterim, mening úsaq burjuaziyalyq jәne intelliygenttik iydeologiyamnyng talap dengeyinde qúrylmaghanyn da kórsetti». Den osylay dey otyryp, qayta qúrylghysy keletinin mәlimdedi. Ol osylay jorta moyyndamaghanda bәlkim ómirimen de qoshtasuy mýmkin edi. Alayda onyng búl mәlimdemesi tútqynnan qútqara almady. Al otbasy hunveybinderding erkinde boldy. Partiya Bas hatshysynyng úly Den Pufan sol kezde Sinhua uniyversiytetining studenti edi. 1968 jyly ony hunveybinder ústap alyp, әkesin qaydan tabugha bolatynyn súrap, ayamay azaptaghan. Hunveybinder Den Pufandy qansha úryp-soqsa da ol әkesining qayda ekenin aitqan joq. Qatty ashu-yzagha boy aldyrghan azaptaushylar aqyry ony ýiding ýshinshi qabatynan laqtyryp jiberedi. Sodan denesining tómengi jartysy jansyzdanyp qalady. Ol bir auruhanadan ekinshi auruhanagha kóship, dәrigerlerge qansha emdelse de ong nәtiyje bermegen. Den Syaopin otbasynyng basqa mýsheleri - ýsh qyzy men úly alys provinsiyalardyng birine qayta tәrbiyelenuge qonys audarylady. Olar birneshe jyldan song ghana Pekinge oraldy. «Mәdeny revolusiya» kezinde Dendi qoldaghan búrynghy basshylar ýy qamaqta ústalyp jatty. Olardyng kópshilik aldyna shyghuyna tyiym salyndy. Hunveybinder ýilerine búzyp-jaryp kirip, úryp-soghyp, mýlikterining oiran-asyryn shygharyp jýrdi. Alayda Den Syaopindi tútqyndau turaly búiryq bergenning kim ekeni kýni býginge deyin belgisiz. Búl uaqytta Qytay azamattyq soghys qarsanynda túrghan. 1967 jyldyng qantarynan bastap-aq biylik partiya men memlekettik organnan «revolusiyalyq komiytetke» kóshti. Ony keyde armiya ashyq týrde qoldap túrdy. Osynyng saldarynan qaruly kýsh te, hunveybinderding әrtýrli úiymdary men szaofaneyler de jeke dara bólshektenip ketken. Provinsiyalarda әskery qaqtyghystar oryn aldy.
Jappay tútqyndau sharalary jýrgizildi. Qoghamda armiya róli keng óris aldy. Qytay men Kenester Odaghy arasynda janjal da shiyelenisken kez.
Den Syaopin әielimen birge 1966-dyng kýzinen 1973-dyng aqpanyna deyin ontýstiktegi Nanichan qalasynda aidauda jýrdi. Qalagha jaqyn jerdegi Szinisyan traktor zauytynda júmys istedi. Qyzynyng esteligine qaraghanda, әkesi temir jonushy, anasy mayda bólshekter dayyndaushy bolghan. Eldegi qoghamdyq-sayasy jәne әleumettik-ekonomikalyq daghdarys qughyn-sýrginge týsken bilikti sayasy tútqyndardy bosatugha mәjbýr etti. Sodan bastap Den Syaopin aidaudan oralyp, sayasy sahnagha qayta shyqty. Áuelgide ol QHR Memlekettik kenesining tóraghasynyng on eki orynbasarynyng biri retinde saylandy. Al 1975 jyldyng qantarynda partiya tóraghasynyng orynbasary jәne Halyq-azattyq armiyasy bas shtabynyng bastyghy qyzmetine taghayyndalghan. Ol enbekke qaray bólu men óndiriste materialdyq baghalau prinsipterine negizdelgen «tórt modernizasiya» baghdarlamasy jýiesin qayta kirgizudi batyl qolgha alady. Alayda Maonyng әieli Szyan Sinning yqpalyndaghy bir baghyttyq jýie pragmatik Denning oiyn jýzege asyrugha mýmkindik bermese kerek. Nәtiyjesinde ol ýshinshi ret sayasy shynnyng biyiginen qayta qúlaghan. Onyng ýstine 1976 jyly studentterding Tyanianimyni alanyndaghy qarsylyq qozghalysy sәtsizdikke úshyraghannan keyin, Den saya­sy arenadan taghy ketuge mәjbýr boldy.
«Pragmatikter» Mao Szedun qaytys bolghan song ghana tolyq jeniske jetti. Den Syaopin KPK OK 1977 jylghy shilde plenumynda Joghary Kenes tóraghasynyng orynbasary qyzmetine bekitilip, Qytay Halyq-azattyq armiyasy bas shtabynyng bastyghy, QHR Memlekettik kenesi premierining orynbasary qyzmetine taghayyndaldy. Memleket pen partiyanyng ekinshi basshysy retinde Den ózining «tórt modernizasiya» baghdarlamasyn jýzege asyrugha tabandy týrde qayta kirisedi. Tәjiriybeli qayratker búl joly jana tәsildi jýzege asyrudy aldyn ala úiymdastyrghan. Onyng bastamasymen «mәdeny revolusiya» boyynsha qylmystyq is qozghalyp, sodan song eki jaqty baghyt ústanghan QHR tóraghasy Hua Gofen qyzmetinen airyldy. Ol 1981 jyldan bastap, eng joghary basshylyq ornynda otyrmasa da, memleket pen partiya biyligin tolyq óz qolyna alady. Ómir aghymy tengermeshildik pen «kazarmalyq kommunizm» jaqtaushylarymen kóp jyldargha sozylghan sayasy tartysta Den Syaopin úsynystarynyng dúrystyghyn dәleldep berdi. 1981 jyly onyng tikeley qatysuymen ótken QKP OK-ning kezekti plenumynda «QHR qúrylghan uaqyttan beri QKP tarihyndaghy birqatar mәseleler boyynsha sheshimder» dep atalynghan manyzdy qújat qabyldandy. Búl qújat ondaghan jyl ishinde eldi túralatugha aparghan «mәdeny revolusiya­ny» týbirinen joqqa shygharghan. Mao Szedunnyng ómirining sonynda jibergen qatelikterin týzetip, onyng Qytay revolusiyasy isine sinirgen enbegine әdil bagha berilgen.
Den Syaopinning bastamasymen jasa­lynghan ekonomikalyq reforma «gayge» dep atalyndy. Shyn mәninde búl Qytaydaghy ekinshi ekonomikalyq revolusiya. Onyng ómirining songhy kezinde otbasynda 16 jan boldy. Ol úl-qyzdary men nemerelerining isine eshqashan da aralasqan emes jәne olargha qyzmetin paydalanyp kómek kórsetken de joq. Qytayda onday ómir jolyn ústanghan jan kemde-kem. Ataqty reformator 1997 jyly baqilyqqa attandy. Qazar onyng esimin Qytay halqy әrdayym maqtanyshpen atauda.
Den Syaopinning maqsaty elding qoghamdyq ómiri men ekonomika salasyn týbegeyli qayta qúru edi. Ol múny jetpisinshi jyldan bastap seksenishi jylgha deyin kezen-kezenimen jýzege asyrdy. Áueli azyq-týlikting qaynar kózi auyl sharuashylyghyna basa nazar audardy. Otbasylyq merdigerlik tәsildi engizuding arqasynda sharualar óz ónimderin naryqtyq baghamen satugha mýmkindik alyp, basqa da kәsipkerlikpen ainalysugha qol jetkizdi. Sodan song ónerkәsip oryndaryna sharuashylyq esepti endirgen. Solarmen qatar shetel kapitalyna jol ashyp, «arnayy ekonomikalyq audandar» qúra bastady. Odan әri memleket qyzmet kórsetu, turizm, tehnika jóndeu jәne kómekshi qúraldar shygharumen ainalysatyn úsaq jәne shaghyn bizneske rúqsat etilgen zandar shygharghan. Osynday iygi isterding nәtiyjesinde el búryn sondy bolmaghan ekonomikalyq jetistikterge qol jetkizdi. Ishki jalpy ónimning jyldyq ósimi әr adamgha shaqqanda 10, keyde 14 payyzgha deyin kóterilgen. Eng bas­tysy elde búrynnan kele jatqan azyq-týlik jetispeushiligi de tolyq sheshildi. Den Syaopinning sayasy kózqarasyna jiti ýnilgen jangha onyng el damuyna kapitalistik balamany kirgizbegeni anyq kórinedi. Onyng basty iydeyasy «Qytaydy sosialistik jolmen modernizasiyalau» boldy. Osy strategiya boyynsha ol óndiriste, auyl sharuashylyghynda, sauda-sattyq jýiesinde naryqtyq damudy sara jolgha qoydy. Ol túraqty týrde batys investisiyasyna «ashyq esik» jariyalap, olarmen sayasy qarym-qatynasty barynsha kýsheytti. Den Syaopin kezinde Kenester Odaghynyng basshysy Mihayl Gorbachevting «qayta qúru» sayasatyn joghary baghalaghan. Kenester Odaghy taraghan song Reseydegi sayasy basshylyqtyng auysuyna ústamdylyqpen qarady. Ol: «Eger Qytay sosializm jolynan tayghanda, onda el jartylay feodaldyq jәne otar elge ainaluy mýmkin edi» deydi. Qazir onyng baghytyn ústanghan sayasatkerler naryqtyq ekonomika men sharuashylyqty josparly týrde basqaru prinsiypin bir-birimen baylanystyra ústanyp, elding sayasy jәne iydeologiyalyq ómirinde kommunistik partiyanyng yqpalymen jýrude.

Kólbay Adyrbekúly

"Týrkistan" gazeti