قازىرگى قىتاي تاريحىندا حالقىنا ادال قىزمەت ەتكەن ەرەكشە تۇلعالار بار. سولاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى - دەن سياوپين. وتكەن عاسىردا ەلدىڭ تۇرالاعان ەكونوميكاسىنا رەفورما جاساپ، تۇراقتى دامۋعا جەتكىزۋدە ول سىڭىرگەن ەڭبەك ۇشان-تەڭىز. ساناۋلى جىلدار ىشىندە حالقىنىڭ سانى ءبىر ميلليارد ءۇش ءجۇز ميلليونعا جۋىق اسپان استى الىپ ەلدى ازىق-تۇلىكپەن تولىق قامتاماسىز ەتىپ، تىپتەن كەيبىر تۇرلەرىن ەكسپورتقا شىعارتۋداعى ەكونوميكالىق جاڭاشىلدىعى بۇگىندە باسقا ەلدەرگە دە ۇلگى بولىپ وتىر.
دەن سياوپين 1904 جىلى 22 تامىزدا قىتايدىڭ وڭتۇستىگىندەگى سىچۋان پروۆينتسياسىنداعى پايفان اۋىلىندا ومىرگە كەلدى. اكەسى دەن ۆەنمين ءسىڭىرى شىققان تاقىر كەدەي بولاتىن. اناسى ەرتە قايتىس بولعاندىقتان اكەسى دەن ۆەنمين ەكىنشى رەت ۇيلەنەدى. دەن ۆەنمين ۇلكەن ۇلى دەن ءسياوپيندى تسۋنتسيناداعى مەكتەپتىڭ دايىندىق كۋرسىنا بەرەدى. ول مەكتەپتە ۇزدىك وقۋشىلار قاتارىندا بولدى. بولاشاق «رەفورما ارحيتەكتورىنىڭ» اكەسى قانشا كەدەي بولسا دا، ساياساتتان تىسقارى جۇرمەسە كەرەك. ول شارۋالاردىڭ «ەرىكتىلەر» قۇپيا قوعامىنا بەلسەندى مۇشەسى رەتىندە كۇرەسكە ارالاسىپ وتىرعان. ونىڭ «تۋ ۇستاۋشى» دەگەن جاناما اتى بار.

قازىرگى قىتاي تاريحىندا حالقىنا ادال قىزمەت ەتكەن ەرەكشە تۇلعالار بار. سولاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى - دەن سياوپين. وتكەن عاسىردا ەلدىڭ تۇرالاعان ەكونوميكاسىنا رەفورما جاساپ، تۇراقتى دامۋعا جەتكىزۋدە ول سىڭىرگەن ەڭبەك ۇشان-تەڭىز. ساناۋلى جىلدار ىشىندە حالقىنىڭ سانى ءبىر ميلليارد ءۇش ءجۇز ميلليونعا جۋىق اسپان استى الىپ ەلدى ازىق-تۇلىكپەن تولىق قامتاماسىز ەتىپ، تىپتەن كەيبىر تۇرلەرىن ەكسپورتقا شىعارتۋداعى ەكونوميكالىق جاڭاشىلدىعى بۇگىندە باسقا ەلدەرگە دە ۇلگى بولىپ وتىر.
دەن سياوپين 1904 جىلى 22 تامىزدا قىتايدىڭ وڭتۇستىگىندەگى سىچۋان پروۆينتسياسىنداعى پايفان اۋىلىندا ومىرگە كەلدى. اكەسى دەن ۆەنمين ءسىڭىرى شىققان تاقىر كەدەي بولاتىن. اناسى ەرتە قايتىس بولعاندىقتان اكەسى دەن ۆەنمين ەكىنشى رەت ۇيلەنەدى. دەن ۆەنمين ۇلكەن ۇلى دەن ءسياوپيندى تسۋنتسيناداعى مەكتەپتىڭ دايىندىق كۋرسىنا بەرەدى. ول مەكتەپتە ۇزدىك وقۋشىلار قاتارىندا بولدى. بولاشاق «رەفورما ارحيتەكتورىنىڭ» اكەسى قانشا كەدەي بولسا دا، ساياساتتان تىسقارى جۇرمەسە كەرەك. ول شارۋالاردىڭ «ەرىكتىلەر» قۇپيا قوعامىنا بەلسەندى مۇشەسى رەتىندە كۇرەسكە ارالاسىپ وتىرعان. ونىڭ «تۋ ۇستاۋشى» دەگەن جاناما اتى بار.
ۇلتتىق رەۆوليۋتسيالىق رۋحتا تاربيەلەنگەن دەن سياوپين ون التى جاسقا تولعان شاقتا ىقپالدى ادامداردىڭ قولداۋىمەن فرانتسياعا وقۋعا جىبەرىلەتىندەردىڭ تىزىمىنە ىلىگەدى. 1920 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا فرانتسيا كەمەسى «پورتوس» مارسەل ايلاعىنا كەلىپ توقتادى. كەمەدەن ەۋروپالىق جولاۋشىلارمەن بىرگە ءبىر توپ قىتاي جاستارى دا ءتۇستى. بۇل كوممۋنيستىك باعىت ۇستانعان جاندار بولاتىن. سولاردىڭ اراسىندا ورتا بويلى، اشاڭ ءوڭدى جىگىت دەن سياوپين وزگەلەردەن ەرەكشە كورىنىپ تۇردى. مۇندا ول قىتاي سوتسياليستىك جاستار وداعىنا مۇشە بولىپ قابىلداندى. كوممۋنيستىك گازەتتەر مەن ۇنپاراقتار شىعارىپ، تاراتۋ جۇمىستارىندا بەلسەندىلىك تانىتتى. ول وسىلاي وقىپ ءجۇرىپ تە ساياساتپەن ەتەنە اينالىس­تى. اي سايىن ۇيىنەن كەلەتىن قاراجات پەن ۇكىمەتتىڭ جىبەرگەن ستيپەندياسى كۇندەلىكتى قاجەتتىلىگىنە جەتە بەرمەيتىن. ساباقتان سوڭ كەز كەلگەن جەردە جۇمىس ىستەپ ءجۇردى. «رەنو» اۆتوزاۋىتىندا قارا جۇمىس ىستەدى، جىلۋ ورتالىعىندا وت جاعۋشى بولدى، رەستورانداردا داياشىنىڭ دا مىندەتىن اتقاردى.
دەن سياوپين 1924 جىلى قىتايدىڭ ەۋروپا بولىگىندەگى كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشەلىككە ءوتتى. سول جىلدارى چجوۋ ەنلايمەن ءبىر بولمەدە تۇرىپ، ايرىلماستاي دوس بولدى. كەيىن چجوۋ ونى ساياسي كۇرەس بارىسىندا بىرنەشە رەت قيىن جاعدايلاردان امان الىپ قالعان.
1926 جىلى 20 قاڭتاردا فرانتسيا ۇكىمەتى ارقالاي سىلتاۋلارمەن كوپتەگەن قىتاي كوممۋنيستەرىن ەلدەن شىعارىپ جىبەردى. سولاردىڭ ىشىندە دەن سياوپين دە بار ەدى. وعان فرانتسياداعى قىتاي جاستار ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى حو لۋچيگە قاستاندىق جاساۋدى ۇيىمداستىرعان دەپ ايىپ تاققان. پوليتسيا ونىڭ پاتەرىن ءتىنتىپ، گازەتتەر مەن كىتاپتارىن، سونداي-اق ول جاستانىپ جاتىپ وقىپ جۇرگەن ن.ءبۋحاريننىڭ شىعارمالارىن تاركىلەيدى. دەگەنمەن فرانتسياداعى جىلدار قوعامدى سارالاپ، ءوز جولىن تاڭداۋعا كوپ كومەگىن تيگىزىپ، كاسىپقوي رەۆوليۋتسيونەرگە اينالدىردى. ونى پارتيانىڭ شەشىمىمەن بەرلين ارقىلى كەڭەستەر وداعىنا وتكىزىپ، ماسكەۋدەگى سۋن ياتسەن اتىنداعى كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتكە قىسقا مەرزىمدى وقۋعا جىبەرگەن. مۇندا ودان باسقا دا قىتاي جاستارى ءبىلىم الىپ جاتتى. بۇل كەزدە ەۋروپاداعى رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستار باسىلىپ، ال قيىر شىعىستا ءورشي باستاعان شاق ەدى. كەڭەس ۇكىمەتى مەن كوممۋنيستىك ينتەرناتسيونال سونداعى وزگەرىستەرگە ۇلكەن ءمان بەرىپ، قولداۋ كورسەتۋمەن بولدى. بىرنەشە ايدان سوڭ ياعني 1926 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ەلگە ورالعان دەن ءبىراز ۋاقىت چان كايشي باسشىلىق ەتكەن گومينداندىق حۋانپۋ اسكەري ۋچيليششەسىنە ساباق بەرەدى. كەيىن ىشكى قىتايعا اۋىسىپ، قالىڭ ساياسي وقيعالار ورتاسىندا ءجۇرىپ، تاجىريبە جيناقتايدى. ازاماتتىق سوعىس كەزىندە قىزىل ارميا قاتارىندا ءجۇرىپ، بىرنەشە ۇلى جورىقتارعا قاتىسقان. ەلدى جاپون باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋ جولىنداعى كۇرەستە بىرنەشە رەت ۇتىمدى اسكەري تاسىلدەرىمەن كوزگە تۇسەدى. 1929 جىلى قكپ كۇشپەن تاراتىلعان سوڭ الىستاعى گۋانسي پروۆينتسياسىنا بارىپ، كەڭەستىك قوزعالىستى ۇيىمداستىرۋمەن اينالىسادى. ول ون جىل بويىنا قىتاي قىزىل ارميا قاتارىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزدى. 1943 جىلى قىتاي-جاپون سوعىسىنىڭ التىنشى جىلىندا 8-ءشى ارميانىڭ شتاب باستىعى قىزمەتىن اتقارا ءجۇرىپ، العاش رەت قكپ نەگىزگى جەتەكشىلەرى قاتارىنا وتەدى.
كوپ جىلدارعا سوزىلعان ازاماتتىق سوعىس پەن حالىقتىق رەۆوليۋتسيادان كەيىن 1949 جىلى 1 قازاندا قىتاي حالىق رەس­پۋبليكاسى تاريح ساحناسىنان ورىن الدى. رەسپۋبليكانىڭ العاشقى جىلدارى دەن سياوپين پارتيا جەتەكشىسى ماو تسزەدۋننىڭ بەدەلىن ەل ىشىندە كوتەرۋگە بارىن سالعان. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسشىلارى ماو تسزەدۋن، چجوۋ ەنلاي، پەن دەحۋا جانە چجۋ دەمەن تىعىز قويان-قولتىق بايلانىستا ءجۇرىپ ەڭبەك ەتتى. 1951 جىلى قكپ-نىڭ 30 جىلدىق مەرەكەسىنە قاراي مەرزىمدىك باسىلىمداردا جاريالاعان ماقالاسىندا ول: «قىتاي رەۆوليۋتسياسىنىڭ جەڭىسى جانە پارتيانىڭ حالىقپەن تىعىز بايلانىسى ماو تسزەدۋن جولداسپەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن قىتاي كوممۋنيستەرى تولىق مويىندايدى. ولار توراعا ماوعا وزدەرىنىڭ قورعاۋشىسى رەتىندە قارايدى»،- دەپ جازعان. 1954 جىلدىڭ باسىندا دەندى پەكينگە شاقىرتىپ، جاۋاپ­تى قىزمەتتەرگە تاعايىندالعان. قىتاي حالىقتىق ساياسي كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى جانە قارجى ءمينيسترى قىزمەتى قوسىمشا جۇكتەلدى. الايدا ول مينيسترلىك جۇمىستى ول ءبىر جىل عانا اتقارادى دا مەملەكەتتىك جوس­پارلاۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنا الىنادى. سونداي-اق ول قحر-نىڭ ءبىرىنشى كونستيتۋتسياسىن دايىنداۋ كوميسسياسىنا مۇشەلىككە قابىلدانىپ، ءوزىنىڭ قۇندى پىكىرلەرىن قوسقان. بۇل حالىق اراسىندا ول تۋرالى ەل ىشىندە مەملەكەتتىڭ جوعارى باسشىلىعىنا لايىقتى جان دەگەن پىكىردىڭ قالىپتاسا باستاعان كەز. ال 1954 جىلى مامىردا دەننىڭ ەڭبەگى تاماشا ۇيىمداستىرۋشى رەتىندە جوعارى باعالاندى. قكپ باس حاتشىلىعىنا تاعايىندالىپ، وك-ءتىڭ بولىمدەرى جۇمىستارىن قاداعالادى.
ياناندا وتكەن قكپ-نىڭ VII سەزىنەن كەيىن ماو تسزەدۋن قكپ توراعاسى رەتىندە بارلىق بيلىكتى ءوز قولىنا العان. وسى جىلى ەلدەگى كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەلەرىنىڭ قاتارى 10 ميلليون ادامعا دەيىن ءوستى. پارتيانىڭ كوپ سالالى جۇمىستارىندا ءتارتىپ قاتايتىلىپ، ەل الدىندا تۇرعان كۇردەلى مىندەتتەردى اتقارۋدا قالىڭ كوپشىلىكتى جۇمىلدارۋعا كۇش سالىندى. قاي كەزدە دە دەن سياوپين وتە ماڭىزدى ءرول اتقارىپ، ماو تسزەدۋن باسشىلىعىن بارىنشا قولداپ ءجۇردى. ەلدە 1958 جىلى ۇلكەن سەرپىلىس بولدى. رەۆوليۋتسيا رۋحىمەن ويانعان حالىق كەڭەستەر وداعىنىڭ كومەگىمەن ءبىرىنشى بەسجىلدىق جوسپارىن زور تابىستارمەن ورىنداپ شىقتى. الدا ءوندىرىس كولەمىن تەز ءارى بارىنشا ارتتىرىپ، «ۇلىبريتانيانى قۋىپ جەتىپ، باسىپ وزۋ» ماقساتى تۇردى. الايدا بۇل ۇلكەن سەرپىلىس «حالىق كوممۋناسىن» ومىرگە اكەلسە دە، ەڭبەكتى ۇيىمداستىرۋدا اسكەري-بيۋروكراتيالىق ءتاسىلدى كۇشەيتىپ جىبەرگەن. «حالىقتىق كومۋنادا» ەڭبەككە سانى مەن ساپاسىنا قاراپ اقى تولەۋ بولمادى. ادامداردى تەڭەستىرىپ، ءۇي شارۋاشىلىعىنداعى ۇساق مالدار، قۇستار قوعام مەنشىگىنە وتكىزىلىپ، ءۇي جانىنداعى ۋچاسكەلىك جەرلەر جويىلدى. سونىڭ سالدارىنان ولاردىڭ «ءۇش جىل ايانباي ەڭبەك ەتسەڭ، مىڭ جىل باقىتقا بولەنەسىڭ!» ۇرانى جۇرتتى قايراڭدا قايىرلاپ قالعان كەمەدەي كۇيگە ءتۇسىردى. 1962 جىلىعى ونەركاسىپ ونىمدەرى وتكەن 1961 جىلمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسەگە تومەندەپ كەتكەن. استىق جيناۋ 1952 جىلعى كورسەتكىشتىڭ ماڭىنا دا جولاي الماي قالدى. ەلدە اشتىق قاۋپى ءتونىپ تۇردى. بۇگىندە قىتاي باسشىلارى سول ەلۋىنشى جىلدارداعى ۆوليۋنتارلىق تاجىريبەگە سىن كوزىمەن قاراۋدا. بىراق سول كەزدەگى ماو تسزەدۋننىڭ ۇسىنعان باعىتىنا كىم-كىمنىڭ دە قارسى شىعۋى اسا قيىن ەدى. سونداي قيىن جاعدايدا دەن سياوپين كوسەمنىڭ «باسشىلىق ۇسىنىستارىنا» سىن كوزبەن قاراپ، ەلدەگى ءپىسىپ-جەتىلگەن پروبلەمالاردى شەشۋگە ناقتى جاعدايمەن ساناسا وتىرىپ كىرىسۋدى ۇسىنعان.
1962 جىلى قىتاي ەكونوميكاسى تىعىرىققا تىرەلگەن كەزدە ول «حالىقتىق كوممۋنانى» دۇرىس قۇرۋدى ۇسىنادى. مەملەكەتتىك جەردى ارەنداعا بەرىپ، اۋىلشارۋاشىلىعى ۇيىمدارىنىڭ ءوزىن-وزدەرى باسقارۋدى جانە نارىقتىق دامۋدا باسى ارتىق تاۋاردى ەرىكتى تۇردە ساتۋ تاسىلدەرىن ەنگىزگەن. ەكى جىلدان سوڭ دەن سياوپين قحر مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ توراعاسى چجوۋ ەنلايمەن بىرگە «ءتورت مودەرنيزاتسيانى» ۇسىنادى. اتاپ ايتقاندا، ونەركاسىپتى، اۋىلشارۋاشىلىعىن، عىلىم مەن قورعانىستى ارتتىرۋ. الايدا «مادەني رەۆوليۋتسيا» جىلدارى ساياسي ءبىر باعىتتىق جۇيەسى كۇش الىپ، ساياسي پراگماتيزمدى قولدايتىنداردىڭ كوپشىلىگى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان. سول سۇرگىننەن دەن سياوپين سىرت قالعان جوق. حۋنۆەيبيندەردىڭ باسپاسوزدەردە: دەن سياوپين پارتيانىڭ باس حاتشىسى رەتىندە اتقارعان جۇمىستارى قىزمەتىنە سايكەس ەمەس; جەكە باسقا تابىنۋدى سىنىپ-مىنەۋى توراعا ماونىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىردى; 1961 جىلعى ماو تسزەدۋننىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى كونفەرەنتسياسىنداعى «مىسىقتىڭ ءتۇسى قارا ما، اق پا، ماڭىزدى ەمەس. ەڭ باستىسى تىشقاندى جاقسى اۋلاسا بولعانى» دەگەن يدەيالىق ۇرانىن كەلەمەج ەتتى; جۇمىسشى توپتارىنىڭ كومەگىمەن «مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ» العاشقى جاپپاي قوزعالىسىن باسقىسى كەلدى، دەگەن ايىپتارى جاريالانىپ جاتتى. بيلىككە تالاس جاعدايىندا دەنگە تاڭىلعان مۇنداي ساياسي ايىپتار «مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ» ۇشىنىپ تۇرعان كەزىندە ۇلكەن قىلمىس بولىپ تابىلعان. الايدا مەملەكەت قايراتكەرى ليۋ شاوتسيگە قاراعاندا ونىڭ جازاسى جەڭىلدەۋ بولدى. ول قاتال جازادان قۇتىلۋ ءۇشىن ءوزىن-ءوزى سىناۋعا ءماجبۇر بولدى. سىناۋشىلاردىڭ ءوزىن قىزمەتىنە ساي ەمەس دەپ ايىپتاۋىمەن كەلىسەتىنىن ءبىلدىردى. 1966 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا حۋنۆەيبيندەر ۇيىمداستىرعان «ليۋ شاوتسي مەن دەن سياوپين باستاعان بۋرجۋازيالىق شتابقا قارسى كۇرەس» اتتى ۇلكەن جيىندا ول ءوزىنىڭ كوزقاراسى مەن ءىسى ماو تسزەدۋن يدەياسىمەن ۇشتاسا بەرمەيتىنىن مويىندايدى. ول ءوز سوزىندە: «مەنىڭ كوپشىلىكتەن قول ءۇزىپ قالعانىم ورتالىق كوميتەتتىڭ ماعان سەنىم ارتقان فۋنكتسياسىنا لايىق ەمەس ەكەندىگىمدى كورسەتتى. «مادەني رەۆوليۋتسيا» كەزىندە جىبەرگەن قاتەلىكتەرىم، مەنىڭ ۇساق بۋرجۋازيالىق جانە ينتەلليگەنتتىك يدەولوگيامنىڭ تالاپ دەڭگەيىندە قۇرىلماعانىن دا كورسەتتى». دەن وسىلاي دەي وتىرىپ، قايتا قۇرىلعىسى كەلەتىنىن مالىمدەدى. ول وسىلاي جورتا مويىنداماعاندا بالكىم ومىرىمەن دە قوشتاسۋى مۇمكىن ەدى. الايدا ونىڭ بۇل مالىمدەمەسى تۇتقىننان قۇتقارا المادى. ال وتباسى حۋنۆەيبيندەردىڭ ەركىندە بولدى. پارتيا باس حاتشىسىنىڭ ۇلى دەن پۋفان سول كەزدە تسينحۋا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى ەدى. 1968 جىلى ونى حۋنۆەيبيندەر ۇستاپ الىپ، اكەسىن قايدان تابۋعا بولاتىنىن سۇراپ، اياماي ازاپتاعان. حۋنۆەيبيندەر دەن پۋفاندى قانشا ۇرىپ-سوقسا دا ول اكەسىنىڭ قايدا ەكەنىن ايتقان جوق. قاتتى اشۋ-ىزاعا بوي الدىرعان ازاپتاۋشىلار اقىرى ونى ءۇيدىڭ ءۇشىنشى قاباتىنان لاقتىرىپ جىبەرەدى. سودان دەنەسىنىڭ تومەنگى جارتىسى جانسىزدانىپ قالادى. ول ءبىر اۋرۋحانادان ەكىنشى اۋرۋحاناعا كوشىپ، دارىگەرلەرگە قانشا ەمدەلسە دە وڭ ناتيجە بەرمەگەن. دەن سياوپين وتباسىنىڭ باسقا مۇشەلەرى - ءۇش قىزى مەن ۇلى الىس پروۆينتسيالاردىڭ بىرىنە قايتا تاربيەلەنۋگە قونىس اۋدارىلادى. ولار بىرنەشە جىلدان سوڭ عانا پەكينگە ورالدى. «مادەني رەۆوليۋتسيا» كەزىندە دەندى قولداعان بۇرىنعى باسشىلار ءۇي قاماقتا ۇستالىپ جاتتى. ولاردىڭ كوپشىلىك الدىنا شىعۋىنا تىيىم سالىندى. حۋنۆەيبيندەر ۇيلەرىنە بۇزىپ-جارىپ كىرىپ، ۇرىپ-سوعىپ، مۇلىكتەرىنىڭ ويران-اسىرىن شىعارىپ ءجۇردى. الايدا دەن ءسياوپيندى تۇتقىنداۋ تۋرالى بۇيرىق بەرگەننىڭ كىم ەكەنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەلگىسىز. بۇل ۋاقىتتا قىتاي ازاماتتىق سوعىس قارساڭىندا تۇرعان. 1967 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ-اق بيلىك پارتيا مەن مەملەكەتتىك ورگاننان «رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتكە» كوشتى. ونى كەيدە ارميا اشىق تۇردە قولداپ تۇردى. وسىنىڭ سالدارىنان قارۋلى كۇش تە، حۋنۆەيبيندەردىڭ ءارتۇرلى ۇيىمدارى مەن تسزاوفانەيلەر دە جەكە دارا بولشەكتەنىپ كەتكەن. پروۆينتسيالاردا اسكەري قاقتىعىستار ورىن الدى.
جاپپاي تۇتقىنداۋ شارالارى جۇرگىزىلدى. قوعامدا ارميا ءرولى كەڭ ءورىس الدى. قىتاي مەن كەڭەستەر وداعى اراسىندا جانجال دا شيەلەنىسكەن كەز.
دەن سياوپين ايەلىمەن بىرگە 1966-دىڭ كۇزىنەن 1973-دىڭ اقپانىنا دەيىن وڭتۇستىكتەگى نانچان قالاسىندا ايداۋدا ءجۇردى. قالاعا جاقىن جەردەگى تسزينتسيان تراكتور زاۋىتىندا جۇمىس ىستەدى. قىزىنىڭ ەستەلىگىنە قاراعاندا، اكەسى تەمىر جونۋشى، اناسى مايدا بولشەكتەر دايىنداۋشى بولعان. ەلدەگى قوعامدىق-ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق داعدارىس قۋعىن-سۇرگىنگە تۇسكەن بىلىكتى ساياسي تۇتقىنداردى بوساتۋعا ءماجبۇر ەتتى. سودان باستاپ دەن سياوپين ايداۋدان ورالىپ، ساياسي ساحناعا قايتا شىقتى. اۋەلگىدە ول قحر مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ توراعاسىنىڭ ون ەكى ورىنباسارىنىڭ ءبىرى رەتىندە سايلاندى. ال 1975 جىلدىڭ قاڭتارىندا پارتيا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى جانە حالىق-ازاتتىق ارمياسى باس شتابىنىڭ باستىعى قىزمەتىنە تاعايىندالعان. ول ەڭبەككە قاراي ءبولۋ مەن وندىرىستە ماتەريالدىق باعالاۋ پرينتسيپتەرىنە نەگىزدەلگەن «ءتورت مودەرنيزاتسيا» باعدارلاماسى جۇيەسىن قايتا كىرگىزۋدى باتىل قولعا الادى. الايدا ماونىڭ ايەلى تسزيان ءتسيننىڭ ىقپالىنداعى ءبىر باعىتتىق جۇيە پراگماتيك دەننىڭ ويىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەسە كەرەك. ناتيجەسىندە ول ءۇشىنشى رەت ساياسي شىڭنىڭ بيىگىنەن قايتا قۇلاعان. ونىڭ ۇستىنە 1976 جىلى ستۋدەنتتەردىڭ تيانانمىن الاڭىنداعى قارسىلىق قوزعالىسى ساتسىزدىككە ۇشىراعاننان كەيىن، دەن سايا­سي ارەنادان تاعى كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
«پراگماتيكتەر» ماو تسزەدۋن قايتىس بولعان سوڭ عانا تولىق جەڭىسكە جەتتى. دەن سياوپين كپك وك 1977 جىلعى شىلدە پلەنۋمىندا جوعارى كەڭەس توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە بەكىتىلىپ، قىتاي حالىق-ازاتتىق ارمياسى باس شتابىنىڭ باستىعى، قحر مەملەكەتتىك كەڭەسى پرەمەرىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە تاعايىندالدى. مەملەكەت پەن پارتيانىڭ ەكىنشى باسشىسى رەتىندە دەن ءوزىنىڭ «ءتورت مودەرنيزاتسيا» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋعا تاباندى تۇردە قايتا كىرىسەدى. تاجىريبەلى قايراتكەر بۇل جولى جاڭا ءتاسىلدى جۇزەگە اسىرۋدى الدىن الا ۇيىمداستىرعان. ونىڭ باستاماسىمەن «مادەني رەۆوليۋتسيا» بويىنشا قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، سودان سوڭ ەكى جاقتى باعىت ۇستانعان قحر توراعاسى حۋا گوفەن قىزمەتىنەن ايرىلدى. ول 1981 جىلدان باستاپ، ەڭ جوعارى باسشىلىق ورنىندا وتىرماسا دا، مەملەكەت پەن پارتيا بيلىگىن تولىق ءوز قولىنا الادى. ءومىر اعىمى تەڭگەرمەشىلدىك پەن «كازارمالىق كوممۋنيزم» جاقتاۋشىلارىمەن كوپ جىلدارعا سوزىلعان ساياسي تارتىستا دەن سياوپين ۇسىنىستارىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەپ بەردى. 1981 جىلى ونىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن وتكەن قكپ وك-ءنىڭ كەزەكتى پلەنۋمىندا «قحر قۇرىلعان ۋاقىتتان بەرى قكپ تاريحىنداعى بىرقاتار ماسەلەلەر بويىنشا شەشىمدەر» دەپ اتالىنعان ماڭىزدى قۇجات قابىلداندى. بۇل قۇجات ونداعان جىل ىشىندە ەلدى تۇرالاتۋعا اپارعان «مادەني رەۆوليۋتسيا­نى» تۇبىرىنەن جوققا شىعارعان. ماو تسزەدۋننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىندا جىبەرگەن قاتەلىكتەرىن تۇزەتىپ، ونىڭ قىتاي رەۆوليۋتسياسى ىسىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىنە ءادىل باعا بەرىلگەن.
دەن ءسياوپيننىڭ باستاماسىمەن جاسا­لىنعان ەكونوميكالىق رەفورما «گايگە» دەپ اتالىندى. شىن مانىندە بۇل قىتايداعى ەكىنشى ەكونوميكالىق رەۆوليۋتسيا. ونىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە وتباسىندا 16 جان بولدى. ول ۇل-قىزدارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ ىسىنە ەشقاشان دا ارالاسقان ەمەس جانە ولارعا قىزمەتىن پايدالانىپ كومەك كورسەتكەن دە جوق. قىتايدا ونداي ءومىر جولىن ۇستانعان جان كەمدە-كەم. اتاقتى رەفورماتور 1997 جىلى باقيلىققا اتتاندى. قازار ونىڭ ەسىمىن قىتاي حالقى ءاردايىم ماقتانىشپەن اتاۋدا.
دەن ءسياوپيننىڭ ماقساتى ەلدىڭ قوعامدىق ءومىرى مەن ەكونوميكا سالاسىن تۇبەگەيلى قايتا قۇرۋ ەدى. ول مۇنى جەتپىسىنشى جىلدان باستاپ سەكسەنىشى جىلعا دەيىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىردى. اۋەلى ازىق-تۇلىكتىڭ قاينار كوزى اۋىل شارۋاشىلىعىنا باسا نازار اۋداردى. وتباسىلىق مەردىگەرلىك ءتاسىلدى ەنگىزۋدىڭ ارقاسىندا شارۋالار ءوز ونىمدەرىن نارىقتىق باعامەن ساتۋعا مۇمكىندىك الىپ، باسقا دا كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋعا قول جەتكىزدى. سودان سوڭ ونەركاسىپ ورىندارىنا شارۋاشىلىق ەسەپتى ەندىرگەن. سولارمەن قاتار شەتەل كاپيتالىنا جول اشىپ، «ارنايى ەكونوميكالىق اۋداندار» قۇرا باستادى. ودان ءارى مەملەكەت قىزمەت كورسەتۋ، تۋريزم، تەحنيكا جوندەۋ جانە كومەكشى قۇرالدار شىعارۋمەن اينالىساتىن ۇساق جانە شاعىن بيزنەسكە رۇقسات ەتىلگەن زاڭدار شىعارعان. وسىنداي يگى ىستەردىڭ ناتيجەسىندە ەل بۇرىن سوڭدى بولماعان ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى. ىشكى جالپى ءونىمنىڭ جىلدىق ءوسىمى ءار ادامعا شاققاندا 10, كەيدە 14 پايىزعا دەيىن كوتەرىلگەن. ەڭ باس­تىسى ەلدە بۇرىننان كەلە جاتقان ازىق-تۇلىك جەتىسپەۋشىلىگى دە تولىق شەشىلدى. دەن ءسياوپيننىڭ ساياسي كوزقاراسىنا ءجىتى ۇڭىلگەن جانعا ونىڭ ەل دامۋىنا كاپيتاليستىك بالامانى كىرگىزبەگەنى انىق كورىنەدى. ونىڭ باستى يدەياسى «قىتايدى سوتسياليستىك جولمەن مودەرنيزاتسيالاۋ» بولدى. وسى ستراتەگيا بويىنشا ول وندىرىستە، اۋىل شارۋاشىلىعىندا، ساۋدا-ساتتىق جۇيەسىندە نارىقتىق دامۋدى سارا جولعا قويدى. ول تۇراقتى تۇردە باتىس ينۆەستيتسياسىنا «اشىق ەسىك» جاريالاپ، ولارمەن ساياسي قارىم-قاتىناستى بارىنشا كۇشەيتتى. دەن سياوپين كەزىندە كەڭەستەر وداعىنىڭ باسشىسى ميحايل گورباچەۆتىڭ «قايتا قۇرۋ» ساياساتىن جوعارى باعالاعان. كەڭەستەر وداعى تاراعان سوڭ رەسەيدەگى ساياسي باسشىلىقتىڭ اۋىسۋىنا ۇستامدىلىقپەن قارادى. ول: «ەگەر قىتاي سوتسياليزم جولىنان تايعاندا، وندا ەل جارتىلاي فەودالدىق جانە وتار ەلگە اينالۋى مۇمكىن ەدى» دەيدى. قازىر ونىڭ باعىتىن ۇستانعان ساياساتكەرلەر نارىقتىق ەكونوميكا مەن شارۋاشىلىقتى جوسپارلى تۇردە باسقارۋ ءپرينتسيپىن ءبىر-بىرىمەن بايلانىستىرا ۇستانىپ، ەلدىڭ ساياسي جانە يدەولوگيالىق ومىرىندە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ىقپالىمەن جۇرۋدە.

كولباي ادىربەكۇلى

"تۇركىستان" گازەتى