IV

Aqiya Úlanbaydaghy qalpaqsyz tútqyndar lagerine eki ret baryp, ýsh-tórt әielden «hal súrap» qaytypty. Búl lagerdegiler, ózderinen ýkimetke qarsy eshqanday qylmys tabylmaghanymen jelkelerine eshqashan qylmys jasamaydy degen kýmәnning súrau belgisi qoyylghan qylmystylar edi. Jaqynnan beri qolgha alynyp, kýreske tartylyp jatqan «qúqyq iyelerinin» qyzmettegi әielderi de osy lagerge aidalypty. Búlar, aq-qarany, aiyra alatynday oqyghan әielder bolghandyqtan erlerin aqtau jóninen әriyne «eshqashan qylmys jasamaulary» mýmkin ghoy.

Ózi sóitip nekelengen jigitin tastap, jaldanba jendetke tiygen Aqiyagha búl әielder kýmәnmen qarap, jóndep әngimelespey qoyypty. Tipti aparghan taghamdaryn da aramgha sanaghanday, «qazirgi qaranghy bazardan da tabylmaytyn jaryqtyqtardy sening «qolynnyng úzyndyghy» arqasynda tattyq-au, rahmet!» dep mysqyldapty bireui. Sóitip, kýmәn astyndaghylardyng ózderi kýmәnmen qaraghandyqtan Maqpal men Kýlәn jóninne sóz shyghara almay, tym kónilsiz qaytty.

- Asylqan agha da sol lagerde eken!- dedi maghan jylamsyray qarap. - Sening menen Maqpaldyng әdiresin súrap, «Tarymnan jazghan» bir hatyng bolsa, sony aparyp kórsetsem, Asylqan mening tynshylyqpen jýrmegendigime sener edi. Kýlәn men Maqpaldy búl lagerde kim bilui mýmkindigin sodan súrayyn!

IV

Aqiya Úlanbaydaghy qalpaqsyz tútqyndar lagerine eki ret baryp, ýsh-tórt әielden «hal súrap» qaytypty. Búl lagerdegiler, ózderinen ýkimetke qarsy eshqanday qylmys tabylmaghanymen jelkelerine eshqashan qylmys jasamaydy degen kýmәnning súrau belgisi qoyylghan qylmystylar edi. Jaqynnan beri qolgha alynyp, kýreske tartylyp jatqan «qúqyq iyelerinin» qyzmettegi әielderi de osy lagerge aidalypty. Búlar, aq-qarany, aiyra alatynday oqyghan әielder bolghandyqtan erlerin aqtau jóninen әriyne «eshqashan qylmys jasamaulary» mýmkin ghoy.

Ózi sóitip nekelengen jigitin tastap, jaldanba jendetke tiygen Aqiyagha búl әielder kýmәnmen qarap, jóndep әngimelespey qoyypty. Tipti aparghan taghamdaryn da aramgha sanaghanday, «qazirgi qaranghy bazardan da tabylmaytyn jaryqtyqtardy sening «qolynnyng úzyndyghy» arqasynda tattyq-au, rahmet!» dep mysqyldapty bireui. Sóitip, kýmәn astyndaghylardyng ózderi kýmәnmen qaraghandyqtan Maqpal men Kýlәn jóninne sóz shyghara almay, tym kónilsiz qaytty.

- Asylqan agha da sol lagerde eken!- dedi maghan jylamsyray qarap. - Sening menen Maqpaldyng әdiresin súrap, «Tarymnan jazghan» bir hatyng bolsa, sony aparyp kórsetsem, Asylqan mening tynshylyqpen jýrmegendigime sener edi. Kýlәn men Maqpaldy búl lagerde kim bilui mýmkindigin sodan súrayyn!

Aqiyanyng búl aqyly taghy da qona ketti kókeyime. Erteng Asylqangha baryp jolyghyp qaytuy ýshin «Tarymnan» dereu hat jazyp bere qoydym. Óz dostarymnyng arasynda Aqiyanyng senimin qayta qalpyna keltiretin dokument retinde jazyldy.

«...Qadirli Aqiyash, stili týzetu әreketindegi Qúmardan bet búruyna sening tek sol shaqtaghy qorquyng ghana sebep bolghanyn bilemin. Aqyry batyrgha ainalatyndyghyna, jalaqor itke әiel bolmaytyndyghyna senimim tipti tolyq!» degen sózdi amandyq bayandap kele qostym da Maqpal men Kýlәnning qazirgi hal-jayy men әdrisin sonan song súradym.

«Bighabil búl hatty Tarymnan doqtyrgha kelgen bir úighyr kәriya arqyly jibergen eken dey sal!» dep tapsyrdym Aqiyanyng ózine. Mening búl hatym arqyly dostar arasynda ózining de jýzi jarityndyghyn bayqaghan «erke toqal» meni taghy da jylay kýlip qúshty. Ertenine jer astyndaghy maghan dastarqan jasap, ýiindegi «erine» itayaq qoydy da, qaqpasyn syrtynan qúlyptay sala jóneldi.

Asylqan aqyn, shaghyn ghana araq zavotynyng sasyq qoqsyghyn qol arbamen syrtqa shygharyp tógip jatqanda jetipti Aqiya. Zavottyng aldynghy jaghynan ótetin jalghyz ayaq jol ýstinen dauystaghan eken. Asylqan, art jaghyndaghy jylghaly oipatty kórsetipti. Qaltarys oipatqa ailanyp baryp týsken Aqiyagha ol da ýdireye qarapty.

- E, kezbe qaryndas, qaydan jýrsin?

- Amansyz ba, Asagha, densaulyghynyz jaqsy ma?-Aqiya jalbaraqtay amandasyp úsynypty mening hatymdy. - Sýiinshi, Bighabil agha tiri eken, hat keldi, Shayar Tarym maydanynda eken!

- Ras pa?- Qapelimde quanyshyn jasyra almay, dalbaraqtay úmtylghan saq Asylqan, «tynshy jendetting әieline» anyra qarap túryp qalypty. «Bighabilding tirligine quanghanymdy myna opasyzgha bildirip aldym-au» dep shoshynghanyn, jýzining súrghylt tartqanynan sezipti Aqiya, jylap jiberipti.

- Asagha, itke tiygendigimmen eshkimge ittik istegenim joq! Aralarynyzda ósirip edinizder, qastyq istesem dәm-túzdarynyz atsyn, menen qauiptenbeniz!- dep úsynghan hatty Asylqan kýrenite oqyp shyqqan song súrapty. Bighang bala-shaghasynan derek taba almay qalghan eken. Osyghan jauap jazyp jibereyin desem, ózim de bilmeymin, sizden kómek súray keldim!

- Men de bilmeymin ghoy shyraghym!... IYe, iye, toqtap túr, bilse osynda bir adam ghana biledi!... partkomnyng sayasiy-zang bólimindegi Álibek jaqynda «qúqyq iyesi» qalpaghymen qolgha alynypty. Sonyng әielimen tanystyghyng barma edi?

- Aytolqyn apay ma?... Bilemin!

- Álibek qolgha alynghan song Aytolqyndy osy lagerge әkelgen. Shoshqa qorada isteydi. Búryn Kýlәnmen qyzmettes bolatyn. Al, Bighabilmen de Maqpalmen de jerles. Bighabil ony «Aqmarqa jeneshe» dep óte jaqsy kóretin. Sodan súrashy!... Istep jýrgen jerin kórsetip jibereyin, biraq, men aitty deme!...

Aqiya, alystan ybyrsyp-ýnireyip kóringen shoshqa qoranyng syrt jaghynan barypty. Kýn jylynyp qalghan laysang shaghynda múnyng sasyghyna syrttan kelgen múryn betteyme. Bir sharbaq qoranyng ishinde asa múnly әndi bәseng ghana syzyltqan Aytolqynnyng ýnin әnshi Aqiya tany qoyyp syghalap, jalghyz tazalap jýrgenin kóre dabystapty.

- Aytolqyn apay!

Qora syrtyn ailana jýgirip shyqqan Aytolqyn Aqiyany tany sala tosyrqap týiilip túra qalghan eken. Bauyrmaldyghymen ózinen kishilerdi baurap әketetin kósem әpekesining mynaday qorlyqta jýrgenine ashyna enirep jibergen Aqiya qúshaq jaya ketkende keudesinen iyterip qalypty Aytolqyn.

- Tart әri aram qúshaghyndy, opasyz qanshyq!

- «Opasyz qanshyq» bolghanymdy sol shaqtyng ózinde-aq moyyndaghanmyn, әpeketay!- Aqiya endi jýginip otyra qalyp enirepti. - Áyel arynyng eng qatal sotyna sodan beri arnap keldim ózimdi!.. Býgin... býgin... batylym býgin ghana jetti sizge kórinuge!.. Bir ayauly dosymnyng habaryn әkeldim!... Ol ýshin sizden súrap bileyin degenim bar!...

Janqaltasynan mening konvertti hatymdy shygharyp úsynypty. Potsherkime ýnile týsip qolyna alghan Aytolqynnyng júqalang aq jýzi qyzghysh tartyp, syrt ailana oqypty. Kózin qolymen sipap jiberip, qayta ýnilipti. «Esil azamatym!» dep kýbirlegeni estilipti Aqiyagha. - «Osynday azghyndardy әli de týzep, adam qataryna qospaq, әli de ústaz qalpy!» -dep kýrsinipti.

- Túr ornynnan, jýr beri! - Erte jónelipti Aqiyany jataghyna qaray. Shoshqa qoranyng ór jaghyna - bókterge salynghan alasa eki ýiding birine kirgizipti. Bir ýide hanzu әielder túrady eken, týrlerine qaraghanda olar da «qúqyq iyelerinin» әielderi siyaqty.

- Múkarama, siz bara túrynyzshy mening ornyma! -Aytolqyn ýidegi semiz әieldi óz júmys ornyna jiberip sóilepti Aqiyagha. - Sen Bighabilding ózing turaly bergen baghasyna qarap, qylmystan jenildep qaldyng ba?

- Joq әpeketay, dýniyede qorqaqtyqtan ýlken qorlyq joq eken. Ózim de adam aitqysyz qorlyqty kórip bolghanmyn. Mening kórgenimdi kórip tiri jýruden, ólimning ózi jaqsy eken!... Tek... maghynasyz óle salu da oqyghan әiel ýshin... dúrys ýlgi emes qoy!

- Al, tynda, ol esebindi keyin kóremiz! Keshe, aldynghy kýnde osynda kelip jýrgenindi siyrshy hanymdardan estigenmin. Bighabilding súraghanyna jauap jazugha asyghyp jýrgenindi endi úqtym. Maqpaldyng qazir qayda ekendigin biz de bilmeymiz. 62-jyly martta Túrpan jaqtan Kýlәnning ýinde qalghan balasyna bir kelgen. Biraq, biz de anduda edik. Barmay, amandasa almay qalghanmyn. Sodan ile-shala Qúlja oqighasy, ýsh aimaq halqynyng Sovet odaghyna qashu oqighasy tuyldy. Sol aralyqta Maqpal, balasyn alyp Dórbiljindegi ýilerine ketti me, iyә, ózi Túrpangha qaytyp ketti me, bilmey qaldyq. Bighabil sezgir edi, eger shekara ashyla qalatyn jaghday bolsa, maghan qaraylamay ýlken ýilermen birge kete ber dep eskertken bolsa, Maqpaldyng sol oqighada ketip qalghan boluy mýmkin. Óitetini, sodan beri Maqpal jóninde eshqanday sóz joq. Al, Kýlәn, Yntyqbaydyng Taklamakandaghy Dilbar deytin lagerde 61-jyly ólgenin 63-jyly estigen. Sodan bastap onyng taudaghy jalghyz bauyry tipti jiy kelip túrdy. Ýy mýlkinen bólip-bólip tastyp әketip jýrgenin de sezgenmin. Kýlәnning ózi tómenge aidalatyndyghyn biletin. Qúmyldaghy bir enbek maydanyna әketetin bolghanyn estip, bir kýni inirde qosh aitayyn dep barsam, túrghan ýiinde eshtene qalmapty, qyzy men ózi de joq. Taugha shyghyp ketkeni belgili boldy. Bauyrynyng aty Ybyray, Erenqabyrghanyng Sanjy jaq túsyndaghy Qostay deytin auylda túrady eken. Sony audandyq ýkimet arqyly bilip, sonynan quyp barghandar Ybyraydyng ýiin de taba almay qaytypty. Qayda ketkenin eshkim bilmeydi. Meninshe Kýlәn tabylsa, Maqpaldyng da deregin tabugha bolady. Ol ekeuining shygharda jany ghana basqa bolatyn... Bighabilgha hat jazsan, abyrjytpay, bala-shaghasynyng amandyghynan-tabylatyndyghynan tolyq ýmittendirip jaz! Neghúrlym, Maqpalynyng ýlken ýiine der kezinde jetip, solarmen birge ketkendigine sense ghana tynyshtalady ol.

- Kýlәndi men izdesem taba alarmyn ba? Siz ony qayda ketti dep mólsherleysiz?

- Eger senimdi jol bastaushy bolsa, ol da Qazaqstangha ótip ketti. Bolmasa, osy úly taudyng bir quysynda, qalay da bauyrymen birge!... Meninshe Ybyraydyng qayda ketkenin auyldastarynda biletinde joq emes. Jinishkelep súrasang tabylady. Manayyna asa júghymdy-sinimdi jigit kóringen...

Aqiya ýiine kesh bata qaytyp kep, Aytolqynnyng auzynan shyqqanyn týgel jetkizdi maghan. Yntyqbaydyng ólimi ishimnen qatty mújydy. 61-jyly Sahuda bolghan asharshylyqtyng Dilpardy týgel jútyp ketkeni sonynan estilip edi ghoy, sonyng arasynda Yntyqbay da ketipti-au, esil sabazym!... Taghy da jetim-jesir bolyp qalghan Kýlәnning iyen taudaghy hali kóz aldymnan ketpey qoydy. Al, Maqpalym qayda, Asqarym qayda?... Mening aitqanym boyynsha ýlken ýige uaqytynda qayta aldy ma, iyә, jete almay bir qyrsyqqa úshyrap ketti me?... Tezdetip osy tauda Kýlәnning bar-joghyn anyqtauym, halin biluim qajet! Odan Maqpaldyng baghdaryn bilip alyp jortuym kerek, endi ne kórsem de tәuekel!...

Kýlәndi aldymen Aqiya shyghyp izdep kórudi aityp edi. Oghan men kónbedim: ózi eki qabat qoy, onyng basqaryp ústap otyrghan myna qorajayy tipti «tórt qabattan» da qiyn jaghdayda. Eki býiirinde ómir-baqy otasa almaytyn «eki bay» jatpay ma!... Men shyghyp ketip kýn kóre túruyma bolar edi. Ólimtik bayy ólip qalady da Aqiya zor tergeuge-sayasy qúnykerlikke qalady!...

Qúljannyng qyzyl dokumentterin aldymyzgha týgel jayyp, ekeu ara talqygha saldyq. Taugha Qúljan bolyp shyqsam, eng qolayly jeri, onyng tuystary Ilede, tapaltaq shúbar ekendigin búl taularda kóp adam bilmeydi. Biraq, onyng atyna óshigip jýrgenderding maghan qas qylyp, óltirip tastauy da mýmkin siyaqty. Al, Aqiyanyng óz ata-anasy men tuystary Boghdanyng teriskeyinde, demek, búl tauda Qúljangha qayyn júrt bolyp qorghaytyn da eshkim joq. Bir tәuiri, Aqiyanyng búrynghy sabaqtastarynan, oqushylarynan birnesheui bar eken. Solardyng aty-jónin jazyp alyp, jay-jaghdaylarymen tanystym. Týgelimen mening ózimdi jaqsy kóretin bauyrlar eken. Olargha shyndyghymdy aityp panalauyma bolatyndyghy quandyrdy. Eki-ýsheuine Aqiya hat jazyp tapsyrdy meni...

Soghys pen qaraqshylyq qaynap jatqan kósheni búrynghymsha úighyr qart bolyp shoynandap kezdim. Eki jaghynan qarsy atys bolyp jatqan kóshelerde qaranghy bazardyng qatqan zaghyrasyn qasaqana kemirip, qayyrshy bolyp ta óttim. Toqty Basiytqa bir apta búryn tapsyrghanym tabylghan habary ýlken kópirde estildi: men minip ketetin atty Sәnpakudyng syrtyndaghy bir húizu qorjasynan tapqan eken. Sol kýni kesh týse Toqty Basit ýsh myqty serigimen baryp, toqtam boyynsha Qarajamby ótkizdi de qazaq ertoqymymen erttep alyp shyghyp mingizdi maghan. Aytuly jýirik ekendigin serikteri biledi eken. Tau qazaqtaryna bóten kórinbeytin kóneleu malaqay men toqyma jaghaly jartylay palito shapandy kenep qorjyngha salyp, qanjygha maylady. Baldaqty taqymyma qysyp, bambuk tayaqty qolyma aldym da, bar yrazylyq alghysymdy tórteuine jaudyra qoshtasyp, Toqty Basitting qolyn qatty qystym.

Bylay shygha bergenimde sonymnan eki atty kórindi. Aprelding bas kezi, Jon taudan basqa jerde qar qalmapty. Jelemikti salqyn týn sondada yzghar bayqatady. Jaltaqtap art jaghyma qaray berdim. Eki atty, qaladan birge shyqqan Erenqabyrghanyng eki rayonynyng adamyna úqsap eki jaqqa bólinip ketti. Jem jep túrghan toq atty әlden úryndyryp almau ýshin jele ayandatyp qana jýrdim. Basymda Tarym úighyrlarynyng teri bórigi. Qartayyp bitken aqsaqaldy bayaghy aqsaq.

Týnqatyp jýrgen múnday jaqsy aty bar jarymjan shaldy basynu, әrkimning qolynan kelse kerek qoy. Álgi bólinip ketken eki attynyng kýnshyghys betalysymen ketkeni jaqynday berdi maghan.

- Jol bolsyn, ekeumizdiki jol bir eken!- dep qaudyrlady. Dýngen eken.

- Siz qay gýnsheden? - Ýnile qaradym jýzine. Juan qara súr jigit, men satyp alghan attyn, joldan qayta tartyp әketuge shyqqan iyesi ekendigin mólsherlep ýnildim. Sol maqsatpen shyqqan bolsa, «aqsaq shaldy» tiri qaldyruy mýmkin emes, búrynyraq qamtymasam ólgenim!... Ol da qatarlasyp ýnile bergeninde bambok tayaqtyng qalyng temir qaptalghan jer tirerimen shekeden ala shaq etkizdim. Ol da jeng shoqparyn ynghaylap keledi eken, «әiya!» dep baq ete týskeninde qolynan týsip ketti. Basy búlghandap, atynan aua berdi. Tizesinen edel-jedel eki soghyp jiberip qúlattym da shaba jóneldim. Qústay úshty qaraker. Kýnbatys jaqqa ketken serigi, qúlaghan myqtysynyng dauysyn esty qoyypty, tasyrlatyp solay qaray shapqylady. Men qara ýzip, týn qaranghysyna sinip kettim. Betalysymnan búltaryp, kýnbatysqa qaray biraz zymyrattym da húizulardyng sonyma qayta týspegendigi anyqtalghan song tizgin tartyp, búlanqúiryqqa qayta auystym.

45-jyldyng kýzinde gomendannan qashqandaghy jolym, tang ata tau bókterine jetkenimde tanyldy. Sondaghy bizding myltyqty ketik sary tonaushy kelip tapqan jarly búlaqtan ótip, biraz órlep baryp aiqynyraq bir sýrdek jolgha týstim.

Kóringen daldaly túiyq saygha damyldap, at terin qúrghatyp alghym keldi. Endilikte men ontýstikting aqsaqaldy shoynaq shaly emes, saqal-múrtsyz, mәdeniyettirek qúlaqshyn, palshopkaly, sylty basatyn, qysqa tayaqty ghana qazaq boluym qajet. Baldaq pen artyq kiyimdi saqal-múrtymmen qosyp belgili bir tastyng quysyna tygha saldym. Qyzyl znaktar eski shapannan jaghaly sary palshopkanyng omyrauyna kóshti. Jarasa ketti keudeme. Qúraldy qyzyl qorghaushylar kezdesse, atym Qúljan. Auyl jasaqtary kezdesse, aqualgha qarap, iyә, Qúljan, iә basqa bireu. Adamgha kezdeskenimdi bilgenimde Bighabil bola salady.

Kýn jayyla jolgha týstim. Jazyp alghan tizim men auyl mektepterining jol plany qolymda. Ár mektepting tústaryna mólshermen syzylghan adyr-jotalardy taudyng ózinen izdep ýnile berdim. Kýn týske kóterilgen shaqta kommunanyng ózim nysalaghan bir әtiret mektebining túsyna jetkenimdi mólsherledim. Tómen qúldaytyn sýrdikke búryla bergenimde aldymdaghy kezeng ýstinen bireu aiqaylap búiyra shaqyrdy.

- Ey jolaushy, múnda kel, múnda! - Naqtyly tau qazaghynan qoyylghan qarauyl ekendigin bayqay sala salmaqpen dauystadym.

- Ey joldas, «halyq ýshin istelik!» ekinshi әtiret osy tústa ma?

- Maujushy týmen myng jasasyn! Sol tústa, bel astynda ghana!

Rahmet aitqanday tayaghymdy kótere sala jónele berdim.

Belden asyp, jaydaghyraq saydaghy tas ýili qystaugha qúldadym. Ár tústan jayau-jalpy shúbyrghan adamdar kelip jatyr. Zor jiyn ýstinen týsetindeymin. Qauiptenip túra qalsam da laj joq, kórinip qaldym ghoy, endi búltara jónelsem-aq kýdikti jolaushy bolamyn da sonyma qughyn týsiremin! Kidirmey-mýdirmey kirip, aralasa ketuge tәuekel ettim.

Syrtqa asylghan tayqazan manynda taqtaygha saqyldatyp birdeme turap jatqan әielder nedәuir kórindi. Nauryz kójening uaqyty ótip ketken. Toy, iyә, as ýstine týstim be?... Myna turap jatqandary qanshalyq kepken sýr et bolsa da búlay shaqyldamasa kerek edi. Temir rudasyn úsatyp jatyrma desem, dokt pyshaqpen shapqylap, su qaynatqan tayqazangha salyp jatqanday!...

Kýnbatys jaghymnan qiystap, bir atty týsip keledi eken. Janaghy kezeng tosqan qarauylshy bolsa kerek. Jenindegi qyzyl shýperegi seskendirdi. Meni kórip mektep aldyna múghalim syndas retti kiyingen eki-ýsheui shyghyp túra qaldy. Qyzyl jendi pәle kelip, mening aty-jónim tergelgenshe osylardyng «mәdeniyet tónkerisine» bolghan pozisiyasyn bayqauym qajet kórinedi. Atymdy quzap jedeldete ayandadym. Sәlem beru ornyna aitatyn ýzindim, qazirgi pozisiyasyn da, sanasyn da bayqatatyn dórekileu ýzindi bolsyn!...

- «Birinshi qiynshylyqtan, ekinshi ólimnen qoryqpalyq!» -dep aiqaylap túra qaldym aldaryna kelip. Kekseleu qalyng múrtty juany myrs ete týsti de, jinishkeleu múrtty súnghaq boylysy ezuin әreng jiyp, zorlanyp tomsara qabyldady «sәlemimdi».

- «Halyq ýshin qyzmet qylayyq!»

- Maujushy myn-myng jasasyn! - Ekeuining múrty da oinaqtap ketkendey boldy. Attan týse qaldym.

- Maujushy myng million jasasyn!- dep jastau semiz sarysy qaljynyn ashyq bayqata dauystap jiberip ústady atymdy. «Sәlem alghan» ýsheui de jyly úshyray qaldy.

- Bizding ýige, bizding ýige basta!- Kekseleu juany ekinshisine osyny kýbirley sala qol alysty menimen. Amandyq-saulyqty súrap qatarlasa ayandady. Tayaghyma kýsh sala sýienip, ayaghymdy sylty bastym. Qyzyl jendi qarauylshy mening qasyma kele almay qarap túryp qaldy. Qazaqtyng syilau salty boyynsha búl jerde eshkimning at-jónimdi asyghys súramauy quandyryp edi. Ýige kirgen song ýlkeni bәibishesine kórpe tósetip, qataryma otyrghanda da ol jóninen auyz ashpay, jaqyn tanysynsha qarap kýlimdep, aulynyng jónin sóilep ketti.

Býgin gýnshening ýlken әtireti boyynsha zor jiyn ashatyn kýn eken. Búrynghy taptyq zúlymdyq ýstinen sher tógip, pomeshik pen bay sharualardy kýreske alugha dayyndalyp jatypty.

- Kóne qoghamdaghy kedeylerding tarihy taghamyn bizben birge jesuge kelgeniniz, quanarlyq is boldy!- dey saldy da, birge kelip otyrghan ekeuin quzady. - Al, joldastar sender júmysty ornalastyra berinder, biz qazir shyghamyz! - Eki múghalimdi sol sózben jolgha salyp onashalanghan song malaqayymdy basymnan alyp qoya sala qolymdy qysty. - Ot janyp túratyn meyrimdi kózinnen tanydym Bighabil joldas! - Solq ete týsti de, yrshyp ketken kóz jasyn sýrte qoydy. - Aydalyp ketkeninnen beri esimnen bir de shyqqan joqsyn. Men búryn osy mektepting bastyghy edim. Ýrimjidegi oqu-aghartu jiyndarynda ýsh ret kórip, sózindi tyndaghanmyn. Kommuna qúrylghan song meni osy óndiristik ýlken әtretine dadýijang etip saylaghan. Atym Omar... Esen-aman jýrding be, qashan qaytyp keldiniz?

- Ol jónimdi keyinirek sóilep bereyin. Al, әlgi eki jigit kim?

- Múrtty ýlkeniregi mening ornyma mektep bastyghy bolyp saylanghan, Ánuar deytin múghalim. Sizdi tanuy mýmkin. Kýrsine eskerip jýretinderding biri sol. (Aqiyanyng hat jazyp bergen sabaqtasynyng biri osy Ánuar ekenin tanydym.) Al, anau jas jigit 61-jyly asharshylyqta shyqqan múghalim. Sauat jóninen de sol shyqqan jyly bayqalyp túrady. Atynyzdy qazirshe kim dep atayyn?

- Qazirshe Qúljan. Qúljannyng kim ekenin bilesiz be?

- Ol itti bilemin ghoy. Sonyng jaman atyn jamylmay-aq qoysanyz qaytedi?... Ras sol eken dep sizge jansaqtan qastyq saylap qoyatyndar shyghyp qalar!

- Qyzyl qorghaushylarmen armiyanyng sharlaushylary kelip qalsa, onyng es qatatyn belsendilik kneshkeleri mende edi!

- Yapyray, ә!.. Onday sharlaushylardyng tynshylardyng tynshylary da bar osynda!... Qazirgi jiyndy basqaratyn kedey, tómen, orta sharualar Jushy - sol noghandardyng bastyghy. Sizdi oqu-aghartu sharlaushysy dep soghan men tanystyryp qoyayyn, siz ýndemeniz. Onyng týsiniginde aghartu degen - burjuaziyanyng qyzmeti. Qúljandy, ol qadaghalap jónin súrasa ghana aitarsyz. Al, mektep bastyghynan shyn jóninizdi jasyrmay-aq qoy! Ol, myqty azamat. Tym bolmaghanda qastyqshylardan qorghay túrugha paydasy tiyer. Asharshylyqta tughan әlgi sary da sonyng qolynda ghoy.

- IYe, Ánuargha bir sabaqtasynyng jazyp meni tapsyrghan haty da bar, sony berip qoyyarmyn...

Osylay kelisip alyp, jiyn ashylghanyn estisimizben mektepke qaray ayandadyq. «Qazirgi ishetin kójemizge jirkenish kórsetpeniz, búl iydeya synaytyn, soyqandy kóje!» degenin Omar kýbirlep qana eskertti.

Eki jýz shaqty adam siyatyn jiyn zalynyng ishi-syrty adamgha lyq tolypty.  Bir-bir tostaghan «kójeni» ózderi tayqazannan qúiyp әkelip, taqyr jerge alqaqotan otyrysa qalghan eken. Omar dadýijang meni sol otyrghandardyng arasynan ótkizip, jiyn zalyna kirgizdi. Qolymnan jәne jetektedi. Tórdegi jalghyz ýstel, jalghyz oryndyqta kóje iship otyrghan jalpaq bet, bojban qara jushidyng bizge qaraugha pәlendey әuesi joq siyaqty. Árkimge syghalay qarasynan, biyiktep «qyzmet babymen» otyrghanyn týsindim. «Ata-babasynan qalghan múra kójeni» terlep-tepship, qomaghaylana tartyp otyrghan da ózi eken. Omar ekeuimiz eki terezening arasynan mektep bastyghy ashqan oryngha jetip, qúrghaghyraq jerge ornalastyq. Semiz sary múghalim bizding aldymyzgha da eki tostaghan kójemen, qasyq ornyna bir-bir púta ústatty.

Álginde kele jatqanymda әielderding shaqyldatyp shauyp, tayqazangha salyp jatqandary osy kójening «qongy» bolyp shyqty: byltyr kýzdegi jighan jýgerilerining qatqan maldegi. Ony qaynatyp, óneshten ótetindey júmsartynqyraghan túnyq sarghylt sugha jýgeri ýnning kebegin seuip laylap, kóje siqyna keltiripti. Basqa dәm-túzdan taza-taqyr, jyp-jymyshy. Al, osyny iship otyrghan kópshilikting tandaylary taqyldap, maldek qiyndylaryn qars-qars shaynaydy. Netken tәtti deskendey tamsansyp, obygha jútynady. Jiylghan osy bes-alty jýz adam bir-birine qaray almaydy. Sol «taghamnan» basqagha kónil bólip kýbirlegen eshkim joq. Jym-jyrt auyzdardy júp-juan maldekter kerip, búlt-búlt, byrt-byrt, kýrt-kýrt etedi.

Eger múny osylay «qúmartyp» ishpese, kedey taptargha qarsy pomeshiyk, birokrat burjuaz, shujynjuiy, jiyangerlerding jaldanbalary bolyp kýreske tartylatyndyghyn bilgen song men de әdeyilep «qúmarta» týstim. Kesheden beri ystyq tamaq tatpaghanmyn. Asqazanymnan qaytar dep qauiptenerlik eshtenem joq edi. Terlep - búlaulana ouyp, ýshinshi tostaghandy aldyrghanymda Omar búgha qarap jymyndady. «Kedeyler jushi» da biyikten qarap qoyyp otyr eken.

Osy kójening naghyz múrageri - kedey, tómen orta taptardyng birlesken qosynnyng tóraghasy bir tostaghanyn әreng tauysyp, sózge ainalysa bastady.

- Búl kisi kim edi, tanyspappyz ghoy?- dep súrady Omargha qarap.

- Búl kisi mektep sharlaushysy, Ýrimjiden osy tau mektepterining myna bosap qalghan shaghynda búzylyp, otyn bolyp ketuinen saqtandyru ýshin shyghypty.

- Bәse, pratoldyq ýkimetimiz kimdi qyzmetke qongdyng qajettigin biledi!- dedi jushi. «Pratoldyqtyn» proletarlyq degen sózi ekenin týsine tyndadym. - Kórdinder me jamaghat, búryn kýni ýshin qol malay bolyp kórmegen adam búl taghamymyzdyng qadirin bilmeydi. Biz osy taghamnan ghana kýsh alyp, ósip-ónip kelgenbiz. Myna baylar qazy-qarta asqan qazandarynyng juyndysyn da itterine berip, bizge osydan basqa nәr tatyrmaytyn. Biz búlardaghy kegimizdi taghy da osy tamaqpen alamyz! Qazir Joldybay joldas myna qojayyndardyng ýstinen sher tógedi!

«Myna qojayyndar» dep jushy núsqaghan bosaghada bas kiyimderi ainaldyrylyp teris kiygizilgen bir top otyr eken. Tostaghanday kójelerinen bas almay túqyrysyp alypty. Joldybay atalghan salpang qúlaq eski tymaqty kóse shal, jushidyng ong jaq qataryna shyghyp túra qalyp, enkildey jylady.

- Bratoldyq joldastar!... Biz ne qorlyq kórmedik... Búl shoshqalardan!... Osy tamaqty itting de ishpeytindigine arghy qoldaryndy beri әkelinder!... Kebegin molyraq salmasa teri iyleuge de jaramaydy! Osyny bizge osy baylar óz qatyndarymyzgha zorlap qaynatqyzyp beretin!... Ey Baqbergen, túr ornynnan!... túr! Osyny maghan sening bergizgening ras pa, ótirik pe?... Qúdayshylyghyn ózing sóileshi qane! - Joldybay «qúdayshylyq» degen sózinen qatty qateleskenin sezip, kózi baghjang ete týsti. - Astapralla qayda ketip baramyn ózim!... Maujushilyq jónin ózing sóile qane, Baqbergen!

Kýlkiden qysylghan kópshilikting bet-auyzdary býlkildep, qas-qabaqtary dirildep ketip edi. Bir-ekeuine zekip qalghan jushidyng dauysynan tamaqqa tiyip qoyghan mysyqsha jerge jabysa qalghanday búqty kópshilik. Baqbergen atalghan shal appaq saqalyn dir qaqtyryp, qusyryla týregeldi ornynan.

- Ras, ras qoy shyraghym!... Biraq, ol zamanda múnday qatty aghashty kim shapqylap, qaynatyp әure bolghan deysin. Jaqsy etimizdi jalshylardan ayap, ishek-qaryn, ókpe-soqpa beretinimiz ras bolatyn, soghan qaraghanda ras qoy, aitqandarynnyng bәri ras qaraqtarym!

- Ey qaqpas!- dep aqyra týregeldi bir әperbaqan. -Ey qaqpas, qatty aghash qaynatqyzyp bermey, ishek-qaryn, ókpe-bauyr, bas-siraq, may sorpamen baghyp keldim dep túrmysyng bizdi! Maujushy men biz saghan jala jauyp túr ekenbiz ghoy, solay ma! Osynday qara kóje jasatyp bergening ótirik eken ghoy! Ey saqaldy iyt, ei, itting tisi batpaytyn myna qaq sýiekti kim kemirtip edi bizge! - Syrttan әkelip jambasyna basyp otyrghan siyrdyng kәri jiligimen keudeden perip kep jiberip, shalqasynan týsirdi shaldy.

Qalpaqtylargha kijine týregelgen birnesheudi kedey jushy qol isharasymen toqtatty da Joldybaygha adyraya qarady. «Keri tónkerisshilerden jón súrap, kelinderinshe iyiludi qashan qoyasyn!»- dep zekirip qaldy da Mauzydúnnyng ýzindisin oy jota saudyrlata jóneldi.

- «Tónkeris degen qonaqqa shaqyru emes, әshekey syzu, keste tigu emes. Tónkeris degen qozghalan, bir tapty bir taptyn... qysqasy, taqymgha basyp, dodagha saluy». Janaghy Dýisen joldastyn, bayaghyda ózine Baqbergen kemirtken sýiekpen ózi úruy zandy is boldy. Tónkeris qyludy Dýisen joldastan ýireninder!

Sóitip, «Dýisennen ýirenushiler» shu kóterip úranday týregeldi de qalpaqtary alqymdap, tas daualgha janyshtaugha kiristi. II-qii aiqay, birin-biri tyndar emes. Ayaq astynda qalatyn bolghan song Omar meni jetektep syrtqa shygharyp әketti.

- Átiretinizdegi adamdardyng amandyghyna jauap beretin bolghan song siz «qalam kýresin» aityp baspaysyz ba mynalardy?- dep kýbirlep edim, kýrsinip jiberdi Omar.

- Bar qúqyq qazir, osy mandaghy әskery qyzyl qorghaushy komissary «orteke»[1] etip oinatyp otyrghan osy «jushidyn» qolynda. Ákimshilik «kedey - tómen orta sharualar qosynyna ótkizilgen. «Tónkeristerine pikir aitsam-aq «qúqyq iyesi», «keri tónkerisshi» degen qalpaq ózimdi bassalghaly túr!...

«Qúqyq iyesi» dep atalatyn «qylmystardyn» qaydan shyghyp jatqanyn endi tolyq týsinip, qoya qoydym. Alqyldatyp qúsa jónelisti daladaghylar. Aldymen zaldaghy jýregi qozghalghan qalpaqtylardan bastalghan «qúsu nauqany» ile-shala kópshilikti týgel shabyttandyrdy. Dýnie laq-lúq, sar-súr boldy da ketti. Auyzdardan maldek atqylaqtap, sary ózen tasy jóneldi.

Túla boylary qúsyqqa malshynghan «keri tónkerisshiler» de, tizeleri men etekteri ghana battasqan «tónkerisshiler» de súp-súr bolyp shyqty syrtqa. Endi qúsu ýshin emes, qalghan-qatqanyn qúiryqtarynan aghyzu ýshin shyqqan ispetti. «Bizge bergen tamaqtaryng tәtti me eken?» -dep jushy bastap aqyrdy da «tónkerisshileri» qostap, «joghalsyn-joghalsynnyn» astyna aldy. Qalpaqtylardy qamshylap shyqpyrtyp qualay jóneldi sonson. Juan jushy azghana jerge birge qualasyp baryp toqtap qaldy da basqa quushylar bel asyryp әketti. Jushidyng endigi mindeti, belge shyghyp, qay jerge deyin qualap soqqanyn baqylap túru eken.

Qyzyl jeng belgi taghynghan jigitterden eki-ýsheui jalbaraqtay kelip qol berdi maghan. Búlardyng búlay birlesip kelip «jalbaraqtauynyn» týbi jaghadan alugha sayatyndyghyn týisine qalghandaymyn.

- «Halyq ýshin qyzmet qylayyq!» taptyq tuys, atynyz kim bolady?- dep súrady bireui.

- Búl kisining aty Qúljan, - Omar menen búrynyraq atap qaldy. - Qane tanysyp qoyynyzdar! -Olardyng da attaryn atap tanystyrdy da mening «qyr mektepterining amandyghyn baqylau ýshin» Ýrimjiden shyqqanymdy aitty. - Al jigitter, búl kisi kelgeli shay da ishken joq. Ángimeleriniz bolsa, bizding ýige jýrinizder!

«Tarihtyq azap tamaghynan» asqazandary azaptanyp túrghan jasaqtar óz júmystaryn syltauratyp, ýilerine jónelgende biz de Omardyng ýiine bettep edik. Meni Qúljan dep estigennen-aq ýdireye qaraghan semizshe sary múghalim ýnsiz bólinip ýiine ketti. «Áne!»- dedi Omar myrs ete týsip, «Ánuargha aityp qoy» degendey ymdap, aldygha týse jóneldi. Mektep bastyghy ekeumiz qatarlasa ayandadyq.

- Ánuar bauyr, mening shyn atymdy siz ghana biliniz! -Aqiyanyng hatyn ústata qoydym. «Siz ghana» degendi basa aittym әdeyi. Keyingi kezde Bighabil ekendigim ashylyp qalsa, janaghy Qúljan dep jariyalaghan Omar dadýijang qashqyn jasyrghan bolyp kýimeui ýshin, «ol meni Qúljan dep jansaq tanyp qalypty» dey saluym qajet bolatyndyghyn eskerdim.

- Ózim de shyramytyp edim!- dep jymighan Ánuar qatty oqyp shyghyp, basyn iyzep-iyzep qaldy. - Qolymnan kelgeninshe kómekteseyin. Kýlәn men Ybyraydy izdesip bereyin! Biraq, siz... qalpaghynyz joq eken ghoy, búl jerde onshalyq jasyrynbasanyz da bolarma eken. Qazir basynda miy bar júrtshylyq sizden kóri Qúljangha ósh! Myna ýzdiksiz jýrgizilip jatqan tónkerissymaqtaryna týgel ósh. Tek, әrkim óz bastaryn aman alyp qaludy ghana oilaytyn aqymaqtyqtarymen ghana óstip jýr!

- IYe, dәl solay. «Árkim óz bastaryn ghana oilaytyn aqymaqtyq», osy qoghamdaghy barlyq aqymaqtyqtardyng anasy. Búdan әli talay jana aqymaqtyqtar tuyla beredi ghoy. Meni ýzdiksiz sorlatyp kele jatqan әleumettik osy aqymaqtyq, búl saparda Qúljan bola túruyma mәjbýr etti!

Búl sózime qarqyldap kýlip jibergen Ánuar kýrsinip alyp aiqyndady óz jaylaryn:

- Bizdegi búl aqymaqtyq qazirshe qastyq dәrejesine kóterile qoyghan joq. Tek shyn sózden ghana qaldyryp túr. Mәselen:

Osy auylda maghan eng jaqyn dos - Omar aqsaqal óz syryn maghan aitpaydy da men oghan aitpaymyn. «Ashylu-sayrau» nauqanynan bergi taghdyr bizdi óstip týgel zymiyangha ainaldyryp barady! -dep kýldi.

Men de óz oiymdy aiqyndap týsindirdim.

- Júrtshylyq arasynda Qúljandargha ósh adam kóbeygen eken dep, býtindey Bighabil bolyp jariyalanbauym qajet. Bighabilding qalpaghy joq bolghanymen qazir sol atynyng ózi zor qalpaq. «Qashqyn qasqyr» etip shygharatyn qalpaq!

- Bighabil әshkerelense, mәselesin qayta tekserip anyqtauy mýmkin. Al, Qúljandy, jalaqorlyghyn estip ashynyp, qany qarayghan әrqanday azamat, tekserip-tektemey-aq jasyryn jaylay saluy mýmkin.

- Mening óz oiym, әlgindey baqylaushylar aldynda Qúljan bolsam, onyng kineshkeleri mende, onay qútylamyn. Al, basqa jaydy ózderiniz bilinizder! Men Tarym maydanynda qalpaqsyz, uaqytsha kәsipke ornalasyp túryp, hat-habary bolmay ketken bala-shaghamdy tauyp qaytu ýshin ghana qashyp shyqqanmyn. Kýlәn men Ybyraydy izdep jýrgen maqsatym da sol. Semiyamnyng qanday jaghdayyn bolsa da Kýlәn biletin.

- Týsindim!- dedi Ánuar, Omar ýiining esigin ashyp kirgizdi.

Bir shlapshyndy jeke óz aldyna aldyryp alghan Omar, qúsyp bolyp ta ýlgergen eken.

- Osynday onashada siz de әlgi ýsh tostaghan azabynyzdy qaytaryp tastanyz!- dep shlapshyndy maghan iyterdi. Men kýlip jiberdim.

- Múnday tamaqtyng eng «pratoldyghyn» jep kónigip alghanmyn. Bizding qojalar búdan da zoryn bergen ghoy!

- Oipyr-au!- dep qalghan Omar, «búdan da zorynyn» nendey tamaq ekendigin Ánuardyng kózinshe ashyq súray almay, qarap qana qoydy. Bighabil ekendigin myna dosymnyng kózinshe bilmey túra túrayyn degen oimen tartyndy. - Bәibishe olay bolsa shay jasap jiber, Qúljan joldas ýsh tostaghan ishken. Qúspasa, asqazanyna mәldek sine qoymas, eritip jiberetin júmsaq tamaq bolsyn!

Qara búrysh, qalampyr qosqan qoy qara shay, sarymay, qúrtymen keldi dastarqangha. Omar men Ánuar birge otyryp, menen ashyq jón súray almay, bir-birine qarap qipaqtasty.

- Jaqynda maghan Bighabildan hat keldi!- dedi men. Qúljan bolyp otyryp-aq olardyng kókeyindegi әngimeni qysqasha sóiley bastadym. Bighabilding Qúljangha hat jazbaytyndyghyn biletindikterin de bir-birinen jasyrghanday, ózara kóz astymen qarasyp qoyyp qana tyndasty. Bighabilding basynan keshkenin, qalpaghy qalay alynghandyghyn, qazir qanday jaghdayda túrghandyghyn sóilep bolyp, búl jazghan hatynda onyng súraghan qajetin bayandaghanymda ghana tilderi sheshildi. Kýlәn men Ybyray jónin bir-birine aiqyndap úqtyrysa kele aitty biletinderin: Ybyray túrghan auyl shalghayyraq bolyp, kópten beri qarym-qatynas jasay almapty. Al, qazir Ybyraydyng ol auylda da joq ekendigin bilmegendikterinen kónilsizdendim. Ekeui «erteng bir senimdi adam jiberip, bilip berelik!» degenge kelisti.

Semiz sary múghalim shay iship bola bergenimizde de kirdi. Qyzara bórtip alypty. Maghan qaraghan qarasy sotqar:

- Qúljan joldas, sen mening tónkeristik saptasymsyn. Jәne býgin ikupәn[2] ishkenbiz. Ótkende kórgen azap-mashaqatymyzdy eske týsirip, Bighabildardan qalghan yza-qúsamyzdy qozghap ta aldyq...

- Joq, joq, Azat joldas, Qúljan joldastyng qazir Bighabilgha óshtigi joq, hat jazysyp túrady eken!-dep Omar bóldi onyng sózin.

- Hy, sol opportonspen hat jazysyp!... biz proletariyat tónkerisshileri eshqashan óz pikirimizdi jasyrghan emespiz. Eger onymen hat jazysyp túrghan bolsa, búl kisi de opportonshy bolghany. Jaugha tize býkkendik!... Olay bolsa kelise almaydy ekenbiz!

Azattyng «kelise almaydy ekenbiz» degenine qaray, әdeyi men de kerdie qarap jauap aittym.

- Jas joldas, bizge Maujushi, «qatelespeytin adam bolmaydy» dep ýiretken ghoy. Siz, biz qatelesken adamdy týzelgendigine qaramay, mәngi jau qataryna qosa berseniz manayynyzda dos qalmaytyndyghyn eskeriniz! - Búl sózimde «Qúljan bolsam da jaqsyraq Qúljan bolghym keldi. - Bighabildarmen bolghan kýres dәuirinde partiyamyzdyng úrany «aurudy emdep adamdy qútqaru» bolatyn. Biz onyng auruyn taba almay, ózin úryp jyqtyq. Endi jyghylghan ýstine júdyryq úra beru qajet emes qoy! Al, qazir ol da týzeldi, qalpaghy alyndy. Men de týzeldim. Búrynghy ústazymnan keshirim súrap hat jazdym. Qazir ýzdiksiz hat jazysyp túramyz. Qalpaghy joq adammen búlay baylanys jasaudyng nesi opportonizm bolmaq!

- Qúljan joldas, mynauyng týlkilik!- dep tike qarady semiz sary. - Qazaq arasyna kelgen song Bighabilshyl bola qaluyn-tonyndy audaryp kiygening ghana!... Múndaghy maqsatyng da týsinikti!

- Ne maqsat bar eken, qane, sony da aitynyzshy!

- Mening qazirshe aitatynym, sen Bighabil bola almaysyng da Bighabil sen bola almaydy!... Kel onan da araq ishelik. Ikupannyng býgingi keregi osy ghana! - Azat atalghan semiz sary sózderi osylay ghana shegindi de eki bótelke araqty janqaltalarynan suyryp dastarqangha qoydy. Birining temir qaqpaghyn tisimen qars etkizip júlyp alyp, laqyldata qúidy shay shynysyna.

Omar men Ánuar jaltaqtasyp, bir-birine qaray týsti de Ánuar sóiledi.

- Azat joldas, biz osy tórteuimizde bir halyqtyng aghartushylarymyz. Qazaqtyng әdet-әdebimen ýlkenimiz ýlkenshe, kishimiz kishishe, qonaghymyz qonaqsha, auyl adamymyz auyl adamynsha baylanys jasalyq! Búl jerde eshqaysynymyz da opportonistik qylmys ótkizip otyrghanymyz joq! Teginde...

- Tart ary feodaldyq әdet-әdebindi, sen mening bastyghym bolyp, tónkeris jolymdy bua almaysyn, búl qúqyqshylyghyndy istet pe maghan!

- Kimdiki tónkeris ekendigin su túnyghanda kórip alarmyz. Biraq, búl pikir, saghan mening sayasy qúqyqpen emes, pedagoktyq qúqyqpen aityp otyrghanym. Barlyq qasterli ahlaqty feodalizmning zyndanyna tygha bersen, sosializm baqshasyna ne qaldyrmaqsyn! Seni kórgen jas oqushylar ne onbaq!... Ár berden song osy istep otyrghanynnyng ózi ýkimetsizdik! Joghary jaqtan mektep qamymen kelip otyrghan bastyghymyzgha ne qalpaq dayyndap otyrghanynyzdy týsinemisin!

- Al, qoydym, qoydym! ...Biraq mening jas oqushylargha adamgershilikten qatelespeui jolynan basqa jaman әdet júqpaytyndyghyna siz de seniniz! Nәtiyjesin úzaqqa qaldyrmay-aq kórsetermin, «ýkimetsizdik» degeniniz de qanghyghan sóz. Ha-ha-ha-ha.....a... bәri de qaljyng ghoy aghay, qoydym! Myna araqty Qúljan joldaspen, sizdermen qaghystyryp ishu ýshin әkelip edim. Qane, tónkeristik yntymaq-berekemiz ýshin alyp jiberelik!

- Basqa sózinning eshqaysysyna men de qosyla almay otyr edim,- dep kýlimsirey qabyldady Omar. -«Tónkeristik yntymaq-berekemiz ýshin» deding ghoy, alsaq alyp jiberelik! Qazirgi kezende osydan basqa jaqsy tilek joq. Qane, tónkeristik yntymaq-berekemiz jasay bersin!...

Basqa ýsheuimiz iship jiberdik. Ánuar ishpey sheginip otyryp alyp edi, Azat onyng tizesin qúsha jyghyldy baryp. Bastyghy onysyn tyndamady. Dәretti syltauratyp ayaghyn serpe tastap shyghyp ketti. «Ýkimetsizdik degenning qanghyghan sóz» emes ekendigin Omar qasyp-qasyp aityp edi, ony tyndamay Azat qayta shalqydy. Ýkimetsizdik degen sózdi «qúqyq iyelerinin» órbitkenin, sóitip «tónkeriske túsau» bolyp jýrgenin aityp jelige jóneldi. «Qúqyqtylyqtan» qorqyp jýrgen Omar, «kózimizge týrtpese kórmeytin aurugha shalyqqamyz ghoy, men qoydym» degen kýlkimen sózden toqtap qalyp edi. Azat meni ailandyra bastady.

- Qúljan «joldas», qane sóiley otyrshy!... Bighabil «súmyraydy» jedik qoy әiteuir. Bala-shagha, qazan-oshaghyn da shaghyp tentiretip jiberip, endi qayta Bighabilshyl bolyp alyp qayda bara jatyrmyz?... Ony qazir Sovet radiolary óldi dep joqtap jatqanda, «mine aman, hat jazysyp túrmyn» dep jaqsy attana alar ma ekenbiz?... Sonyng sizge hat jazghany ras pa?... Qane, sol hatty bir kóreyikshi!

- Hattary ýide qaldy,- dey saldym men. Sonday hattan birin jazyp ala kelmegenime endi ókindim. Meni shynymen-aq Qúljan sanap óshikkenin bilip otyrmyn. Sonday qimas Bighabil aghasynyng dәl ózi ekendigimdi endi aitsam, myna qyzba jyndy araqkesh dýniyege jar salatyn siyaqty. - Sizding maghan nelikten óshtese qalghanynyzdy qalt jibermey týsinip otyrmyn,- dedim az oilanyp alyp. - Dýniyede jau degenning eki týrli bolatyndyghyn endi aiqyndadym: biri, jaulasudyng sebebin týsinetin, ólispey berispeytin antagonstik týisikti jau. Búl naghyz jau ghoy. Al, biri, bilmestikten soqtyghyp - jaulasyp qalyp, tanysyp-bilisken song onysyna qatty ókinetin arsy-kýrsi naqúrystau dos. Múny, «sýiikti jau» dep ataghym keledi. Siz qazir mening osynday «sýiikti jauym» bolyp otyrsyz!

Búl sózime Omar qatty kýldi de Azat araq qúya sóiledi.

- Qúljan joldas, siz meni óshtesip otyr dep qaldynyz ba?... Maujushidyng atymen ant eteyin, sizge eshqanday basqa kózqarasta emespin. Qane araq qaghysalyqshy osy sertim ýshin!

- Ýy sen, «sýiikti jau» degenning ne ekendigin úqpay qaldyn-au deymin balaqay!- dep myrsylday kýldi Omar. Mening «sýiikti jau» degenge bergen anyqtamamdy dәl ózimdey qyp qayta sóilep berdi. Anyra qalghan Azattyng oiyn, qayta kelip kirgen Ánuar bólip jiberdi, dereu úmytyp ayaqsyz qaldyra saldy búl sózdi.

- Ánuar agha kel, kel otyrshy, keshirshi meni! Tónkeristik yntymaq jónin Omar agha qarsy aldy ghoy, oghashyraq ketken qaljynymyzdy keshirelikshi!...

Tórteuimiz osy taqyryptaghy tostymyzdy qaytalap, birge kóteristik. Opportonizmin araqpen birge asqazanyna aiday salghanday jylmiya tanyp, meni de Omardy da sipalaghan Azat súmdyq súraularynyng eki-ýsheuin «aghalaryna» qoyyp ýlgerdi. Onyng ishinde bizding qazaqtyng «ejelgi әdet-әdebinde qandy qanmen juu bar eken ghoy, jalany jalamen juu da bar shyghar?» deytin súrauy da bar. Búghan Omar dúrys jauap qaytardy.

- Biz búrynghy qara týnek feodalizmning qazaghy emespiz ghoy, Ánuar joldastyng baghanaghy aitqany adamgershilik negizinde qúrylghan eng qasterli әdet pen әdep. Zúlym birokrat feodaldyng әdet-әdebin qorghayyq demeymiz. Onday qara júdyryq zúlymnyng zanyn qoldansaq, sol zúlymnyng ózine ainalyp ketpeymiz be! Sosializmning sanaly, jana adamy jauyna qarsy qoldanatyn sharany da adamgershilik negizine - adamzatqa jaqsy ýlgi bolatyn negizde qoldanugha tiyisti.

- It bizdi qapqan eken dep biz de itting ózinshe qabayyq pa!... Sol itten ne parqymyz qalady onda! -dep Ánuar mening qoldanatyn sózimdi tipti dәl jetkizdi. Maghan, yaghny «Qúljangha» qarap qarqyldap kýldi Azat.

- Jalpy ereje ghoy, sizge qaratylghan sóz emes! -dep jaymashuaqtaghansydy.

- Qazirgi maghan emes, búrynghy it Qúljangha qaratylghan sóz ghoy. Búghan qazir men ózim de jýzde-jýz qosylamyn!- dey saldym men. -Tek әiteuir ózdiginen óluge ainalghan qazirgi Qúljangha asyghys obaldy is istep almay, sonyn kýtsenizder bolghany!... Búl tartys op-onay sheshiledi әli!

Kýlise, qúptasa týregelip, syrtqa bettedik. Azat esik ashyp, әldenege dauystap aldymen shyqty. Ánuar men Omar shygha sala eki jaghymnan ortagha alyp ayandady meni. Itten qorghaghany shyghar dep sezip edim. Itten de qaterli shiybóriden qorghaghany eken: qaranghyda tús-túsymyzdan tas jauyp kep ketti. Birneshe tas jaqynnan dәldep tiydi maghan. Ýiden shygharda Ánuardyng malaqayymdy basa kiygizgeni de beker emes eken. Jartylay qorshap atqylaghan birqansha bala jaqyndap tóne týsip edi. Bir jaghymyzdan bir top iri balalar kelip aragha týsti de әlgi «batyrlardyn» ózin qua soqqylap shulatyp, alystatyp әketti.

- Búl jerde de eki kózqaras jasaqtary soghysyp jatyr ma? -Ýsheuine jalt-jalt qaradym da Azatqa tóndim. Ýlkenirek tas tiygen shekemdi sipalay túryp súradym. - Al, búl ýkimetsizdikting bizde nesi bar! Teksermey óltire salmaq pa?..

Bir tas Omardyng betine qatty tiygen eken. Bilegin sipalay túrghan Ánuar da ýnsiz.

- Men bilip keleyinshi! -Azat soyqan zyta jóneldi.

- Osynyng istep jýrgen isi! - Mektep bastyghy ol ketken song kýbirledi. - «Nәtiyjesin úzaqqa qaldyrmay-aq kórsetermin» demep pe edi baghana. «Kishkene qyzyl batyrlaryn» qaptatatyndyghyn sol sózinen sezip, olardan qorghaytyn batyrlardy jana men baryp dayyndap kelgenmin...

Kishi dәretimizdi alystamay jibere salyp qayttyq. Tizeme tiygen tastan men shyndap aqsadym da mektep bastyghy sylty basyp kirdi ýige. Al, denesi mol dadýijangha tipti kóp tiyipti. Ynqylday jatyp qysqasha sóiledi:

- Búlardyng múnday tentektigin tergesen, tónkeriske qarsy shyqty degen ýlken pәlege qalasyn, Bigha, әi, Qúljan joldas!- dep janylghan janylysyna ýsheuimiz qatar kýldik. Eng qyzyghy, jaralanghan jerlerimizdi sipap tyjyrynysa otyryp kýlgenimiz boldy. Ánuar Omardyng búl janylysyn sonda da angharmaghandyqqa salyndy:

- Men baghana Ybyray túrghan auyldyng eng jaqyn qúdasyn sonda jónelttim. Ol, ishtesip sóilese biletin kisi. Ybyraydyng habaryn sol kisi әkeledi. Bizdi jongha jaqyn, ishkeri bir mektepten tabatyn boldy. Biz endi tanerteng jýrip ketpesek, Azattyng lany zorayyp, kózqaras soghysy «batyrlardy» týgel qozghap jiberui mýmkin! - Mektep bastyghynyng tamaq ýstindegi sózi osy taqyrypta boldy.

Tanerteng «әkimshilik tóbesindegi» kedey - tómen orta sharua jushiyn shay ýstine shaqyrtyp, Qúljan ekendigimdi, ne júmyspen jýrgenimdi, onyng qyzmet kuәligin kórsete otyryp sóiledim. Teksermey, óz oqushylarymyzgha ózimizdi sabatudyng mektep tәrbiyesine býtindey qayshy ekendigin týsindirdim. Al, Qúljannyng «tónkeriske qanshalyq enbek sinirgen belsendi qayratker» ekendigin Omar men Ánuar býlkildetti. «Mektepterdi týgel kórip shyghugha» mektep bastyghyn sonyng kózinshe ertip әkete berdim sóitip.

Ánuardyng Ybyraygha jibergen adamy jolyghugha uәdelesken mektepke ekinshi kýni jetip edik. Sonymyzdan qua shyqqan qyzyl qorghaushylar әtireti mektepti qorshap alyp, meni ústady. Kuәlikterimdi kóre otyryp, «osy Qúljannyng ózi kerek bizge» dep shynyn aitty.

- Azat, aldynghy kýngi «jalany jalamen juu» degenin oryndapty!- dedi Ánuar maghan dauystap sóilep. Kelgen qyzyl qorghaushylar әtiretining bastyghyna «Qúljan joldasyn» aqtap, sóz sinire almady. Azattyng «Qúljangha» ne dep jala japqany belgisiz. Ústaushylardyng sóz tórkinine qaraghanda «Qúljannyng ilelik, az elden shujynjuishy» ekendigine dәlel jasap, «osy taumen qashyp ketip almaq» dep kórsetken siyaqty. Atymnan airylmaudy Ánuargha jartylay isharalap tapsyrdym da jogharyraq basshylarynyng tekseruinen ótip qana qaytatyndyghymdy әdeyi hanzusha kýle sóilep úqtyrdym. Aydaushylardyng aldyna shoynandap baryp týsip edim, bireuine mingestirip әkete berdi.

«Qyzyl birinshi qosynnyn» sol bókterge jaqyn bir әskery batalionyna aparyp qamady. Sol batalionnyng kók azyq sklatynda taban segiz ay jatyppyn. Anda-sanda zerikkenderi bolmasa, arnauly tergeushi shyqpady maghan. Ózderin de ýkimetsizdik jeli keulep alghandyghy edi múnysy.

«Áke, әke, jýi-jýi!», «bizge alang bolma, óz densaulyghyn, densaulyghyn...» degen saghynyshty ýnder mazamdy ala berdi. Qashyp shyghyp týnde baryp, Ánuardaghy atymdy mine zytugha әr kýni qamdanghanymmen shyghar tesik tabylmady. 1968-jyly tuysymen Ýrimjige eki әsker shanagha baylap әkelip, «qyzyl birinshi qosynnyn» bir polk shtabyna domalata saldy.

Ádiletti tergeushim, «halyq ýshin qyzmet istelik!» sol shtap sizding osy shtap. Shanadan domalap týsisimmen qúiryghyma tepkilep túrghyzyp, taghy bir zyndangha domalatqan, óziniz ediniz ghoy. Qazirge deyingi qylmysym osy. Týiirine deyin qaldyrmay týsindirip bolghanyma, eger týsine bilseniz, senimim tolyq. Sosializm men kommunizm isine kózqarasy berik, tuy aiqyn Bighabil bolyp túryp-aq jalamen jazalanghan basym, qúbylmaly Qúljan bolyp, jalamen taghy jazalandy. Endi kim bolsam qútyla alarmyn? Jalaqorlardyng әielderine jalanday bermey, óz bala-shaghamdy tauyp aluyma rúqsat ete kórinizder! Búl qylmysymnyng pәle-jala kәsibindegi «arbaptargha» ólimnen de ýreyli qylmys ekendigin bolmys ózderinizge de kórsetip otyrmayma, halyq ýshin qyzmet istelik!

(Jalghasy bar)

«Abai.kz»

---

[1] Orteke - aghashtan teke porymyn qúrastyryp jasaghan oiynshyq. Dombyrashylar ony jinishke jippen dombyra shertetin sausaqtaryna baylanystyryp biyletti.

[2] Ikupәn (hanzusha) - ótkendegi taptyq ezgini eske týsiretin tamaq. (Bostandyqtan búrynghy kedeyler men jalshylardyng jeytin tamaghy.)