Tilshi - qoghamdaghy ózekti әri ótkir mәselelerdi qalamyna týirep, taqyrybyna arqau etetin mamandyq iyesi. Áleumettik toptyng múnyn múndap, joghyn joqtaushy. Biraq ta qarapayym halyqtyng qamy ýshin otqa da, shoqqa da týsetin jurnalisterding qúqyghyn shektep, shygharmashylyq әleuetine aitarlyqtay núqsan keltiretin bәzbir basshylyqtyng is-әreketi qoghamda ýlken alandaushylyq tughyzuda.

Tilshi - qoghamdaghy ózekti әri ótkir mәselelerdi qalamyna týirep, taqyrybyna arqau etetin mamandyq iyesi. Áleumettik toptyng múnyn múndap, joghyn joqtaushy. Biraq ta qarapayym halyqtyng qamy ýshin otqa da, shoqqa da týsetin jurnalisterding qúqyghyn shektep, shygharmashylyq әleuetine aitarlyqtay núqsan keltiretin bәzbir basshylyqtyng is-әreketi qoghamda ýlken alandaushylyq tughyzuda.

Dәl qazir «Almaty» telearnasynyng júmystan shyghu turaly aryz jazghan bir top jurnalisteri de telearnagha әkimshilik qysymnyng shekten tys jasalatynyn mәlimdeude. Ol beybaqtar Almaty qalasy әkimshiligi baspasóz qyzmetining bastyghy Sergey Kuyanovtyng tepkisine shyday almaghan siyaqty. Ol últtyq sipattaghy janalyqtardyng efirden kórsetiluine tyiym salyp, ýnemi qysym jasap kelgen eken. Tipti, telearnanyng eks-tilshileri últtyq mәselelerge ýn qosudan qalghandyqtaryn aityp, qynjylys bildirude. «Shydamnyng da shegi bar» degen elu shaqty jurnalist búdan әri emin-erkin júmys istey almaytyndyqtaryna kózi jetip, basshylyqqa aryz jazghan. Alayda telearnanyng bas diyrektory Evgeniy Grunberg basu aityp, ashynghan jurnalisterge arasha boludyng ornyna әkimshiliktegi Sergey Kuyanovtyn: «Almaty» arnasynyng ishki sayasatyna aralasuym - ol mening júmysym. Sondyqtan ketem degen adam kete bersin, onda sharuam joq», - degen nemketti jauabyn óktemdikpen jetkizedi. Basshylyqtan túshymdy sóz estimegen qazaq jәne orys redaksiyasy qyzmetkerleri namysyn qorghaugha tyrysyp, júmystan birjola ketuge bel bughany sondyqtan. Eng soraqysy, Kuyanov syndylardyng týrli qala әkimdiginen bólinetin qarjyny dәp bir óz qaltasynan shygharghanday bәlsinui, salyq tóleushilerden týsken aqshany atasynan qalghan óz múrasynday iyelik etip, mindetsinui jәne óktem sóilep, kekireyetini. Jәne juan júdyryq, sholaq oily sheneunikter elimizding aqparattyq kenistigin meylinshe taryltyp, jurnalisterding mindetin shektep, qúqyghyn búzyp otyrghan joq pa?! Múnyng aldymen aqparattyq qauipsizdigimizge edәuir núqsan keltiretindigin nege esten shygharamyz?
Kez kelgen mәsele úsaq-týiekten bastau alatyny belgili. Múnyng bәri jinalyp kelip, bir-aq kýnde tars jaryluy mýmkin. Mine, «Almaty» telearnasy tilshilerining shydamynyng jetken jeri de osy. Biz tildesken tilshilerding aituynsha, Sergey Kuyanov telearnadaghy Keden odaghyna qatysty әzirlengen beynesujetten keyin orys redaksiyasynyng tilshisi Ilizat Akchurindi shaqyryp alyp, qysym jasaghan. Oghan tilshinin: «Orys kәsipkerleri bizding biznesti túnshyqtyryp tastady» degen jeke oiy men sujettegi Múhtar Tayjannyn: «Kedendik odaq - últtyq ústanymymyzgha, tilimizge, dinimizge әser etedi» degen pikiri únamaghan kórinedi. Sonday-aq jurnalist sujetine arqau bolghan Petr Svoikting memlekettik tilge qatysty «qazaq tili - ekinshi sortty til» dep aitqanyn aiyptaytyn sóz oramdary da baspasóz qyzmeti bastyghynyng kónilinen shyqpaghan bolu kerek. Kuyanovtyng nebir balaghat sózine qorlanghan tilshi sol sәtte-aq júmystan ketu turaly aryz jazypty. Onyng búl әreketin qúp kórgen orys jәne qazaq bólimindegi әriptesteri de birauyzdan qolday ketken. «Mýmkin, Kuyanovqa Svoikting pikiri únaytyn shyghar. Biraq býkil jurnalister mening pikirimmen jýrsin degen tәrtip bolmaydy ghoy...», - deydi ashynghan tilshiler.
Alayda keybir orystildi internet sayttaryna súhbat bergen Bas diyrektor Evgeniy Grunberg: «Serik Sarybaev ketip jatyr, sonymen birge qyzmetkerleri de júmystan shyghugha sheshim qabyldady» dese, Almaty qalasy әkimshiligi baspasóz qyzmetining bastyghy Sergey Kuyanov: «Múny úiymdastyrghan arnanyng qazaq jәne orys redaksiyasynyng jetekshileri Serik Ábikenúly men Qayrat Baltabay. Solar bәrin әdeyi arandatty...» dep jaghdaydy basqa arnagha búrghysy kelipti. «Ákimning tapsyrmasymen men búl telearnanyng úiymdastyru isine 2008 jyldan bastap aralasyp kelemin. Arnany damytu mәselelerimen shúghyldandym. Keshegi arna men býgingi arnany salystyrugha kelmeydi. Bizding tarapymyzdan qomaqty resurs júmsaldy. Ýstimizdegi jyldyng mamyr aiynyng sonynda men telearnany damytu jóninde birqatar mindettemeler qoydym. Qazaq jәne orys tilderinde jana baghdarlamalar payda boluy tiyis edi. Aqparattyq habar taratu formatyn birshama týzeu kerek boldy. Baghdarlamalar kestesi boyynsha qosymsha júmystar atqaru qajettiligi tuyndady. Men búl mindettemelerding birsypyrasyn Evgeniy Grunbergke, al birqataryn Serik Ábikenúly men Qayrat Baltabaygha jýktedim. Qyrkýiekke qaray ne ózgeris bolghanyna toqtalayyn. Mindettemeler oryndalghan joq. Búl mәseleni aldymen Qayrat Baltabaymen talqyladyq. «Eger júmysty atqara almasan, óz erkinmen aryz jazuyna bolady», - dedim. Ol kelisti. Serikting júmysyna qatysty syn boldy. Biraq sonshalyqty týbegeyli emes. Degenmen ol da júmystan ketu turaly sheshim qabyldapty. Sebebi maghan týsiniksiz. Olar 1-qazannan ketuge aryz jazdy. Men qarsylyq bildirgenim joq», - depti Kuyanov myrza.
Al arnanyng bas diyrektorynyng birinshi eks-orynbasary Serik Ábikenúlynyng pikirine qúlaq týrsek, mәselening mәn-jayy basqasha órbigen. Biz múny óz auzynan estigendi jón kórdik.

Serik ÁBIKENÚLY: Tirekteri myqty bolsa, tirlikterin istey bersin

- Estuimshe, telearna basshylyghy biraz tilshige aryzyn qayta aldyrtypty. Sergey Kuyanov sol arnanyng «bas redaktory», «bas diyrektory» retinde, barlyq qyzmetke aralasyp jatyr. Ol jeke ózining arnasy siyaqty iyemdenip aldy. «Qarjy berip otyrghan úiym retinde redaksiyadaghy sayasatqa aralasugha qaqymyz bar» depti. Aralasty. Tipti ózi kelip orys redaksiyasynyng mәtinderin tekserip ketken kezderi boldy. Qúryltayshy retinde aralasugha bolatyn shyghar, biraq býkil iydeologiyalyq júmystyng bәrine bas súghugha bola ma? Bir saytqa «Qayrat Baltabay men Serik Sarybaev qyzmetkerlerdi arandatty» dep súhbat beripti. Oghan әu basta biz júmystan ketip jatqanda keregi sol bolghan siyaqty.
Endi arnagha sinirgen enbegimiz jayynda aitayyn. Biz arnany respublikalyq dengeyge shyghardyq. Tenderge qatystyq. Qazaqsha baghdarlamanyng kóptigining arqasynda arnany ministrlik qoldady. Kabelidik jelige shyghardyq. Qazir sandyq jýiege shyghugha kelisim-shart jasap jatqan edik. Telearna tehnikasynyng mýldem tozyghy jetken. Júmys isteu mýmkin emes. Jurnalisterding eskimen júmys istep әbden jýikesi tozdy. Birese jaryq, birese kompiuterler óshedi. Osynyng bәrine aqsha taptyq. Óz kýshimizben! Ol ol ma, bizding aldymyzda arnanyng eki jyldyq salyghy tólenbegen eken. 80 million tengege jetken(!). Qaryzdyng bәri jabyldy. Jana baghdarlamalar shygharyp, respublikalyq dengeyde kórsettik. Búl shaghyn «Almaty» telearnasy ýshin ýsh-tórt jyldyng ishindegi ýlken jetistik edi. Biz qala әkiminen rúqsat alyp, óz jerimizding jartysyn 1 mln. 160 myng dollargha satyp, qarjy taptyq. Oghan jana tehnikalar aldyq. Alayda osy júmystyng bәrine Kuyanov aralasyp ketti.
- Sizderding ashu-yzalarynyzdy tughyzghan osy mәsele me, әlde basqa da sebepter bar ma?
- Qayrat ekeumiz qyrkýiektegi keybir qújattargha qol qoydan bas tarttyq. Arnanyng ishki jarghysy boyynsha, barlyq qújattar arnanyng orynbasarlarynyng kelisimimen jasaluy kerek. Qayrat Baltabay әkimshiliktegi jinalysqa barghanda: «Biz mynanday qújattargha qol qoymaymyz», - dep ashyq aitady. Sonda Kuyanov myrza: «Serik ekeuing bizding arqamyzda kýn kórip jýrsinder ghoy...», - dep namysqa tiyedi. Arandatady. Telearnanyng 74 payyzy qazaqsha bolsa, onda qazaq tilinde 22 joba shyghyp jatsa, qalaysha biz olardyng arqasynda kýn kóremiz?! Telearnada orys tilinde bir joba joq. Sonshama enbekti kórip jýrip, «Bizding arqamyzda kýn kórip jýrsinder» dep aitugha arlanbay ma? Biz Kuyanovtyng jalaqysynan nan súrap otyrghan joqpyz. Qazaqstan memleketining aqshasyna, halyqtyng týsken salyghyna júmys istep jýrmiz. «Almaty» arnasynyng qarjysy Kuyanovtyng aqshasy degen sóz emes qoy. Sondaghy Kuyanovty týlen týrtkizgen «Nege sender bizding tirlikke qarsy shyghasyndar?» degen qyjyl. «Tirekpen jýrgen adambyz» depti. Tirekteri myqty bolsa, tirlikterin istey bersin. Zaman osylay bolyp túra bermeytin shyghar. Ertengi kýni aqiqattyng bәri ashylady.
- Biraq ta Kuyanov pen Grunberg orys redaksiyasynan aryz jazghan tilshilerdi jasyryp, tek qazaqtar ghana júmystan ketip jatyr degendi aityp otyrghan siyaqty. Telearnanyng bas diyrektory Grunberg myrzanyng nege mýldem beytarap qalyp otyrghany da týsiniksiz...
- Qayrat mәn-jaydy aitqan son, sol kýni aryz jazyp, bastyqtyng aldyna qoydyq. Bas diyrektormen ortada «Biz aidyng onynda kelip, redaksiyamen qoshtasyp ketemiz. Biraq әzirge kezekti enbek demalysyndamyz» degen kelisim bolghan. Biraq ózim redaksiya jetekshilerine ketetinimdi aityp, eskertip qoyghanmyn. Alayda osy mәseleni ushyqtyryp otyrghan Kuyanov orys redaksiyasyna jana basshy Bayzaq Asylbekovty taghayyndaydy. Onyng mәtin tekserip, «anauyng bylay, mynauyng olay» degenin orys redaksiyasy tilshileri de jaqtyrmaydy. Qazaq redaksiyasy da «jasaghan sujetterimizding kóbin shygharmauda, enbegimiz esh bolyp jatyr» dep orys redaksiyasyn qolday ketedi. Sóitedi de, osynyng bәrin arnanyng basshysy Grunbergke hat retinde jazyp beredi. Búl eki redaksiyanyng dýrbeleni ghoy. Al Kuyanov bolsa, «eshkimmen sóilespeymin, ne istese ony istesin» dep aitady. Múny estigen tilshiler aryzyn jazyp, júmysyn tastap ketti. Mine, tilshilerding de ketui bizding júmystan shyghuymyzben sәikes kelgen. Bir qyzyghy, olar orys redaksiyasynan ketip jatqan tilshilerdi jasyryp qaluda. «Búl úiymdastyrylghan shara. Tek «qazaq últshyldary» ghana júmystan ketip jatyr», - depti. Búl olargha tiyimdi pozisiya. Ár adamnyng aqyl-parasatynyng jetken dengeyine baylanysty. Últshyl dese desin. Árbir júmysymyzdy últ ýshin isteytinimiz ótirik emes qoy. Bizdi «halyq jauy» retinde qabyldap otyrghany janymyzdy auyrtady.
Endi Kuyanov bizdi «arandatushy» dep otyr. Búl onyng ar-úyatyndaghy nәrse. Biz aitqan sózimizden bas tartpaymyz. Sózimiz sóz. Búl esikti qayta ashyp, júmys súrap mýlәiimsu degen niyetimizde joq.
- Qazirgi kezde júmys tabu onay emes. Basshylyq keshirim súrasa, tilshilerding qayta keletin oiy joq pa?
- Barlyq jurnalist ýshin jauap bere almaymyn ghoy. Meninshe, qyryq qazaq qyrylyp jatsa da, basshylyqtaghylardyng ishinen keshirim súraytyn adamdy kórip túrghanym joq. Búl kóz jetken nәrse. Bәrimizding aryzymyzgha qol qoydy. Olardyng aituynsha, júmystan ketken - 26 adam, al bizding qolymyzda ózimizdi qospaghanda 37 adamnyng tizimi bar. Al Kuyanov kóbi aryzyn qayta aluda degendi aitypty. Búl ótirik oghan da tiyimdi.
- «Almaty» telearnasynyng basshysy Evgeniy Grunberg jurnalisterdi jinap, әriptesterine qanday da bir basu aitugha jaramaghanyn qalay týsinuge bolady?
- Kuyanov ekeuining oiy bir jerden shyghyp túr. Oqighanyng qalay órbigenin bile túra, basqasha aitady. Tym bolmasa, arnanyng basshysy redaksiyany jinap: «Aynalayyndar, qalyndar, qayda barasyndar? Alandamandar, bәri ornyna keledi. Kuyanovpen sóilesemin» dep bir auyz aitpay ma? Bәri kil jastar, bala-shaghaly otbasylar. Evgeniymen «31 arnada» jeti-segiz jyl, al «Almaty» telearnasynda ýsh jarym jyl birge júmys istedik. Ol orys redaksiyasynan ketken redaksiya basshysy Qayrat Baltabay, tilshiler Ilizat Akchurin men Ayerke Ermekti jasyryp qalghan. Onyng búl qadamyn týsinbedim. Bәlkim, Serikter ketip jatqanda redaksiyadan shu shygharyp jibersek, Kuyanov uysyn bosatar degen shyghar. Biraq Grunberg osy bir úrymtal tústy paydalanyp ketkisi kelgenmen, sәtsiz shyqqanyn bilmey qaldy. Kerisinshe, Kuyanov ony arandatushy retinde ózi paydalanyp otyr. Endi qanshama jyl birge qyzmet istegen Evgeniymen qol alysyp, amandasu biz ýshin qiyn nәrse.
- Qalalyq baspasóz qyzmetining basshysyna narazylyq bildirip, óz erkimen júmystan bosaghan qyzmetkerler biylik oryndaryna Ashyq hat jazdy. Qanday da bir nәtiyje bar ma?
- Búl arnadan ketken men de, Qayrat ta, bәri qayta oralmaydy. Ómir jalghasady. Bizding ornymyzgha basqa top kelip júmys isteydi. Bizding oiymyz - eng qúryghanda solargha qysym kórsetpese, emin-erkin júmys istese deymiz. Bizding bir jetken jetistigimiz osy bolar edi. Qúdaygha tәube, qazir aqparat qúraldarynan habarlasyp, jastardy júmysqa tartyp jatyr. Olardyng eshqaysysy dalada qalmaydy. Qazaq dalasynda tughan azamattargha qazaq jerinen nan tabylady. Tentirep jýrgen eshkim joq. Bir-birine septesip, jәrdemdesip, júmysqa ornalasyp ketude. Qazir jas jurnalisterge júmys izdeumen jýrmin. 37 adamnyng bes-altauy ghana qaldy júmyssyz. Ózimning júmys izdeuge uaqytym bolmay jatyr. Óz elimizde eki qolgha bir kýrek tabylady ghoy. Aqiqatyn aitqanda, tóbedegi diktaturanyng kýsheye týsui bәrin mezi etti. Olardyng aldynda aqtalugha mindetti emespiz. Osy jaghdaygha ózderi әkeldi.

Biz eks-orynbasar Serik Ábikenúlynyng pikirinen son, Almaty qalasy әkimshiligi baspasóz qyzmetining bastyghy Sergey Kuyanovqa qonyrau shalyp edik, tútqasyn kótere qoymady. Al júmys ornyna habarlasqanymyzda, hatshysy onyng jinalysta ekendigin aitumen boldy.

Almaty qalalyq baspasóz qyzmetining basshysyna narazylyghyn bildirip, óz erikterimen júmystan bosaghan «Almaty» telearnasynyng 55 qyzmetkeri mәseleni keyinge qaldyrmay, Almaty qalasynyng әkimi A.Esimovke, Mәdeniyet jәne aqparat ministri Darhan Mynbaygha, Parlament deputattaryna Ashyq hat joldady. Onda: «... Kuyanov tútas jurnalisting qojasyna ainalyp aldy. Arnanyng jurnalistik tobynyng 60-70 payyzy júmystan ketip jatyr eken dep eleng etken basshyny bayqamadyq. Kuyanov pen Bas diyrektory E.Grunberg әueli orys redaksiyasynda jik shyqqanyn, qazaq bólimi solardy qoldaghanyn jasyryp, jaghdaydy últtyq baghytqa búrugha baryn saluda. Qazirgi jurnalisterdin, jurnalistikanyng qanday kýige týskenin bilsenizder eken. Osy oqighany mysal etip, sóz bostandyghyna salynghan auyzdyqtyng sәl bosauyna yqpal etsenizder. Qoldarynyzdan kelse «poshtabaylardyn» qiquyn azaytyp, «qamshy ýiiruin» shektenizder...» degen mәtin joldary bar.
Ázirge búl mәselege qashan da tilshi qauymynyng janynan tabylatyn Mәjilis deputaty Múrat Ábenov qana ýn qosuda. Halyq qalaulysy narazylyq tanytqan toppen arnayy kezdesip, qolúshyn beretindigin aita kele, «Búl oilantarlyq, kónil audararlyq jaghday. Búl oqighagha Almaty qalasynyng basshylyghy aralasuy qajet. Biz ashyq hatty ministrlikke, qalalyq әkimshilikke, taghy da basqa qúzyrly mekemelerge joldadyq. Meninshe, BAQ-tyng redaksiyalyq sayasatyna aralasu dúrys emes» degendi jetkizdi.
Asyl ÁDILHAN, «Almaty» telearnasynyng búrynghy qyzmetkeri:

- Biz ketip jatyrmyz. Aula sypyrsaq ta, qaytyp keletin oiymyz joq. Biz Almaty qalasy әkimshiligi baspasóz qyzmetining bastyghy Kuyanovtyng «ashsa alaqanynda, júmsa júdyryghynda» ústaghysy keletin sayasatyna qarsy shyqtyq. Qazaq redaksiyasynyng baghdarlamasynda keybir jurnalister qaldy, al janalyqtar bólimi tolyghymen ketti. Qúdaygha shýkir, úsynys degen jetedi, eshqaysymyz kóshede qalmaymyz.
Núrbek TÝSIPHAN, «Almaty» telearnasynyng búrynghy qyzmetkeri:

- Sergey Kuyanov kópten beri arnanyng kadr mәselesine aralasty. Bizding jetekshimizge qayta-qayta diktatura jýrgizip keldi. Biliksiz jurnalisterdi júmysqa aluyna iytermeledi. Sonyng saldarynan kәsiby biliktiligi joghary mamandar ketip jatty. Ekinshiden, «Tarih tarazysy», «Til saqshysy», «Pikirler piramidasy» baghdarlamasyndaghy qazaq últyna janashyr sózderdi qiyp, aldyrtyp tastaydy. Ýshinshiden, jurnalisterding shygharmashylyq júmys isteuine mýmkindik bermeydi. Múnday jerde júmys isteu, әriyne, qiyn. Búl bir kýnde tua salghan mәsele emes. Kópten beri jurnalisterding ashuyn tughyzyp jýrgen jayt búl. Júmystan ketken tilshilerding bәri bilikti, óz isin biletin mamandar. Biz sanaly týrde kettik.
Úshqyr oi

Dәl qazir «Almaty» telearnasy tónireginde qalyptasqan jaghdaygha qogham da bey-jay qaramaytyndyghyn anghartty. Internet-sayttarynda osy mәselege qatysty maqalalar men tilshilerdi qorghaghan týrli pikirler men kommentariyler jariyalanuda. Búl da qoghamymyzdyng orynsyz japa shekken jurnalister taghdyryna erekshe alandaushylyq tanytatynyn, tipti aqparattyq kenistigimizde qalyptasqan ahual barshamyzgha ortaq ekenin bayqatty. Osy túrghyda Tengrinews.kz. saytynda jariyalanghan pikirlerding bir parasyn nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.
Dәl qazir «Almaty» telearnasy tónireginde qalyptasqan jaghdaygha qogham da bey-jay qaramaytyndyghyn anghartty. Internet-sayttarynda osy mәselege qatysty maqalalar men tilshilerdi qorghaghan týrli pikirler men kommentariyler jariyalanuda. Búl da qoghamymyzdyng orynsyz japa shekken jurnalister taghdyryna erekshe alandaushylyq tanytatynyn, tipti aqparattyq kenistigimizde qalyptasqan ahual barshamyzgha ortaq ekenin bayqatty. Osy túrghyda Tengrinews.kz. saytynda jariyalanghan pikirlerding bir parasyn nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

«Almaty» tele­ar­nasynyng qojayyny - әkimshilik qalay jýrip-túru jóninde óz ýstemdigin jýrgizedi desek te, BAQ-tyng kólik juatyn oryn nemese zauyt emes ekendigin úmytpau kerek. Redaksiyanyng sayasatyna aralasuy - aqparattyq sayasatty shynayy jetkizbeuge, әkimdikti synatpaugha, búrmalanghan sayasat jýrgizuge әkelip soghady».

«Ákimshilik sheneunigi «redaksiyanyng aqparattyq sayasatyn retteude» ol ózining jeke aqshasyn júmsamaydy, tek salyq tóleushilerden týsken qarjyny bóletinin esten shygharmauy kerek. Halyqqa shynayy, aqiqy aqparat kerek. Ásirese, ózi túryp jatqan qalanyng әkimshilik sayasaty men sheneunigine qatysty syny materialdardy kýtedi. Bizde sheshilmegen týiinder jetedi emes pe?..»

«Telearnany әkimshilik emes, halyq kóredi. Onsyz da әkimshilik ózining jobalaryn arna arqyly jýzege asyruda. Biraq ta BAQ-tyng sóz bostandyghyna núqsan keltirmeui qajet. «Almaty» telearnasynda jaqsy dýniyelerdi jaryqqa shygharyp jýrgen bilikti jurnalister shoghyry bolatyn. Sondyqtan da arnany erekshe qúrmetteytin edim. Al endi...»

Dinara MYNJASARQYZY

"Týrkistan" gazeti