Kýlpash ILIYaSOVA. «ORDANY OIRANDAU» KIMGE KEREK?..

Jaqynda «Abai.kz»  saytynda «Ordany oirandau» atty 2,5 bettik maqala jariyalandy. Aty shuly «Orda» filimi turaly. Maqalanyng songhy jaghynda Memleket tarihy institutynyng diyrektory, tarih ghylymdarynyng doktory, professor B.Gh. Ayaghannyng «Apta.kz» saraptamalyq baghdarlamasyna bergen súhbaty turaly maqala avtory Dәuren Quattyng sózderin oqyp, jaghamyzdy ústadyq. Netken, mәdeniyetsizdik...

Búl avtor tarihshy ghalymdardyng subiektivti pikirlerin eng aldymen ózinen súrauy kerek emes pe, basqa arnagha siltey salmay... Aqtalmay-aq qoyayyq, biraq keybir jas jurnalisterding «aghataylap» alghan materialdaryn óz paydasyna sheshui, «sensasiya» jasaugha úmtyluy jasyryn emes. Tipti, olar ýshin sujetting manyzdy tústaryn qyrqyp tastau týk emes. Qazirgi joghary aqparattyq tehnologiya zamanynda súhbat materialdaryn montajdau arqyly bәrin de isteuge bolady, yaghny basty keyipkerdi aqtaugha da, qaralaugha da bolady.

Kýlpash ILIYaSOVA. «ORDANY OIRANDAU» KIMGE KEREK?..

Jaqynda «Abai.kz»  saytynda «Ordany oirandau» atty 2,5 bettik maqala jariyalandy. Aty shuly «Orda» filimi turaly. Maqalanyng songhy jaghynda Memleket tarihy institutynyng diyrektory, tarih ghylymdarynyng doktory, professor B.Gh. Ayaghannyng «Apta.kz» saraptamalyq baghdarlamasyna bergen súhbaty turaly maqala avtory Dәuren Quattyng sózderin oqyp, jaghamyzdy ústadyq. Netken, mәdeniyetsizdik...

Búl avtor tarihshy ghalymdardyng subiektivti pikirlerin eng aldymen ózinen súrauy kerek emes pe, basqa arnagha siltey salmay... Aqtalmay-aq qoyayyq, biraq keybir jas jurnalisterding «aghataylap» alghan materialdaryn óz paydasyna sheshui, «sensasiya» jasaugha úmtyluy jasyryn emes. Tipti, olar ýshin sujetting manyzdy tústaryn qyrqyp tastau týk emes. Qazirgi joghary aqparattyq tehnologiya zamanynda súhbat materialdaryn montajdau arqyly bәrin de isteuge bolady, yaghny basty keyipkerdi aqtaugha da, qaralaugha da bolady.

Al, Dәuren myrzagha aitarymyz mynau. Eger «Orda» filimi turaly shynayy pikirdi bilginiz kelse, aldymen professor B.Gh. Ayaghannyng «Orda turaly birer sóz» atty maqalasyn /Jas Alash. 18.10.2012/ oqyp shyghynyz. Oghan qolynyz jetpey jatsa, sol maqalanyng mәtinin «Abai.kz»  saytyna tolyq bere salayyq. Oqynyz, jaqsylap túryp, taghy da pikirinizdi jazynyz, qarsylyq joq. Biraq, Siz jurnalistke tәn mәdeniyettilikti saqtaudy esten shygharmanyz...

Dәuren Quat. Bәse, «Ordany» oirandau kimge kerek boldy?

«Abaydyn» (www.abai.kz aqparattyq portalynyn) elektrondy poshtasyn ashyp qarasam, Kýlpash Iliyasova apamyzdan mening atyma ýshbu hat kelipti. Yjdahatpen oqyp shyqtym. Sodan song Býrkit Ayaghan myrzanyng maqalasyna kóz jýgirttim.

Tarihshy aghamyz ««Orda» filimi turaly birer sóz» atty maqalasynda az sóz shyghyndamapty. Bayqaymyn, «Apta.kz» baghdarlamasynda aitqan pikirinen de asa aulaqqa kete qoymaghan. Sondaghy sóz, sol saryn. Áytsede biz, Kýlpash apaydyng oiynsha, mәdeniyetsizdik tanytyppyz. «Mәdeniyettilikti saqtudy esten shygharmanyz» deydi ol kisi. Jón-aq. Osy mәdeniyet turasynda, mәdeniyettilik jayynda  aytqan kezde adamnyng boyynan mәdeniyet pen mәdeniyettilikke qatysty júqana birdene tabyluy kerek  siyaqty. Onyng atyn «bilim» deysiz be, «bilik» deysiz be, óziniz bilesiz. Al, jurnalistikadaghy mәdeniyet - derek kózine adal bolu. Derek kózin kórsetu, silteme jasau. Apamyz aitpaqshy,  «basqa arnagha siltey salmay...» sauyrlap ala jónelu, ólermendene ózim bilem dep sóileu, әriptesinning enbegin elemeu - mine, naghyz mәdeniyetsizdik - osy. Mәselenkiy,  Batystyng kәsiby túrghydan erekshe damyghan býgingi baspasózi derekkózinen airylmaydy. Qalayda soghan sýienedi. Onyng ýstine biz paydalanghan beynetaspadaghy sózdi (basqa-basqa emes,

Memleket tarihy institutynyng diyrektory, tarih ghylymdarynyng doktory,  professor Býrkitbay AYaGhANNYNG sózin) keybir jas jurnalisterding «sensasiya» jasaugha úmtylyp»,  «aghataylap» alghan materialdaryn óz paydasyna sheshui» ýshin búra tartyp, búrmalauy aqylgha syimaydy. Jurnalistke súhbat bergen túlgha mәselege qatysty eki jaqty kózqaras bildirui yqtimal. Sony әkki jurnalist telearna basshylyghynyng sayasatyna oray qajetin iske jaratyp, qajetsizin qyryqyp tastauy mýmkin. Kýlpash apay kýrsinip hat jazghan son  Býrkit aghamnyng shyn sózi býktelip «Apta.kz» baghdarlamasynyng arhiyvinde ketken shyghar desem, joq, tәiiri, professor «Jas Alashta» tipti aghynan aqtarylypty. Kózimiz týsken joldardan ýzindi: 

«Men búl filimnen sonday bir ýlken auytqushylyqty da kórgenim joq. Mysaly, Ózbek hannan keyingi jyldary Altynorda handarynyng taqqa talasqany ras, tipti olar jeke biylik ýshin tughany men bauyryn óltiruge bardy. Filimde Jәnibek handy balasy Berdibekting óltirui - tarihy fakt» (Eskertu: Berdibek taqqa Jәnibek han ólgen song otyrady. Filimde Jәnibekti Berdibek óltirmeydi).

«Filimdegi Jәnibek hannyng obrazyna kelsek, baylyqqa mastanghan barlyq handargha tәn danqoylyghy kórsetilgen.  Jalpy handardyng osal jeri de - osy ghoy, sonday sәtterde nebir daraqylyq oryn alady».

«Osy filim turaly aitylghanda, aldaghy uaqytta әli talay ret europalyq jәne reseylik rejisserlar ózderin asyra dәriptep, týrki tildes halyqtardyng bedelin týsiruge negizdelgen kóptegen filimderdi shygharuy mýmkin. Solardy biz qalypty jaghdayda kóruge dayyn boluymyz kerek», t.b.

Búdan arghysyn oqyrman ózi paryqtay jatar. Aytpaqshy, bizding maqalamyzdy myna siltemeden tabasyz: http://old.abai.kz/node/15420

Sonymen «Ordany» oirandau kimge kerek boldy eken? Qaranyz:

***

«ORDA» FILMI TURALY BIRER SÓZ

Býrkitbay AYaGhAN

Memleket tarihy institutynyng diyrektory,

tarih ghylymdarynyng doktory,

professor

Jaqynda «Pravoslavnaya ensiklopediya» studiyasynyng úsynuymen reseylik rejisser Andrey Proshkin men ssenarist Yuriy Arabov týsirgen «Orda» filimi júrtshylyq nazaryn eleng etkizdi. Altynorda turaly búl filimde Jәnibek han túsyndaghy (1342-1357 jj.) tarihy faktiler búrmalanghan, ordalyqtardyng túrmys-tirshiligi óte júpyny, túrpayy, býgingi úrpaqtyng sanasyna keri әserin tiygizedi, óte daraqy filim jәne t.b. osy  siyaqty pikirler últtyq BAQ pen telearnalarda qaptap ketti.

Qosh, solay deyik. Biraq «jau shapqannan keyin, qylyshyndy qalay sermeseng de» paydasy shamaly. Sondyqtan, osy filimning ón boyyndaghy epizodtardan ordalyqtar ýshin jaghymdy jaqtaryn kóre bilgenimiz dúrys shyghar. Áriyne,  filimning jalpy sujeti eshbir qazaqqa únamaydy, shyny kerek maghan da únaghan joq. Bir kezderi altyn men kýmiske oranghan Altynordanyng aqsýiekterin tym jabayy kórsetip jatqany ersileu. Óitkeni, filimdi týsirushilerding aituynsha, búl «túrmystyq» filim (jitiynyi), negizgi fabulasy Mәseu shirkeuining mitropoliyti Aleksiyding Taydulla hanshany emdeu ýshin Altynordagha sapary jәne onyng óz erkimen  qúrbandyq jolyna týsuine qúrylghan. Onyng sol әreketi arqyly ózara qyrqysular men qantógisterdi toqtatugha shaqyrady.

Men búl filimnen sonday bir ýlken auytqushylyqty da kórgenim joq. Mysaly, Ózbek hannan keyingi jyldary Altynorda handarynyng taqqa talasqany ras, tipti olar jeke biylik ýshin tughany men bauyryn óltiruge bardy. Filimde Jәnibek handy balasy Berdibekting óltirui - tarihy fakt. Ol 1357-1359 jyldary biylik qúrghan. Ordada osydan keyingi jiyrma jylday taqqa talas tyiylmaghany belgili. Tarihy derekterde Berdibekting saray tóniregindegilerding qolyndaghy qol shoqparyna ainalghany, eki jyl biylik qúryp, aqyry býkil Batu han úrpaghyn, ózining eki úlyn qosa qúrtyp jibergeni jazylghan. Qazaq shejiresinde «Nar moyyny Berdibekte kesildi» dep osynau qayghyly kezendi aitady, biylikting daghdarysyn moyyny ýzilgen týiege teneydi. Osylaysha Batu hannyng úrpaqtary arasyndaghy sabaqtastyq ýziledi. Mening oiymsha, filimning negizgi sujeti osy. Al, oqighalar jelisi Altynorda tarihynyng 1340-1370 jyldar aralyghyn qamtidy.

Al, reseylikterding kózqarasyna kelsek, jogharyda aitqanday orys shirkeuining qyzmetshisi Aleksiyding tazalyghyn, jalpy diny adamdardyng ómirin boyamasyz kórsetu arqyly aqty aq, qarany qara kýiinde berudi maqsat etken, tonaushylyq shayqastar arqyly baylyqqa kenelgen handar men knyazidardyng saltanatty ómirin kórsetudi kózdemeydi. Onday filimder tolyp jatqan joq pa?.. Áriyne, men búl jerde reseylikterdi qoldaudan aulaqpyn. Biraq, bir nәrseni aityp keteyin, ol janalyq ta emes, atam zamannan belgili dýniye, kez kelgen tarihy filimdi qanday memleket shygharsa,  onyng maqsat-mazmúny da soghan sәikes qúrylady.

Filimdegi Jәnibek hannyng obrazyna kelsek, baylyqqa mastanghan barlyq handargha tәn danqoylyghy kórsetilgen.  Jalpy handardyng osal jeri de - osy ghoy, sonday sәtterde nebir daraqylyq oryn alady.

Áriyne, tól tarihymyzdaghy Jәnibek han әdildikti tu etken. Ony qazaq handyghyndaghy Jәnibek hanmen (HÝ gh. basy - 1470 j.) shatastyrmau kerek. Óitkeni,  «Orda» filimine negiz bolyp otyrghany altynordalyq Jәnibek han. Ol biylik qúrghan jyldary Ordanyng ishki-syrtqy jaghdayyn nyghaytugha tyrysqan, jer aumaghyn keneytuge úmtylghan. Sonday-aq, kórshiles orys knyazidikterin baghyndyrghan. Olardyng bәri Ordanyng rúqsatymen ghana jýrip túrghan («yarlyk na knyajeniye»), filimning osynday jaghymdy jaqtary bar.

***

Filimdegi basty keyipker Ózbek hannyng tolyp jatqan әielining biri Taydulla, onyng obrazy da ashylghan dep oilaymyn, óz degenin isteytin qatygez әiel bolghanmen, Ordadaghy biylikti saqtap qaludyng týrli amaldaryn jasaugha tyrysady. Biraq tarihta onyng kóz auruyn orys dindary tolyq emdep shyghady, al filimde kerisinshe kórsetiledi, búl endi tarihty búrmalau.

Taydulla (keybir derekterde Tay-Dugly, Tәitafli) hansha turaly mynaday qyzyqty mәlimetter kezdesedi. Sonyng birinde «...alghashynda orys knyazidary ózderining sayasy múrattaryna jetuine dәneker bolarlyq bir qyzynyng han jaghynda boluyn mәrtebe sanaghan. Osynday bir orys qyzy Sarayda Taytulla esimdi әielding qasynda bolady. Ol ishki sayasy syrdy jetkizip túrghan. Mine. Osy qyzdyng aralasuymen ótirik auyryp, dәruish Alekseydi ýshkirtu syltauymen shaqyrtuy da mýmkin» delingen.

Shynghys han shejiresin jazghan Ótemis qajynyng derekterinde «Taydulla únatqan bekterin  ózine jaqyn tartqany, tipti Saray taghyna Qyzyr handy otyrghyzghany, altyndatylghan arnayy nekelesu ýiin tiktirip, onymen basqosudy kózdegeni, biraq Qyzyr nayman begi Qútlúgh - Búghanyng kenesimen «kezinde Ózbek pen Jәnibekke baghynyshty bolghan әielden» bas tartugha mәjbýr bolghany, búdan keyin Taydullanyng Qyzyrgha degen qarym-qatynasy qatty ózgerip, jaulasqany, Saray manyndaghy osynday ózara tartystyng aqyry Taydulla men Bazarshynyng ólimimen ayaqtalghany, sóitip Qyzyr hannyng ekinshi ret han taghyna otyryp, bir jarym jylday biylik qúrghany, alayda onyng óz balasy Buruttyng qolynan qaza tapqany, kóp keshikpey onyng da óltirilgeni, osydan keyin Ordada dýrbeleng kezenning bastalghany, Saray qalasynyng kýireui, Orda elining Qyrymgha qaray bosyp ketkeni»  jaqsy bayandalghan. Sonday-aq, Taydullanyng azapty ólimi turaly «hanshany jabyq shanagha otyrghyzyp, jan-jaghynan qatty bekitip, shanagha asau aighyrdy baylap, bosatyp jibergen» dep jazylghan.

Mening oiymsha, qayta reseylik rejisserding búl filimin qazaqtar kóru kerek. Sebebi bizding týsinigimiz boyynsha, ordalyqtar orys tildilerden mәdeniyeti, tili jaghynan joghary túrghan siyaqty. Filimning dybystaluy da týrki-qypshaq tiline jaqyn, keyipkerler bizge týsinikti tilde sóileydi.

Osy filim turaly aitylghanda, aldaghy uaqytta әli talay ret europalyq jәne reseylik rejisserlar ózderin asyra dәriptep, týrki tildes halyqtardyng bedelin týsiruge negizdelgen kóptegen filimderdi shygharuy mýmkin. Solardy biz qalypty jaghdayda kóruge dayyn boluymyz kerek. Jalpy sheteldik filimderde búrmalanghan tarihy oqighalar bolsa, olardyng ara-jigin ashyp kórsetu bizge ýlken mindetter jýkteydi jәne bizding odan әri shyndala týsuimizdi qajet etedi.

Al ordalyqtar men orystardyng syrtqy bolmysyna kelsek, kiyim-kiyisi men jýris-túrysy degendey asa aiyrmashylyqtar kórinbeydi. Orystyng mújyghy men ordalyq nókerler eshbir boyamasyz ortaghasyrlyq keyipte beynelengen. Jalpy ortaghasyrlyq filimderdi әsirelep kórsetkennen góri, arasynda sol zamannyng shynayy kýngýrt tústaryn sipattaytyn kadrlardyng jýrgeni de teris emes.

Bizde aqsýiek tobyndaghy adamdardyng ómirin birjaqty tamasha qylyp kórsetu basymdau. Jalpy jaugershilik zamanda saltanatty túrmys-tirshilik kóp bolmaghan. Mysaly osy filimdegi uaqytty alayyqshy, tarihtaghy «úly býlik» nemese «dýrbelen» kezen, sondyqtan shayqas, qantógisting boluy zandy.

***

Áriyne, «qazanshynyng óz erki qaydan qúlaq shygharsa» demekshi, reseylik rejisserding qalauymen týsirilgen búl filimde biz ýshin eshqanday iydeya joq. Biraq, әlem nazaryn Qazaqstangha audartqan amerikandyqtardyng «Borat» filimi siyaqty, reseylikterding «Orda» filimi de júrtshylyqty eleng etkizdi. Ózbek han men Jәnibek handar túsyndaghy ordalyqtardy basqa qyrynan tanytty. Al, qazaqtar ortaghasyrlyq tarihymyzdy qayta aqtaryp, shyndyqty izdeuge kiristi, basqasha aitsaq búl filim tól tarihyna qatysy bar týrki tildes (onyng ishinde qypshaq) halyqtardyng barlyghyna qozghau saldy dep oilaymyn.

«Orda» filimining basty keyipkerleri - 1342-1361 jyldar aralyghynda biylik etken altynordalyq handar Jәnibek pen Berdibek jәne Taydulla hansha. Osy túlghalar Altynordanyng әlsirep, onyng kýireuine tikeley yqpal etkenin úmytpaghanymyz abzal.

Jas Alash. 18 qazan. 2012 jyl