قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
اقيا ۇلانبايداعى قالپاقسىز تۇتقىندار لاگەرىنە ەكى رەت بارىپ، ءۇش-ءتورت ايەلدەن «حال سۇراپ» قايتىپتى. بۇل لاگەردەگىلەر، وزدەرىنەن ۇكىمەتكە قارسى ەشقانداي قىلمىس تابىلماعانىمەن جەلكەلەرىنە ەشقاشان قىلمىس جاسامايدى دەگەن كۇماننىڭ سۇراۋ بەلگىسى قويىلعان قىلمىستىلار ەدى. جاقىننان بەرى قولعا الىنىپ، كۇرەسكە تارتىلىپ جاتقان «قۇقىق يەلەرىنىڭ» قىزمەتتەگى ايەلدەرى دە وسى لاگەرگە ايدالىپتى. بۇلار، اق-قارانى، ايىرا الاتىنداي وقىعان ايەلدەر بولعاندىقتان ەرلەرىن اقتاۋ جونىنەن ارينە «ەشقاشان قىلمىس جاساماۋلارى» مۇمكىن عوي.
ءوزى ءسويتىپ نەكەلەنگەن جىگىتىن تاستاپ، جالدانبا جەندەتكە تيگەن اقياعا بۇل ايەلدەر كۇمانمەن قاراپ، جوندەپ اڭگىمەلەسپەي قويىپتى. ءتىپتى اپارعان تاعامدارىن دا ارامعا ساناعانداي، «قازىرگى قاراڭعى بازاردان دا تابىلمايتىن جارىقتىقتاردى سەنىڭ «قولىڭنىڭ ۇزىندىعى» ارقاسىندا تاتتىق-اۋ، راحمەت!» دەپ مىسقىلداپتى بىرەۋى. ءسويتىپ، كۇمان استىنداعىلاردىڭ وزدەرى كۇمانمەن قاراعاندىقتان ماقپال مەن كۇلان جونىننە ءسوز شىعارا الماي، تىم كوڭىلسىز قايتتى.
- اسىلقان اعا دا سول لاگەردە ەكەن!- دەدى ماعان جىلامسىراي قاراپ. - سەنىڭ مەنەن ماقپالدىڭ ادىرەسىن سۇراپ، «تارىمنان جازعان» ءبىر حاتىڭ بولسا، سونى اپارىپ كورسەتسەم، اسىلقان مەنىڭ تىڭشىلىقپەن جۇرمەگەندىگىمە سەنەر ەدى. كۇلان مەن ماقپالدى بۇل لاگەردە كىم ءبىلۋى مۇمكىندىگىن سودان سۇرايىن!
IV
اقيا ۇلانبايداعى قالپاقسىز تۇتقىندار لاگەرىنە ەكى رەت بارىپ، ءۇش-ءتورت ايەلدەن «حال سۇراپ» قايتىپتى. بۇل لاگەردەگىلەر، وزدەرىنەن ۇكىمەتكە قارسى ەشقانداي قىلمىس تابىلماعانىمەن جەلكەلەرىنە ەشقاشان قىلمىس جاسامايدى دەگەن كۇماننىڭ سۇراۋ بەلگىسى قويىلعان قىلمىستىلار ەدى. جاقىننان بەرى قولعا الىنىپ، كۇرەسكە تارتىلىپ جاتقان «قۇقىق يەلەرىنىڭ» قىزمەتتەگى ايەلدەرى دە وسى لاگەرگە ايدالىپتى. بۇلار، اق-قارانى، ايىرا الاتىنداي وقىعان ايەلدەر بولعاندىقتان ەرلەرىن اقتاۋ جونىنەن ارينە «ەشقاشان قىلمىس جاساماۋلارى» مۇمكىن عوي.
ءوزى ءسويتىپ نەكەلەنگەن جىگىتىن تاستاپ، جالدانبا جەندەتكە تيگەن اقياعا بۇل ايەلدەر كۇمانمەن قاراپ، جوندەپ اڭگىمەلەسپەي قويىپتى. ءتىپتى اپارعان تاعامدارىن دا ارامعا ساناعانداي، «قازىرگى قاراڭعى بازاردان دا تابىلمايتىن جارىقتىقتاردى سەنىڭ «قولىڭنىڭ ۇزىندىعى» ارقاسىندا تاتتىق-اۋ، راحمەت!» دەپ مىسقىلداپتى بىرەۋى. ءسويتىپ، كۇمان استىنداعىلاردىڭ وزدەرى كۇمانمەن قاراعاندىقتان ماقپال مەن كۇلان جونىننە ءسوز شىعارا الماي، تىم كوڭىلسىز قايتتى.
- اسىلقان اعا دا سول لاگەردە ەكەن!- دەدى ماعان جىلامسىراي قاراپ. - سەنىڭ مەنەن ماقپالدىڭ ادىرەسىن سۇراپ، «تارىمنان جازعان» ءبىر حاتىڭ بولسا، سونى اپارىپ كورسەتسەم، اسىلقان مەنىڭ تىڭشىلىقپەن جۇرمەگەندىگىمە سەنەر ەدى. كۇلان مەن ماقپالدى بۇل لاگەردە كىم ءبىلۋى مۇمكىندىگىن سودان سۇرايىن!
اقيانىڭ بۇل اقىلى تاعى دا قونا كەتتى كوكەيىمە. ەرتەڭ اسىلقانعا بارىپ جولىعىپ قايتۋى ءۇشىن «تارىمنان» دەرەۋ حات جازىپ بەرە قويدىم. ءوز دوستارىمنىڭ اراسىندا اقيانىڭ سەنىمىن قايتا قالپىنا كەلتىرەتىن دوكۋمەنت رەتىندە جازىلدى.
«...قادىرلى اقياش، ستيل تۇزەتۋ ارەكەتىندەگى قۇماردان بەت بۇرۋىڭا سەنىڭ تەك سول شاقتاعى قورقۋىڭ عانا سەبەپ بولعانىن بىلەمىن. اقىرى باتىرعا اينالاتىندىعىڭا، جالاقور يتكە ايەل بولمايتىندىعىڭا سەنىمىم ءتىپتى تولىق!» دەگەن ءسوزدى اماندىق بايانداپ كەلە قوستىم دا ماقپال مەن كۇلاننىڭ قازىرگى حال-جايى مەن ءادرىسىن سونان سوڭ سۇرادىم.
«بيعابىل بۇل حاتتى تارىمنان دوقتىرعا كەلگەن ءبىر ۇيعىر كاريا ارقىلى جىبەرگەن ەكەن دەي سال!» دەپ تاپسىردىم اقيانىڭ وزىنە. مەنىڭ بۇل حاتىم ارقىلى دوستار اراسىندا ءوزىنىڭ دە ءجۇزى جاريتىندىعىن بايقاعان «ەركە توقال» مەنى تاعى دا جىلاي كۇلىپ قۇشتى. ەرتەڭىنە جەر استىنداعى ماعان داستارقان جاساپ، ۇيىندەگى «ەرىنە» يتاياق قويدى دا، قاقپاسىن سىرتىنان قۇلىپتاي سالا جونەلدى.
اسىلقان اقىن، شاعىن عانا اراق زاۆوتىنىڭ ساسىق قوقسىعىن قول اربامەن سىرتقا شىعارىپ توگىپ جاتقاندا جەتىپتى اقيا. زاۆوتتىڭ الدىڭعى جاعىنان وتەتىن جالعىز اياق جول ۇستىنەن داۋىستاعان ەكەن. اسىلقان، ارت جاعىنداعى جىلعالى ويپاتتى كورسەتىپتى. قالتارىس ويپاتقا ايلانىپ بارىپ تۇسكەن اقياعا ول دا ۇدىرەيە قاراپتى.
- ە، كەزبە قارىنداس، قايدان ءجۇرسىڭ؟
- امانسىز با، اساعا، دەنساۋلىعىڭىز جاقسى ما؟-اقيا جالباراقتاي امانداسىپ ۇسىنىپتى مەنىڭ حاتىمدى. - ءسۇيىنشى، بيعابىل اعا ءتىرى ەكەن، حات كەلدى، شايار تارىم مايدانىندا ەكەن!
- راس پا؟- قاپەلىمدە قۋانىشىن جاسىرا الماي، دالباراقتاي ۇمتىلعان ساق اسىلقان، «تىڭشى جەندەتتىڭ ايەلىنە» اڭىرا قاراپ تۇرىپ قالىپتى. «بيعابىلدىڭ تىرلىگىنە قۋانعانىمدى مىنا وپاسىزعا ءبىلدىرىپ الدىم-اۋ» دەپ شوشىنعانىن، ءجۇزىنىڭ سۇرعىلت تارتقانىنان سەزىپتى اقيا، جىلاپ جىبەرىپتى.
- اساعا، يتكە تيگەندىگىممەن ەشكىمگە يتتىك ىستەگەنىم جوق! ارالارىڭىزدا ءوسىرىپ ەدىڭىزدەر، قاستىق ىستەسەم ءدام-تۇزدارىڭىز اتسىن، مەنەن قاۋىپتەنبەڭىز!- دەپ ۇسىنعان حاتتى اسىلقان كۇرەڭىتە وقىپ شىققان سوڭ سۇراپتى. بيعاڭ بالا-شاعاسىنان دەرەك تابا الماي قالعان ەكەن. وسىعان جاۋاپ جازىپ جىبەرەيىن دەسەم، ءوزىم دە بىلمەيمىن، سىزدەن كومەك سۇراي كەلدىم!
- مەن دە بىلمەيمىن عوي شىراعىم!... يە، يە، توقتاپ تۇر، بىلسە وسىندا ءبىر ادام عانا بىلەدى!... پارتكومنىڭ ساياسي-زاڭ بولىمىندەگى الىبەك جاقىندا «قۇقىق يەسى» قالپاعىمەن قولعا الىنىپتى. سونىڭ ايەلىمەن تانىستىعىڭ بارما ەدى؟
- ايتولقىن اپاي ما؟... بىلەمىن!
- الىبەك قولعا الىنعان سوڭ ايتولقىندى وسى لاگەرگە اكەلگەن. شوشقا قورادا ىستەيدى. بۇرىن كۇلانمەن قىزمەتتەس بولاتىن. ال، بيعابىلمەن دە ماقپالمەن دە جەرلەس. بيعابىل ونى «اقمارقا جەڭەشە» دەپ وتە جاقسى كورەتىن. سودان سۇراشى!... ىستەپ جۇرگەن جەرىن كورسەتىپ جىبەرەيىن، بىراق، مەن ايتتى دەمە!...
اقيا، الىستان ىبىرسىپ-ۇڭىرەيىپ كورىنگەن شوشقا قورانىڭ سىرت جاعىنان بارىپتى. كۇن جىلىنىپ قالعان لايساڭ شاعىندا مۇنىڭ ساسىعىنا سىرتتان كەلگەن مۇرىن بەتتەيمە. ءبىر شارباق قورانىڭ ىشىندە اسا مۇڭلى ءاندى باسەڭ عانا سىزىلتقان ايتولقىننىڭ ءۇنىن ءانشى اقيا تاني قويىپ سىعالاپ، جالعىز تازالاپ جۇرگەنىن كورە دابىستاپتى.
- ايتولقىن اپاي!
قورا سىرتىن ايلانا جۇگىرىپ شىققان ايتولقىن اقيانى تاني سالا توسىرقاپ ءتۇيىلىپ تۇرا قالعان ەكەن. باۋىرمالدىعىمەن وزىنەن كىشىلەردى باۋراپ اكەتەتىن كوسەم اپەكەسىنىڭ مىناداي قورلىقتا جۇرگەنىنە اشىنا ەڭىرەپ جىبەرگەن اقيا قۇشاق جايا كەتكەندە كەۋدەسىنەن يتەرىپ قالىپتى ايتولقىن.
- تارت ءارى ارام قۇشاعىڭدى، وپاسىز قانشىق!
- «وپاسىز قانشىق» بولعانىمدى سول شاقتىڭ وزىندە-اق مويىنداعانمىن، اپەكەتاي!- اقيا ەندى جۇگىنىپ وتىرا قالىپ ەڭىرەپتى. - ايەل ارىنىڭ ەڭ قاتال سوتىنا سودان بەرى ارناپ كەلدىم ءوزىمدى!.. بۇگىن... بۇگىن... باتىلىم بۇگىن عانا جەتتى سىزگە كورىنۋگە!.. ءبىر اياۋلى دوسىمنىڭ حابارىن اكەلدىم!... ول ءۇشىن سىزدەن سۇراپ بىلەيىن دەگەنىم بار!...
جانقالتاسىنان مەنىڭ كونۆەرتتى حاتىمدى شىعارىپ ۇسىنىپتى. پوتشەركىمە ۇڭىلە ءتۇسىپ قولىنا العان ايتولقىننىڭ جۇقالاڭ اق ءجۇزى قىزعىش تارتىپ، سىرت ايلانا وقىپتى. كوزىن قولىمەن سيپاپ جىبەرىپ، قايتا ءۇڭىلىپتى. «ەسىل ازاماتىم!» دەپ كۇبىرلەگەنى ەستىلىپتى اقياعا. - «وسىنداي ازعىنداردى ءالى دە تۇزەپ، ادام قاتارىنا قوسپاق، ءالى دە ۇستاز قالپى!» -دەپ كۇرسىنىپتى.
- تۇر ورنىڭنان، ءجۇر بەرى! - ەرتە جونەلىپتى اقيانى جاتاعىنا قاراي. شوشقا قورانىڭ ءور جاعىنا - بوكتەرگە سالىنعان الاسا ەكى ءۇيدىڭ بىرىنە كىرگىزىپتى. ءبىر ۇيدە حانزۋ ايەلدەر تۇرادى ەكەن، تۇرلەرىنە قاراعاندا ولار دا «قۇقىق يەلەرىنىڭ» ايەلدەرى سياقتى.
- مۇكاراما، ءسىز بارا تۇرىڭىزشى مەنىڭ ورنىما! -ايتولقىن ۇيدەگى سەمىز ايەلدى ءوز جۇمىس ورنىنا جىبەرىپ سويلەپتى اقياعا. - سەن بيعابىلدىڭ ءوزىڭ تۋرالى بەرگەن باعاسىنا قاراپ، قىلمىستان جەڭىلدەپ قالدىڭ با؟
- جوق اپەكەتاي، دۇنيەدە قورقاقتىقتان ۇلكەن قورلىق جوق ەكەن. ءوزىم دە ادام ايتقىسىز قورلىقتى كورىپ بولعانمىن. مەنىڭ كورگەنىمدى كورىپ ءتىرى جۇرۋدەن، ءولىمنىڭ ءوزى جاقسى ەكەن!... تەك... ماعىناسىز ولە سالۋ دا وقىعان ايەل ءۇشىن... دۇرىس ۇلگى ەمەس قوي!
- ال، تىڭدا، ول ەسەبىڭدى كەيىن كورەمىز! كەشە، الدىڭعى كۇندە وسىندا كەلىپ جۇرگەنىڭدى سيىرشى حانىمداردان ەستىگەنمىن. بيعابىلدىڭ سۇراعانىنا جاۋاپ جازۋعا اسىعىپ جۇرگەنىڭدى ەندى ۇقتىم. ماقپالدىڭ قازىر قايدا ەكەندىگىن ءبىز دە بىلمەيمىز. 62-جىلى مارتتا تۇرپان جاقتان كۇلاننىڭ ۇيندە قالعان بالاسىنا ءبىر كەلگەن. بىراق، ءبىز دە اڭدۋدا ەدىك. بارماي، امانداسا الماي قالعانمىن. سودان ىلە-شالا قۇلجا وقيعاسى، ءۇش ايماق حالقىنىڭ سوۆەت وداعىنا قاشۋ وقيعاسى تۋىلدى. سول ارالىقتا ماقپال، بالاسىن الىپ دوربىلجىندەگى ۇيلەرىنە كەتتى مە، ءيا، ءوزى تۇرپانعا قايتىپ كەتتى مە، بىلمەي قالدىق. بيعابىل سەزگىر ەدى، ەگەر شەكارا اشىلا قالاتىن جاعداي بولسا، ماعان قارايلاماي ۇلكەن ۇيلەرمەن بىرگە كەتە بەر دەپ ەسكەرتكەن بولسا، ماقپالدىڭ سول وقيعادا كەتىپ قالعان بولۋى مۇمكىن. ويتەتىنى، سودان بەرى ماقپال جونىندە ەشقانداي ءسوز جوق. ال، كۇلان، ىنتىقبايدىڭ تاكلاماكانداعى ءدىلبار دەيتىن لاگەردە 61-جىلى ولگەنىن 63-جىلى ەستىگەن. سودان باستاپ ونىڭ تاۋداعى جالعىز باۋىرى ءتىپتى جيى كەلىپ تۇردى. ءۇي مۇلكىنەن ءبولىپ-ءبولىپ تاستىپ اكەتىپ جۇرگەنىن دە سەزگەنمىن. كۇلاننىڭ ءوزى تومەنگە ايدالاتىندىعىن بىلەتىن. قۇمىلداعى ءبىر ەڭبەك مايدانىنا اكەتەتىن بولعانىن ەستىپ، ءبىر كۇنى ىڭىردە قوش ايتايىن دەپ بارسام، تۇرعان ۇيىندە ەشتەڭە قالماپتى، قىزى مەن ءوزى دە جوق. تاۋعا شىعىپ كەتكەنى بەلگىلى بولدى. باۋىرىنىڭ اتى ىبىراي، ەرەنقابىرعانىڭ سانجى جاق تۇسىنداعى قوستاي دەيتىن اۋىلدا تۇرادى ەكەن. سونى اۋداندىق ۇكىمەت ارقىلى ءبىلىپ، سوڭىنان قۋىپ بارعاندار ىبىرايدىڭ ءۇيىن دە تابا الماي قايتىپتى. قايدا كەتكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. مەنىڭشە كۇلان تابىلسا، ماقپالدىڭ دا دەرەگىن تابۋعا بولادى. ول ەكەۋىنىڭ شىعاردا جانى عانا باسقا بولاتىن... بيعابىلعا حات جازساڭ، ابىرجىتپاي، بالا-شاعاسىنىڭ اماندىعىنان-تابىلاتىندىعىنان تولىق ۇمىتتەندىرىپ جاز! نەعۇرلىم، ماقپالىنىڭ ۇلكەن ۇيىنە دەر كەزىندە جەتىپ، سولارمەن بىرگە كەتكەندىگىنە سەنسە عانا تىنىشتالادى ول.
- كۇلاندى مەن ىزدەسەم تابا الارمىن با؟ ءسىز ونى قايدا كەتتى دەپ مولشەرلەيسىز؟
- ەگەر سەنىمدى جول باستاۋشى بولسا، ول دا قازاقستانعا ءوتىپ كەتتى. بولماسا، وسى ۇلى تاۋدىڭ ءبىر قۋىسىندا، قالاي دا باۋىرىمەن بىرگە!... مەنىڭشە ىبىرايدىڭ قايدا كەتكەنىن اۋىلداستارىندا بىلەتىندە جوق ەمەس. جىڭىشكەلەپ سۇراساڭ تابىلادى. ماڭايىنا اسا جۇعىمدى-ءسىڭىمدى جىگىت كورىنگەن...
اقيا ۇيىنە كەش باتا قايتىپ كەپ، ايتولقىننىڭ اۋزىنان شىققانىن تۇگەل جەتكىزدى ماعان. ىنتىقبايدىڭ ءولىمى ىشىمنەن قاتتى مۇجىدى. 61-جىلى ساحۋدا بولعان اشارشىلىقتىڭ ءدىلپاردى تۇگەل جۇتىپ كەتكەنى سوڭىنان ەستىلىپ ەدى عوي، سونىڭ اراسىندا ىنتىقباي دا كەتىپتى-اۋ، ەسىل سابازىم!... تاعى دا جەتىم-جەسىر بولىپ قالعان كۇلاننىڭ يەن تاۋداعى ءحالى كوز الدىمنان كەتپەي قويدى. ال، ماقپالىم قايدا، اسقارىم قايدا؟... مەنىڭ ايتقانىم بويىنشا ۇلكەن ۇيگە ۋاقىتىندا قايتا الدى ما، ءيا، جەتە الماي ءبىر قىرسىققا ۇشىراپ كەتتى مە؟... تەزدەتىپ وسى تاۋدا كۇلاننىڭ بار-جوعىن انىقتاۋىم، ءحالىن ءبىلۋىم قاجەت! ودان ماقپالدىڭ باعدارىن ءبىلىپ الىپ جورتۋىم كەرەك، ەندى نە كورسەم دە تاۋەكەل!...
كۇلاندى الدىمەن اقيا شىعىپ ىزدەپ كورۋدى ايتىپ ەدى. وعان مەن كونبەدىم: ءوزى ەكى قابات قوي، ونىڭ باسقارىپ ۇستاپ وتىرعان مىنا قوراجايى ءتىپتى «ءتورت قاباتتان» دا قيىن جاعدايدا. ەكى بۇيىرىندە ءومىر-باقي وتاسا المايتىن «ەكى باي» جاتپاي ما!... مەن شىعىپ كەتىپ كۇن كورە تۇرۋىما بولار ەدى. ولىمتىك بايى ءولىپ قالادى دا اقيا زور تەرگەۋگە-ساياسي قۇنىكەرلىككە قالادى!...
قۇلجاننىڭ قىزىل دوكۋمەنتتەرىن الدىمىزعا تۇگەل جايىپ، ەكەۋ ارا تالقىعا سالدىق. تاۋعا قۇلجان بولىپ شىقسام، ەڭ قولايلى جەرى، ونىڭ تۋىستارى ىلەدە، تاپالتاق شۇبار ەكەندىگىن بۇل تاۋلاردا كوپ ادام بىلمەيدى. بىراق، ونىڭ اتىنا وشىگىپ جۇرگەندەردىڭ ماعان قاس قىلىپ، ءولتىرىپ تاستاۋى دا مۇمكىن سياقتى. ال، اقيانىڭ ءوز اتا-اناسى مەن تۋىستارى بوعدانىڭ تەرىسكەيىندە، دەمەك، بۇل تاۋدا قۇلجانعا قايىن جۇرت بولىپ قورعايتىن دا ەشكىم جوق. ءبىر ءتاۋىرى، اقيانىڭ بۇرىنعى ساباقتاستارىنان، وقۋشىلارىنان بىرنەشەۋى بار ەكەن. سولاردىڭ اتى-ءجونىن جازىپ الىپ، جاي-جاعدايلارىمەن تانىستىم. تۇگەلىمەن مەنىڭ ءوزىمدى جاقسى كورەتىن باۋىرلار ەكەن. ولارعا شىندىعىمدى ايتىپ پانالاۋىما بولاتىندىعى قۋاندىردى. ەكى-ۇشەۋىنە اقيا حات جازىپ تاپسىردى مەنى...
سوعىس پەن قاراقشىلىق قايناپ جاتقان كوشەنى بۇرىنعىمشا ۇيعىر قارت بولىپ شويناڭداپ كەزدىم. ەكى جاعىنان قارسى اتىس بولىپ جاتقان كوشەلەردە قاراڭعى بازاردىڭ قاتقان زاعىراسىن قاساقانا كەمىرىپ، قايىرشى بولىپ تا ءوتتىم. توقتى باسيتقا ءبىر اپتا بۇرىن تاپسىرعانىم تابىلعان حابارى ۇلكەن كوپىردە ەستىلدى: مەن ءمىنىپ كەتەتىن اتتى سانپاكۋدىڭ سىرتىنداعى ءبىر حۇيزۋ قورجاسىنان تاپقان ەكەن. سول كۇنى كەش تۇسە توقتى باسيت ءۇش مىقتى سەرىگىمەن بارىپ، توقتام بويىنشا قاراجامبى وتكىزدى دە قازاق ەرتوقىمىمەن ەرتتەپ الىپ شىعىپ مىنگىزدى ماعان. ايتۋلى جۇيرىك ەكەندىگىن سەرىكتەرى بىلەدى ەكەن. تاۋ قازاقتارىنا بوتەن كورىنبەيتىن كونەلەۋ مالاقاي مەن توقىما جاعالى جارتىلاي پالتو شاپاندى كەنەپ قورجىنعا سالىپ، قانجىعا مايلادى. بالداقتى تاقىمىما قىسىپ، بامبۋك تاياقتى قولىما الدىم دا، بار ىرازىلىق العىسىمدى تورتەۋىنە جاۋدىرا قوشتاسىپ، توقتى ءباسيتتىڭ قولىن قاتتى قىستىم.
بىلاي شىعا بەرگەنىمدە سوڭىمنان ەكى اتتى كورىندى. اپرەلدىڭ باس كەزى، جون تاۋدان باسقا جەردە قار قالماپتى. جەلەمىكتى سالقىن ءتۇن سوندادا ىزعار بايقاتادى. جالتاقتاپ ارت جاعىما قاراي بەردىم. ەكى اتتى، قالادان بىرگە شىققان ەرەنقابىرعانىڭ ەكى رايونىنىڭ ادامىنا ۇقساپ ەكى جاققا ءبولىنىپ كەتتى. جەم جەپ تۇرعان توق اتتى الدەن ۇرىندىرىپ الماۋ ءۇشىن جەلە اياڭداتىپ قانا ءجۇردىم. باسىمدا تارىم ۇيعىرلارىنىڭ تەرى بورىگى. قارتايىپ بىتكەن اقساقالدى باياعى اقساق.
تۇنقاتىپ جۇرگەن مۇنداي جاقسى اتى بار جارىمجان شالدى باسىنۋ، اركىمنىڭ قولىنان كەلسە كەرەك قوي. الگى ءبولىنىپ كەتكەن ەكى اتتىنىڭ كۇنشىعىس بەتالىسىمەن كەتكەنى جاقىنداي بەردى ماعان.
- جول بولسىن، ەكەۋمىزدىكى جول ءبىر ەكەن!- دەپ قاۋدىرلادى. دۇڭگەن ەكەن.
- ءسىز قاي گۇڭشەدەن؟ - ۇڭىلە قارادىم جۇزىنە. جۋان قارا سۇر جىگىت، مەن ساتىپ العان اتتىڭ، جولدان قايتا تارتىپ اكەتۋگە شىققان يەسى ەكەندىگىن مولشەرلەپ ءۇڭىلدىم. سول ماقساتپەن شىققان بولسا، «اقساق شالدى» ءتىرى قالدىرۋى مۇمكىن ەمەس، بۇرىنىراق قامتىماسام ولگەنىم!... ول دا قاتارلاسىپ ۇڭىلە بەرگەنىندە بامبوك تاياقتىڭ قالىڭ تەمىر قاپتالعان جەر تىرەرىمەن شەكەدەن الا شاق ەتكىزدىم. ول دا جەڭ شوقپارىن ىڭعايلاپ كەلەدى ەكەن، «ءايا!» دەپ باق ەتە تۇسكەنىندە قولىنان ءتۇسىپ كەتتى. باسى بۇلعاڭداپ، اتىنان اۋا بەردى. تىزەسىنەن ەدەل-جەدەل ەكى سوعىپ جىبەرىپ قۇلاتتىم دا شابا جونەلدىم. قۇستاي ۇشتى قاراكەر. كۇنباتىس جاققا كەتكەن سەرىگى، قۇلاعان مىقتىسىنىڭ داۋىسىن ەستي قويىپتى، تاسىرلاتىپ سولاي قاراي شاپقىلادى. مەن قارا ءۇزىپ، ءتۇن قاراڭعىسىنا ءسىڭىپ كەتتىم. بەتالىسىمنان بۇلتارىپ، كۇنباتىسقا قاراي ءبىراز زىمىراتتىم دا حۇيزۋلاردىڭ سوڭىما قايتا تۇسپەگەندىگى انىقتالعان سوڭ تىزگىن تارتىپ، بۇلاڭقۇيرىققا قايتا اۋىستىم.
45-جىلدىڭ كۇزىندە گومەنداڭنان قاشقانداعى جولىم، تاڭ اتا تاۋ بوكتەرىنە جەتكەنىمدە تانىلدى. سونداعى ءبىزدىڭ مىلتىقتى كەتىك سارى توناۋشى كەلىپ تاپقان جارلى بۇلاقتان ءوتىپ، ءبىراز ورلەپ بارىپ ايقىنىراق ءبىر سۇردەك جولعا ءتۇستىم.
كورىنگەن دالدالى تۇيىق سايعا دامىلداپ، ات تەرىن قۇرعاتىپ العىم كەلدى. ەندىلىكتە مەن وڭتۇستىكتىڭ اقساقالدى شويناق شالى ەمەس، ساقال-مۇرتسىز، مادەنيەتتىرەك قۇلاقشىن، پالشوپكالى، سىلتي باساتىن، قىسقا تاياقتى عانا قازاق بولۋىم قاجەت. بالداق پەن ارتىق كيىمدى ساقال-مۇرتىممەن قوسىپ بەلگىلى ءبىر تاستىڭ قۋىسىنا تىعا سالدىم. قىزىل زناكتار ەسكى شاپاننان جاعالى سارى پالشوپكانىڭ ومىراۋىنا كوشتى. جاراسا كەتتى كەۋدەمە. قۇرالدى قىزىل قورعاۋشىلار كەزدەسسە، اتىم قۇلجان. اۋىل جاساقتارى كەزدەسسە، اقۋالعا قاراپ، ءيا، قۇلجان، ءيا باسقا بىرەۋ. ادامعا كەزدەسكەنىمدى بىلگەنىمدە بيعابىل بولا سالادى.
كۇن جايىلا جولعا ءتۇستىم. جازىپ العان ءتىزىم مەن اۋىل مەكتەپتەرىنىڭ جول پلانى قولىمدا. ءار مەكتەپتىڭ تۇستارىنا مولشەرمەن سىزىلعان ادىر-جوتالاردى تاۋدىڭ وزىنەن ىزدەپ ۇڭىلە بەردىم. كۇن تۇسكە كوتەرىلگەن شاقتا كوممۋنانىڭ ءوزىم نىسالاعان ءبىر اتىرەت مەكتەبىنىڭ تۇسىنا جەتكەنىمدى مولشەرلەدىم. تومەن قۇلدايتىن سۇردىككە بۇرىلا بەرگەنىمدە الدىمداعى كەزەڭ ۇستىنەن بىرەۋ ايقايلاپ بۇيىرا شاقىردى.
- ەي جولاۋشى، مۇندا كەل، مۇندا! - ناقتىلى تاۋ قازاعىنان قويىلعان قاراۋىل ەكەندىگىن بايقاي سالا سالماقپەن داۋىستادىم.
- ەي جولداس، «حالىق ءۇشىن ىستەلىك!» ەكىنشى اتىرەت وسى تۇستا ما؟
- ماۋجۋشي تۇمەن مىڭ جاساسىن! سول تۇستا، بەل استىندا عانا!
راحمەت ايتقانداي تاياعىمدى كوتەرە سالا جونەلە بەردىم.
بەلدەن اسىپ، جايداعىراق سايداعى تاس ءۇيلى قىستاۋعا قۇلدادىم. ءار تۇستان جاياۋ-جالپى شۇبىرعان ادامدار كەلىپ جاتىر. زور جيىن ۇستىنەن تۇسەتىندەيمىن. قاۋىپتەنىپ تۇرا قالسام دا لاج جوق، كورىنىپ قالدىم عوي، ەندى بۇلتارا جونەلسەم-اق كۇدىكتى جولاۋشى بولامىن دا سوڭىما قۋعىن تۇسىرەمىن! كىدىرمەي-مۇدىرمەي كىرىپ، ارالاسا كەتۋگە تاۋەكەل ەتتىم.
سىرتقا اسىلعان تايقازان ماڭىندا تاقتايعا ساقىلداتىپ بىردەمە تۋراپ جاتقان ايەلدەر نەداۋىر كورىندى. ناۋرىز كوجەنىڭ ۋاقىتى ءوتىپ كەتكەن. توي، ءيا، اس ۇستىنە ءتۇستىم بە؟... مىنا تۋراپ جاتقاندارى قانشالىق كەپكەن ءسۇر ەت بولسا دا بۇلاي شاقىلداماسا كەرەك ەدى. تەمىر رۋداسىن ۇساتىپ جاتىرما دەسەم، دوكت پىشاقپەن شاپقىلاپ، سۋ قايناتقان تايقازانعا سالىپ جاتقانداي!...
كۇنباتىس جاعىمنان قيىستاپ، ءبىر اتتى ءتۇسىپ كەلەدى ەكەن. جاڭاعى كەزەڭ توسقان قاراۋىلشى بولسا كەرەك. جەڭىندەگى قىزىل شۇپەرەگى سەسكەندىردى. مەنى كورىپ مەكتەپ الدىنا مۇعالىم سىنداس رەتتى كيىنگەن ەكى-ۇشەۋى شىعىپ تۇرا قالدى. قىزىل جەڭدى پالە كەلىپ، مەنىڭ اتى-ءجونىم تەرگەلگەنشە وسىلاردىڭ «مادەنيەت توڭكەرىسىنە» بولعان پوزيتسياسىن بايقاۋىم قاجەت كورىنەدى. اتىمدى قۋزاپ جەدەلدەتە اياڭدادىم. سالەم بەرۋ ورنىنا ايتاتىن ءۇزىندىم، قازىرگى پوزيتسياسىن دا، ساناسىن دا بايقاتاتىن دورەكىلەۋ ءۇزىندى بولسىن!...
- «ءبىرىنشى قيىنشىلىقتان، ەكىنشى ولىمنەن قورىقپالىق!» -دەپ ايقايلاپ تۇرا قالدىم الدارىنا كەلىپ. كەكسەلەۋ قالىڭ مۇرتتى جۋانى مىرس ەتە ءتۇستى دە، جىڭىشكەلەۋ مۇرتتى سۇڭعاق بويلىسى ەزۋىن ارەڭ جيىپ، زورلانىپ تومسارا قابىلدادى «سالەمىمدى».
- «حالىق ءۇشىن قىزمەت قىلايىق!»
- ماۋجۋشي مىڭ-مىڭ جاساسىن! - ەكەۋىنىڭ مۇرتى دا ويناقتاپ كەتكەندەي بولدى. اتتان تۇسە قالدىم.
- ماۋجۋشي مىڭ ميلليون جاساسىن!- دەپ جاستاۋ سەمىز سارىسى قالجىڭىن اشىق بايقاتا داۋىستاپ جىبەرىپ ۇستادى اتىمدى. «سالەم العان» ۇشەۋى دە جىلى ۇشىراي قالدى.
- ءبىزدىڭ ۇيگە، ءبىزدىڭ ۇيگە باستا!- كەكسەلەۋ جۋانى ەكىنشىسىنە وسىنى كۇبىرلەي سالا قول الىستى مەنىمەن. اماندىق-ساۋلىقتى سۇراپ قاتارلاسا اياڭدادى. تاياعىما كۇش سالا سۇيەنىپ، اياعىمدى سىلتي باستىم. قىزىل جەڭدى قاراۋىلشى مەنىڭ قاسىما كەلە الماي قاراپ تۇرىپ قالدى. قازاقتىڭ سىيلاۋ سالتى بويىنشا بۇل جەردە ەشكىمنىڭ ات-ءجونىمدى اسىعىس سۇراماۋى قۋاندىرىپ ەدى. ۇيگە كىرگەن سوڭ ۇلكەنى بايبىشەسىنە كورپە توسەتىپ، قاتارىما وتىرعاندا دا ول جونىنەن اۋىز اشپاي، جاقىن تانىسىنشا قاراپ كۇلىمدەپ، اۋلىنىڭ ءجونىن سويلەپ كەتتى.
بۇگىن گۇڭشەنىڭ ۇلكەن اتىرەتى بويىنشا زور جيىن اشاتىن كۇن ەكەن. بۇرىنعى تاپتىق زۇلىمدىق ۇستىنەن شەر توگىپ، پومەششيك پەن باي شارۋالاردى كۇرەسكە الۋعا دايىندالىپ جاتىپتى.
- كونە قوعامداعى كەدەيلەردىڭ تاريحي تاعامىن بىزبەن بىرگە جەسۋگە كەلگەنىڭىز، قۋانارلىق ءىس بولدى!- دەي سالدى دا، بىرگە كەلىپ وتىرعان ەكەۋىن قۋزادى. - ال، جولداستار سەندەر جۇمىستى ورنالاستىرا بەرىڭدەر، ءبىز قازىر شىعامىز! - ەكى مۇعالىمدى سول سوزبەن جولعا سالىپ وڭاشالانعان سوڭ مالاقايىمدى باسىمنان الىپ قويا سالا قولىمدى قىستى. - وت جانىپ تۇراتىن مەيرىمدى كوزىڭنەن تانىدىم بيعابىل جولداس! - سولق ەتە ءتۇستى دە، ىرشىپ كەتكەن كوز جاسىن سۇرتە قويدى. - ايدالىپ كەتكەنىڭنەن بەرى ەسىمنەن ءبىر دە شىققان جوقسىڭ. مەن بۇرىن وسى مەكتەپتىڭ باستىعى ەدىم. ۇرىمجىدەگى وقۋ-اعارتۋ جيىندارىندا ءۇش رەت كورىپ، ءسوزىڭدى تىڭداعانمىن. كوممۋنا قۇرىلعان سوڭ مەنى وسى وندىرىستىك ۇلكەن اترەتىنە ءدادۇيجاڭ ەتىپ سايلاعان. اتىم ومار... ەسەن-امان ءجۇردىڭ بە، قاشان قايتىپ كەلدىڭىز؟
- ول ءجونىمدى كەيىنىرەك سويلەپ بەرەيىن. ال، الگى ەكى جىگىت كىم؟
- مۇرتتى ۇلكەنىرەگى مەنىڭ ورنىما مەكتەپ باستىعى بولىپ سايلانعان، ءانۋار دەيتىن مۇعالىم. ءسىزدى تانۋى مۇمكىن. كۇرسىنە ەسكەرىپ جۇرەتىندەردىڭ ءبىرى سول. (اقيانىڭ حات جازىپ بەرگەن ساباقتاسىنىڭ ءبىرى وسى ءانۋار ەكەنىن تانىدىم.) ال، اناۋ جاس جىگىت 61-جىلى اشارشىلىقتا شىققان مۇعالىم. ساۋات جونىنەن دە سول شىققان جىلى بايقالىپ تۇرادى. اتىڭىزدى قازىرشە كىم دەپ اتايىن؟
- قازىرشە قۇلجان. قۇلجاننىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىز بە؟
- ول ءيتتى بىلەمىن عوي. سونىڭ جامان اتىن جامىلماي-اق قويساڭىز قايتەدى؟... راس سول ەكەن دەپ سىزگە جاڭساقتان قاستىق سايلاپ قوياتىندار شىعىپ قالار!
- قىزىل قورعاۋشىلارمەن ارميانىڭ شارلاۋشىلارى كەلىپ قالسا، ونىڭ ەس قاتاتىن بەلسەندىلىك كنەشكەلەرى مەندە ەدى!
- ياپىراي، ءا!.. ونداي شارلاۋشىلاردىڭ تىڭشىلاردىڭ تىڭشىلارى دا بار وسىندا!... قازىرگى جيىندى باسقاراتىن كەدەي، تومەن، ورتا شارۋالار جۋشي - سول نوعانداردىڭ باستىعى. ءسىزدى وقۋ-اعارتۋ شارلاۋشىسى دەپ سوعان مەن تانىستىرىپ قويايىن، ءسىز ۇندەمەڭىز. ونىڭ تۇسىنىگىندە اعارتۋ دەگەن - بۋرجۋازيانىڭ قىزمەتى. قۇلجاندى، ول قاداعالاپ ءجونىن سۇراسا عانا ايتارسىز. ال، مەكتەپ باستىعىنان شىن ءجونىڭىزدى جاسىرماي-اق قوي! ول، مىقتى ازامات. تىم بولماعاندا قاستىقشىلاردان قورعاي تۇرۋعا پايداسى تيەر. اشارشىلىقتا تۋعان الگى سارى دا سونىڭ قولىندا عوي.
- يە، انۋارعا ءبىر ساباقتاسىنىڭ جازىپ مەنى تاپسىرعان حاتى دا بار، سونى بەرىپ قويارمىن...
وسىلاي كەلىسىپ الىپ، جيىن اشىلعانىن ەستىسىمىزبەن مەكتەپكە قاراي اياڭدادىق. «قازىرگى ىشەتىن كوجەمىزگە جيركەنىش كورسەتپەڭىز، بۇل يدەيا سىنايتىن، سويقاندى كوجە!» دەگەنىن ومار كۇبىرلەپ قانا ەسكەرتتى.
ەكى ءجۇز شاقتى ادام سياتىن جيىن زالىنىڭ ءىشى-سىرتى ادامعا لىق تولىپتى. ءبىر-ءبىر توستاعان «كوجەنى» وزدەرى تايقازاننان قۇيىپ اكەلىپ، تاقىر جەرگە القاقوتان وتىرىسا قالعان ەكەن. ومار ءدادۇيجاڭ مەنى سول وتىرعانداردىڭ اراسىنان وتكىزىپ، جيىن زالىنا كىرگىزدى. قولىمنان جانە جەتەكتەدى. توردەگى جالعىز ۇستەل، جالعىز ورىندىقتا كوجە ءىشىپ وتىرعان جالپاق بەت، بوجبان قارا جۋشيدىڭ بىزگە قاراۋعا پالەندەي اۋەسى جوق سياقتى. اركىمگە سىعالاي قاراسىنان، بيىكتەپ «قىزمەت بابىمەن» وتىرعانىن ءتۇسىندىم. «اتا-باباسىنان قالعان مۇرا كوجەنى» تەرلەپ-تەپشىپ، قوماعايلانا تارتىپ وتىرعان دا ءوزى ەكەن. ومار ەكەۋىمىز ەكى تەرەزەنىڭ اراسىنان مەكتەپ باستىعى اشقان ورىنعا جەتىپ، قۇرعاعىراق جەرگە ورنالاستىق. سەمىز سارى مۇعالىم ءبىزدىڭ الدىمىزعا دا ەكى توستاعان كوجەمەن، قاسىق ورنىنا ءبىر-ءبىر پۇتا ۇستاتتى.
الگىندە كەلە جاتقانىمدا ايەلدەردىڭ شاقىلداتىپ شاۋىپ، تايقازانعا سالىپ جاتقاندارى وسى كوجەنىڭ «قويۋى» بولىپ شىقتى: بىلتىر كۇزدەگى جيعان جۇگەرىلەرىنىڭ قاتقان مالدەگى. ونى قايناتىپ، وڭەشتەن وتەتىندەي جۇمسارتىڭقىراعان تۇنىق سارعىلت سۋعا جۇگەرى ءۇننىڭ كەبەگىن سەۋىپ لايلاپ، كوجە سيقىنا كەلتىرىپتى. باسقا ءدام-تۇزدان تازا-تاقىر، جىپ-جىمىشى. ال، وسىنى ءىشىپ وتىرعان كوپشىلىكتىڭ تاڭدايلارى تاقىلداپ، مالدەك قيىندىلارىن قارس-قارس شاينايدى. نەتكەن ءتاتتى دەسكەندەي تامسانسىپ، وبىعا جۇتىنادى. جيىلعان وسى بەس-التى ءجۇز ادام ءبىر-بىرىنە قاراي المايدى. سول «تاعامنان» باسقاعا كوڭىل ءبولىپ كۇبىرلەگەن ەشكىم جوق. جىم-جىرت اۋىزداردى جۇپ-جۋان مالدەكتەر كەرىپ، بۇلت-بۇلت، بىرت-بىرت، كۇرت-كۇرت ەتەدى.
ەگەر مۇنى وسىلاي «قۇمارتىپ» ىشپەسە، كەدەي تاپتارعا قارسى پومەششيك، بيروكرات بۋرجۋاز، شۋجىڭجۋي، جيانگەرلەردىڭ جالدانبالارى بولىپ كۇرەسكە تارتىلاتىندىعىن بىلگەن سوڭ مەن دە ادەيىلەپ «قۇمارتا» ءتۇستىم. كەشەدەن بەرى ىستىق تاماق تاتپاعانمىن. اسقازانىمنان قايتار دەپ قاۋىپتەنەرلىك ەشتەڭەم جوق ەدى. تەرلەپ - بۇلاۋلانا وۋىپ، ءۇشىنشى توستاعاندى الدىرعانىمدا ومار بۇعا قاراپ جىمىڭدادى. «كەدەيلەر جۋشي» دا بيىكتەن قاراپ قويىپ وتىر ەكەن.
وسى كوجەنىڭ ناعىز مۇراگەرى - كەدەي، تومەن ورتا تاپتاردىڭ بىرلەسكەن قوسىننىڭ توراعاسى ءبىر توستاعانىن ارەڭ تاۋىسىپ، سوزگە اينالىسا باستادى.
- بۇل كىسى كىم ەدى، تانىسپاپپىز عوي؟- دەپ سۇرادى ومارعا قاراپ.
- بۇل كىسى مەكتەپ شارلاۋشىسى، ۇرىمجىدەن وسى تاۋ مەكتەپتەرىنىڭ مىنا بوساپ قالعان شاعىندا بۇزىلىپ، وتىن بولىپ كەتۋىنەن ساقتاندىرۋ ءۇشىن شىعىپتى.
- باسە، پراتولدىق ۇكىمەتىمىز كىمدى قىزمەتكە قويۋدىڭ قاجەتتىگىن بىلەدى!- دەدى جۋشي. «پراتولدىقتىڭ» پرولەتارلىق دەگەن ءسوزى ەكەنىن تۇسىنە تىڭدادىم. - كوردىڭدەر مە جاماعات، بۇرىن كۇنى ءۇشىن قول مالاي بولىپ كورمەگەن ادام بۇل تاعامىمىزدىڭ قادىرىن بىلمەيدى. ءبىز وسى تاعامنان عانا كۇش الىپ، ءوسىپ-ءونىپ كەلگەنبىز. مىنا بايلار قازى-قارتا اسقان قازاندارىنىڭ جۋىندىسىن دا يتتەرىنە بەرىپ، بىزگە وسىدان باسقا ءنار تاتىرمايتىن. ءبىز بۇلارداعى كەگىمىزدى تاعى دا وسى تاماقپەن الامىز! قازىر جولدىباي جولداس مىنا قوجايىنداردىڭ ۇستىنەن شەر توگەدى!
«مىنا قوجايىندار» دەپ جۋشي نۇسقاعان بوساعادا باس كيىمدەرى اينالدىرىلىپ تەرىس كيگىزىلگەن ءبىر توپ وتىر ەكەن. توستاعانداي كوجەلەرىنەن باس الماي تۇقىرىسىپ الىپتى. جولدىباي اتالعان سالپاڭ قۇلاق ەسكى تىماقتى كوسە شال، جۋشيدىڭ وڭ جاق قاتارىنا شىعىپ تۇرا قالىپ، ەڭكىلدەي جىلادى.
- براتولدىق جولداستار!... ءبىز نە قورلىق كورمەدىك... بۇل شوشقالاردان!... وسى تاماقتى ءيتتىڭ دە ىشپەيتىندىگىنە ارعى قولدارىڭدى بەرى اكەلىڭدەر!... كەبەگىن مولىراق سالماسا تەرى يلەۋگە دە جارامايدى! وسىنى بىزگە وسى بايلار ءوز قاتىندارىمىزعا زورلاپ قايناتقىزىپ بەرەتىن!... ەي باقبەرگەن، تۇر ورنىڭنان!... تۇر! وسىنى ماعان سەنىڭ بەرگىزگەنىڭ راس پا، وتىرىك پە؟... قۇدايشىلىعىن ءوزىڭ سويلەشى قانە! - جولدىباي «قۇدايشىلىق» دەگەن سوزىنەن قاتتى قاتەلەسكەنىن سەزىپ، كوزى باعجاڭ ەتە ءتۇستى. - استاپراللا قايدا كەتىپ بارامىن ءوزىم!... ماۋجۋشيلىق ءجونىن ءوزىڭ سويلە قانە، باقبەرگەن!
كۇلكىدەن قىسىلعان كوپشىلىكتىڭ بەت-اۋىزدارى بۇلكىلدەپ، قاس-قاباقتارى دىرىلدەپ كەتىپ ەدى. ءبىر-ەكەۋىنە زەكىپ قالعان جۋشيدىڭ داۋىسىنان تاماققا ءتيىپ قويعان مىسىقشا جەرگە جابىسا قالعانداي بۇقتى كوپشىلىك. باقبەرگەن اتالعان شال اپپاق ساقالىن ءدىر قاقتىرىپ، قۋسىرىلا تۇرەگەلدى ورنىنان.
- راس، راس قوي شىراعىم!... بىراق، ول زاماندا مۇنداي قاتتى اعاشتى كىم شاپقىلاپ، قايناتىپ اۋرە بولعان دەيسىڭ. جاقسى ەتىمىزدى جالشىلاردان اياپ، ىشەك-قارىن، وكپە-سوقپا بەرەتىنىمىز راس بولاتىن، سوعان قاراعاندا راس قوي، ايتقاندارىڭنىڭ ءبارى راس قاراقتارىم!
- ەي قاقپاس!- دەپ اقىرا تۇرەگەلدى ءبىر اپەرباقان. -ەي قاقپاس، قاتتى اعاش قايناتقىزىپ بەرمەي، ىشەك-قارىن، وكپە-باۋىر، باس-سيراق، ماي سورپامەن باعىپ كەلدىم دەپ تۇرمىسىڭ ءبىزدى! ماۋجۋشي مەن ءبىز ساعان جالا جاۋىپ تۇر ەكەنبىز عوي، سولاي ما! وسىنداي قارا كوجە جاساتىپ بەرگەنىڭ وتىرىك ەكەن عوي! ەي ساقالدى يت، ەي، ءيتتىڭ ءتىسى باتپايتىن مىنا قاق سۇيەكتى كىم كەمىرتىپ ەدى بىزگە! - سىرتتان اكەلىپ جامباسىنا باسىپ وتىرعان سيىردىڭ كارى جىلىگىمەن كەۋدەدەن پەرىپ كەپ جىبەرىپ، شالقاسىنان ءتۇسىردى شالدى.
قالپاقتىلارعا كىجىنە تۇرەگەلگەن بىرنەشەۋدى كەدەي جۋشي قول يشاراسىمەن توقتاتتى دا جولدىبايعا ادىرايا قارادى. «كەرى توڭكەرىسشىلەردەن ءجون سۇراپ، كەلىندەرىنشە ءيىلۋدى قاشان قوياسىڭ!»- دەپ زەكىرىپ قالدى دا ماۋزىدۇڭنىڭ ءۇزىندىسىن وي جوتا ساۋدىرلاتا جونەلدى.
- «توڭكەرىس دەگەن قوناققا شاقىرۋ ەمەس، اشەكەي سىزۋ، كەستە تىگۋ ەمەس. توڭكەرىس دەگەن قوزعالاڭ، ءبىر تاپتى ءبىر تاپتىڭ... قىسقاسى، تاقىمعا باسىپ، دوداعا سالۋى». جاڭاعى دۇيسەن جولداستىڭ، باياعىدا وزىنە باقبەرگەن كەمىرتكەن سۇيەكپەن ءوزى ۇرۋى زاڭدى ءىس بولدى. توڭكەرىس قىلۋدى دۇيسەن جولداستان ۇيرەنىڭدەر!
ءسويتىپ، «دۇيسەننەن ۇيرەنۋشىلەر» شۋ كوتەرىپ ۇرانداي تۇرەگەلدى دە قالپاقتارى القىمداپ، تاس داۋالعا جانىشتاۋعا كىرىستى. يۋ-قيۋ ايقاي، ءبىرىن-ءبىرى تىڭدار ەمەس. اياق استىندا قالاتىن بولعان سوڭ ومار مەنى جەتەكتەپ سىرتقا شىعارىپ اكەتتى.
- اتىرەتىڭىزدەگى ادامداردىڭ اماندىعىنا جاۋاپ بەرەتىن بولعان سوڭ ءسىز «قالام كۇرەسىن» ايتىپ باسپايسىز با مىنالاردى؟- دەپ كۇبىرلەپ ەدىم، كۇرسىنىپ جىبەردى ومار.
- بار قۇقىق قازىر، وسى ماڭداعى اسكەري قىزىل قورعاۋشى كوميسسارى «ورتەكە»[1] ەتىپ ويناتىپ وتىرعان وسى «جۋشيدىڭ» قولىندا. اكىمشىلىك «كەدەي - تومەن ورتا شارۋالار قوسىنىنا وتكىزىلگەن. «توڭكەرىستەرىنە پىكىر ايتسام-اق «قۇقىق يەسى»، «كەرى توڭكەرىسشى» دەگەن قالپاق ءوزىمدى باسسالعالى تۇر!...
«قۇقىق يەسى» دەپ اتالاتىن «قىلمىستاردىڭ» قايدان شىعىپ جاتقانىن ەندى تولىق ءتۇسىنىپ، قويا قويدىم. القىلداتىپ قۇسا جونەلىستى دالاداعىلار. الدىمەن زالداعى جۇرەگى قوزعالعان قالپاقتىلاردان باستالعان «قۇسۋ ناۋقانى» ىلە-شالا كوپشىلىكتى تۇگەل شابىتتاندىردى. دۇنيە لاق-لۇق، سار-سۇر بولدى دا كەتتى. اۋىزداردان مالدەك اتقىلاقتاپ، سارى وزەن تاسي جونەلدى.
تۇلا بويلارى قۇسىققا مالشىنعان «كەرى توڭكەرىسشىلەر» دە، تىزەلەرى مەن ەتەكتەرى عانا باتتاسقان «توڭكەرىسشىلەر» دە سۇپ-سۇر بولىپ شىقتى سىرتقا. ەندى قۇسۋ ءۇشىن ەمەس، قالعان-قاتقانىن قۇيرىقتارىنان اعىزۋ ءۇشىن شىققان ىسپەتتى. «بىزگە بەرگەن تاماقتارىڭ ءتاتتى مە ەكەن؟» -دەپ جۋشي باستاپ اقىردى دا «توڭكەرىسشىلەرى» قوستاپ، «جوعالسىن-جوعالسىننىڭ» استىنا الدى. قالپاقتىلاردى قامشىلاپ شىقپىرتىپ قۋالاي جونەلدى سونسوڭ. جۋان جۋشي ازعانا جەرگە بىرگە قۋالاسىپ بارىپ توقتاپ قالدى دا باسقا قۋشىلار بەل اسىرىپ اكەتتى. جۋشيدىڭ ەندىگى مىندەتى، بەلگە شىعىپ، قاي جەرگە دەيىن قۋالاپ سوققانىن باقىلاپ تۇرۋ ەكەن.
قىزىل جەڭ بەلگى تاعىنعان جىگىتتەردەن ەكى-ۇشەۋى جالباراقتاي كەلىپ قول بەردى ماعان. بۇلاردىڭ بۇلاي بىرلەسىپ كەلىپ «جالباراقتاۋىنىڭ» ءتۇبى جاعادان الۋعا ساياتىندىعىن تۇيسىنە قالعاندايمىن.
- «حالىق ءۇشىن قىزمەت قىلايىق!» تاپتىق تۋىس، اتىڭىز كىم بولادى؟- دەپ سۇرادى بىرەۋى.
- بۇل كىسىنىڭ اتى قۇلجان، - ومار مەنەن بۇرىنىراق اتاپ قالدى. - قانە تانىسىپ قويىڭىزدار! -ولاردىڭ دا اتتارىن اتاپ تانىستىردى دا مەنىڭ «قىر مەكتەپتەرىنىڭ اماندىعىن باقىلاۋ ءۇشىن» ۇرىمجىدەن شىققانىمدى ايتتى. - ال جىگىتتەر، بۇل كىسى كەلگەلى شاي دا ىشكەن جوق. اڭگىمەلەرىڭىز بولسا، ءبىزدىڭ ۇيگە جۇرىڭىزدەر!
«تاريحتىق ازاپ تاماعىنان» اسقازاندارى ازاپتانىپ تۇرعان جاساقتار ءوز جۇمىستارىن سىلتاۋراتىپ، ۇيلەرىنە جونەلگەندە ءبىز دە وماردىڭ ۇيىنە بەتتەپ ەدىك. مەنى قۇلجان دەپ ەستىگەننەن-اق ۇدىرەيە قاراعان سەمىزشە سارى مۇعالىم ءۇنسىز ءبولىنىپ ۇيىنە كەتتى. «انە!»- دەدى ومار مىرس ەتە ءتۇسىپ، «انۋارعا ايتىپ قوي» دەگەندەي ىمداپ، الدىعا تۇسە جونەلدى. مەكتەپ باستىعى ەكەۋمىز قاتارلاسا اياڭدادىق.
- ءانۋار باۋىر، مەنىڭ شىن اتىمدى ءسىز عانا ءبىلىڭىز! -اقيانىڭ حاتىن ۇستاتا قويدىم. «ءسىز عانا» دەگەندى باسا ايتتىم ادەيى. كەيىنگى كەزدە بيعابىل ەكەندىگىم اشىلىپ قالسا، جاڭاعى قۇلجان دەپ جاريالاعان ومار ءدادۇيجاڭ قاشقىن جاسىرعان بولىپ كۇيمەۋى ءۇشىن، «ول مەنى قۇلجان دەپ جاڭساق تانىپ قالىپتى» دەي سالۋىم قاجەت بولاتىندىعىن ەسكەردىم.
- ءوزىم دە شىرامىتىپ ەدىم!- دەپ جىميعان ءانۋار قاتتى وقىپ شىعىپ، باسىن يزەپ-يزەپ قالدى. - قولىمنان كەلگەنىنشە كومەكتەسەيىن. كۇلان مەن ىبىرايدى ىزدەسىپ بەرەيىن! بىراق، ءسىز... قالپاعىڭىز جوق ەكەن عوي، بۇل جەردە ونشالىق جاسىرىنباساڭىز دا بولارما ەكەن. قازىر باسىندا ميى بار جۇرتشىلىق سىزدەن كورى قۇلجانعا ءوش! مىنا ۇزدىكسىز جۇرگىزىلىپ جاتقان توڭكەرىسسىماقتارىنا تۇگەل ءوش. تەك، اركىم ءوز باستارىن امان الىپ قالۋدى عانا ويلايتىن اقىماقتىقتارىمەن عانا ءوستىپ ءجۇر!
- يە، ءدال سولاي. «اركىم ءوز باستارىن عانا ويلايتىن اقىماقتىق»، وسى قوعامداعى بارلىق اقىماقتىقتاردىڭ اناسى. بۇدان ءالى تالاي جاڭا اقىماقتىقتار تۋىلا بەرەدى عوي. مەنى ۇزدىكسىز سورلاتىپ كەلە جاتقان الەۋمەتتىك وسى اقىماقتىق، بۇل ساپاردا قۇلجان بولا تۇرۋىما ءماجبۇر ەتتى!
بۇل سوزىمە قارقىلداپ كۇلىپ جىبەرگەن ءانۋار كۇرسىنىپ الىپ ايقىندادى ءوز جايلارىن:
- بىزدەگى بۇل اقىماقتىق قازىرشە قاستىق دارەجەسىنە كوتەرىلە قويعان جوق. تەك شىن سوزدەن عانا قالدىرىپ تۇر. ماسەلەن:
وسى اۋىلدا ماعان ەڭ جاقىن دوس - ومار اقساقال ءوز سىرىن ماعان ايتپايدى دا مەن وعان ايتپايمىن. «اشىلۋ-سايراۋ» ناۋقانىنان بەرگى تاعدىر ءبىزدى ءوستىپ تۇگەل زىميانعا اينالدىرىپ بارادى! -دەپ كۇلدى.
مەن دە ءوز ويىمدى ايقىنداپ ءتۇسىندىردىم.
- جۇرتشىلىق اراسىندا قۇلجاندارعا ءوش ادام كوبەيگەن ەكەن دەپ، بۇتىندەي بيعابىل بولىپ جاريالانباۋىم قاجەت. بيعابىلدىڭ قالپاعى جوق بولعانىمەن قازىر سول اتىنىڭ ءوزى زور قالپاق. «قاشقىن قاسقىر» ەتىپ شىعاراتىن قالپاق!
- بيعابىل اشكەرەلەنسە، ماسەلەسىن قايتا تەكسەرىپ انىقتاۋى مۇمكىن. ال، قۇلجاندى، جالاقورلىعىن ەستىپ اشىنىپ، قانى قارايعان ارقانداي ازامات، تەكسەرىپ-تەكتەمەي-اق جاسىرىن جايلاي سالۋى مۇمكىن.
- مەنىڭ ءوز ويىم، الگىندەي باقىلاۋشىلار الدىندا قۇلجان بولسام، ونىڭ كىنەشكەلەرى مەندە، وڭاي قۇتىلامىن. ال، باسقا جايدى وزدەرىڭىز بىلىڭىزدەر! مەن تارىم مايدانىندا قالپاقسىز، ۋاقىتشا كاسىپكە ورنالاسىپ تۇرىپ، حات-حابارى بولماي كەتكەن بالا-شاعامدى تاۋىپ قايتۋ ءۇشىن عانا قاشىپ شىققانمىن. كۇلان مەن ىبىرايدى ىزدەپ جۇرگەن ماقساتىم دا سول. سەميامنىڭ قانداي جاعدايىن بولسا دا كۇلان بىلەتىن.
- ءتۇسىندىم!- دەدى ءانۋار، ومار ءۇيىنىڭ ەسىگىن اشىپ كىرگىزدى.
ءبىر شلاپشىندى جەكە ءوز الدىنا الدىرىپ العان ومار، قۇسىپ بولىپ تا ۇلگەرگەن ەكەن.
- وسىنداي وڭاشادا ءسىز دە الگى ءۇش توستاعان ازابىڭىزدى قايتارىپ تاستاڭىز!- دەپ شلاپشىندى ماعان يتەردى. مەن كۇلىپ جىبەردىم.
- مۇنداي تاماقتىڭ ەڭ «پراتولدىعىن» جەپ كونىگىپ العانمىن. ءبىزدىڭ قوجالار بۇدان دا زورىن بەرگەن عوي!
- ويپىر-اۋ!- دەپ قالعان ومار، «بۇدان دا زورىنىڭ» نەندەي تاماق ەكەندىگىن ءانۋاردىڭ كوزىنشە اشىق سۇراي الماي، قاراپ قانا قويدى. بيعابىل ەكەندىگىن مىنا دوسىمنىڭ كوزىنشە بىلمەي تۇرا تۇرايىن دەگەن ويمەن تارتىندى. - بايبىشە ولاي بولسا شاي جاساپ جىبەر، قۇلجان جولداس ءۇش توستاعان ىشكەن. قۇسپاسا، اسقازانىنا مالدەك سىڭە قويماس، ەرىتىپ جىبەرەتىن جۇمساق تاماق بولسىن!
قارا بۇرىش، قالامپىر قوسقان قويۋ قارا شاي، سارىماي، قۇرتىمەن كەلدى داستارقانعا. ومار مەن ءانۋار بىرگە وتىرىپ، مەنەن اشىق ءجون سۇراي الماي، ءبىر-بىرىنە قاراپ قيپاقتاستى.
- جاقىندا ماعان بيعابىلدان حات كەلدى!- دەدى مەن. قۇلجان بولىپ وتىرىپ-اق ولاردىڭ كوكەيىندەگى اڭگىمەنى قىسقاشا سويلەي باستادىم. بيعابىلدىڭ قۇلجانعا حات جازبايتىندىعىن بىلەتىندىكتەرىن دە ءبىر-بىرىنەن جاسىرعانداي، ءوزارا كوز استىمەن قاراسىپ قويىپ قانا تىڭداستى. بيعابىلدىڭ باسىنان كەشكەنىن، قالپاعى قالاي الىنعاندىعىن، قازىر قانداي جاعدايدا تۇرعاندىعىن سويلەپ بولىپ، بۇل جازعان حاتىندا ونىڭ سۇراعان قاجەتىن بايانداعانىمدا عانا تىلدەرى شەشىلدى. كۇلان مەن ىبىراي ءجونىن ءبىر-بىرىنە ايقىنداپ ۇقتىرىسا كەلە ايتتى بىلەتىندەرىن: ىبىراي تۇرعان اۋىل شالعايىراق بولىپ، كوپتەن بەرى قارىم-قاتىناس جاساي الماپتى. ال، قازىر ىبىرايدىڭ ول اۋىلدا دا جوق ەكەندىگىن بىلمەگەندىكتەرىنەن كوڭىلسىزدەندىم. ەكەۋى «ەرتەڭ ءبىر سەنىمدى ادام جىبەرىپ، ءبىلىپ بەرەلىك!» دەگەنگە كەلىستى.
سەمىز سارى مۇعالىم شاي ءىشىپ بولا بەرگەنىمىزدە دە كىردى. قىزارا ءبورتىپ الىپتى. ماعان قاراعان قاراسى سوتقار:
- قۇلجان جولداس، سەن مەنىڭ توڭكەرىستىك ساپتاسىمسىڭ. جانە بۇگىن يكۋپان[2] ىشكەنبىز. وتكەندە كورگەن ازاپ-ماشاقاتىمىزدى ەسكە ءتۇسىرىپ، بيعابىلداردان قالعان ىزا-قۇسامىزدى قوزعاپ تا الدىق...
- جوق، جوق، ازات جولداس، قۇلجان جولداستىڭ قازىر بيعابىلعا وشتىگى جوق، حات جازىسىپ تۇرادى ەكەن!-دەپ ومار ءبولدى ونىڭ ءسوزىن.
- ھى، سول وپپورتونسپەن حات جازىسىپ!... ءبىز پرولەتاريات توڭكەرىسشىلەرى ەشقاشان ءوز پىكىرىمىزدى جاسىرعان ەمەسپىز. ەگەر ونىمەن حات جازىسىپ تۇرعان بولسا، بۇل كىسى دە وپپورتونشى بولعانى. جاۋعا تىزە بۇككەندىك!... ولاي بولسا كەلىسە المايدى ەكەنبىز!
ازاتتىڭ «كەلىسە المايدى ەكەنبىز» دەگەنىنە قاراي، ادەيى مەن دە كەرديە قاراپ جاۋاپ ايتتىم.
- جاس جولداس، بىزگە ماۋجۋشي، «قاتەلەسپەيتىن ادام بولمايدى» دەپ ۇيرەتكەن عوي. ءسىز، ءبىز قاتەلەسكەن ادامدى تۇزەلگەندىگىنە قاراماي، ماڭگى جاۋ قاتارىنا قوسا بەرسەڭىز ماڭايىڭىزدا دوس قالمايتىندىعىن ەسكەرىڭىز! - بۇل سوزىمدە «قۇلجان بولسام دا جاقسىراق قۇلجان بولعىم كەلدى. - بيعابىلدارمەن بولعان كۇرەس داۋىرىندە پارتيامىزدىڭ ۇرانى «اۋرۋدى ەمدەپ ادامدى قۇتقارۋ» بولاتىن. ءبىز ونىڭ اۋرۋىن تابا الماي، ءوزىن ۇرىپ جىقتىق. ەندى جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق ۇرا بەرۋ قاجەت ەمەس قوي! ال، قازىر ول دا تۇزەلدى، قالپاعى الىندى. مەن دە تۇزەلدىم. بۇرىنعى ۇستازىمنان كەشىرىم سۇراپ حات جازدىم. قازىر ۇزدىكسىز حات جازىسىپ تۇرامىز. قالپاعى جوق اداممەن بۇلاي بايلانىس جاساۋدىڭ نەسى وپپورتونيزم بولماق!
- قۇلجان جولداس، مىناۋىڭ تۇلكىلىك!- دەپ تىكە قارادى سەمىز سارى. - قازاق اراسىنا كەلگەن سوڭ بيعابىلشىل بولا قالۋىڭ-تونىڭدى اۋدارىپ كيگەنىڭ عانا!... مۇنداعى ماقساتىڭ دا تۇسىنىكتى!
- نە ماقسات بار ەكەن، قانە، سونى دا ايتىڭىزشى!
- مەنىڭ قازىرشە ايتاتىنىم، سەن بيعابىل بولا المايسىڭ دا بيعابىل سەن بولا المايدى!... كەل ونان دا اراق ىشەلىك. يكۋپاننىڭ بۇگىنگى كەرەگى وسى عانا! - ازات اتالعان سەمىز سارى سوزدەرى وسىلاي عانا شەگىندى دە ەكى بوتەلكە اراقتى جانقالتالارىنان سۋىرىپ داستارقانعا قويدى. ءبىرىنىڭ تەمىر قاقپاعىن تىسىمەن قارس ەتكىزىپ جۇلىپ الىپ، لاقىلداتا قۇيدى شاي شىنىسىنا.
ومار مەن ءانۋار جالتاقتاسىپ، ءبىر-بىرىنە قاراي ءتۇستى دە ءانۋار سويلەدى.
- ازات جولداس، ءبىز وسى تورتەۋىمىزدە ءبىر حالىقتىڭ اعارتۋشىلارىمىز. قازاقتىڭ ادەت-ادەبىمەن ۇلكەنىمىز ۇلكەنشە، كىشىمىز كىشىشە، قوناعىمىز قوناقشا، اۋىل ادامىمىز اۋىل ادامىنشا بايلانىس جاسالىق! بۇل جەردە ەشقايسىنىمىز دا وپپورتونيستىك قىلمىس وتكىزىپ وتىرعانىمىز جوق! تەگىندە...
- تارت ارى فەودالدىق ادەت-ادەبىڭدى، سەن مەنىڭ باستىعىم بولىپ، توڭكەرىس جولىمدى بۋا المايسىڭ، بۇل قۇقىقشىلىعىڭدى ىستەت پە ماعان!
- كىمدىكى توڭكەرىس ەكەندىگىن سۋ تۇنىعاندا كورىپ الارمىز. بىراق، بۇل پىكىر، ساعان مەنىڭ ساياسي قۇقىقپەن ەمەس، پەداگوكتىق قۇقىقپەن ايتىپ وتىرعانىم. بارلىق قاستەرلى احلاقتى فەوداليزمنىڭ زىندانىنا تىعا بەرسەڭ، سوتسياليزم باقشاسىنا نە قالدىرماقسىڭ! سەنى كورگەن جاس وقۋشىلار نە وڭباق!... ءار بەردەن سوڭ وسى ىستەپ وتىرعانىڭنىڭ ءوزى ۇكىمەتسىزدىك! جوعارى جاقتان مەكتەپ قامىمەن كەلىپ وتىرعان باستىعىمىزعا نە قالپاق دايىنداپ وتىرعانىڭىزدى تۇسىنەمىسىڭ!
- ال، قويدىم، قويدىم! ...بىراق مەنىڭ جاس وقۋشىلارعا ادامگەرشىلىكتەن قاتەلەسپەۋى جولىنان باسقا جامان ادەت جۇقپايتىندىعىنا ءسىز دە سەنىڭىز! ناتيجەسىن ۇزاققا قالدىرماي-اق كورسەتەرمىن، «ۇكىمەتسىزدىك» دەگەنىڭىز دە قاڭعىعان ءسوز. حا-حا-حا-ھا.....ا... ءبارى دە قالجىڭ عوي اعاي، قويدىم! مىنا اراقتى قۇلجان جولداسپەن، سىزدەرمەن قاعىستىرىپ ءىشۋ ءۇشىن اكەلىپ ەدىم. قانە، توڭكەرىستىك ىنتىماق-بەرەكەمىز ءۇشىن الىپ جىبەرەلىك!
- باسقا ءسوزىڭنىڭ ەشقايسىسىنا مەن دە قوسىلا الماي وتىر ەدىم،- دەپ كۇلىمسىرەي قابىلدادى ومار. -«توڭكەرىستىك ىنتىماق-بەرەكەمىز ءۇشىن» دەدىڭ عوي، الساق الىپ جىبەرەلىك! قازىرگى كەزەڭدە وسىدان باسقا جاقسى تىلەك جوق. قانە، توڭكەرىستىك ىنتىماق-بەرەكەمىز جاساي بەرسىن!...
باسقا ۇشەۋىمىز ءىشىپ جىبەردىك. ءانۋار ىشپەي شەگىنىپ وتىرىپ الىپ ەدى، ازات ونىڭ تىزەسىن قۇشا جىعىلدى بارىپ. باستىعى ونىسىن تىڭدامادى. دارەتتى سىلتاۋراتىپ اياعىن سەرپە تاستاپ شىعىپ كەتتى. «ۇكىمەتسىزدىك دەگەننىڭ قاڭعىعان ءسوز» ەمەس ەكەندىگىن ومار قاسىپ-قاسىپ ايتىپ ەدى، ونى تىڭداماي ازات قايتا شالقىدى. ۇكىمەتسىزدىك دەگەن ءسوزدى «قۇقىق يەلەرىنىڭ» وربىتكەنىن، ءسويتىپ «توڭكەرىسكە تۇساۋ» بولىپ جۇرگەنىن ايتىپ جەلىگە جونەلدى. «قۇقىقتىلىقتان» قورقىپ جۇرگەن ومار، «كوزىمىزگە تۇرتپەسە كورمەيتىن اۋرۋعا شالىققامىز عوي، مەن قويدىم» دەگەن كۇلكىمەن سوزدەن توقتاپ قالىپ ەدى. ازات مەنى ايلاندىرا باستادى.
- قۇلجان «جولداس»، قانە سويلەي وتىرشى!... بيعابىل «سۇمىرايدى» جەدىك قوي ايتەۋىر. بالا-شاعا، قازان-وشاعىن دا شاعىپ تەنتىرەتىپ جىبەرىپ، ەندى قايتا بيعابىلشىل بولىپ الىپ قايدا بارا جاتىرمىز؟... ونى قازىر سوۆەت راديولارى ءولدى دەپ جوقتاپ جاتقاندا، «مىنە امان، حات جازىسىپ تۇرمىن» دەپ جاقسى اتتانا الار ما ەكەنبىز؟... سونىڭ سىزگە حات جازعانى راس پا؟... قانە، سول حاتتى ءبىر كورەيىكشى!
- حاتتارى ۇيدە قالدى،- دەي سالدىم مەن. سونداي حاتتان ءبىرىن جازىپ الا كەلمەگەنىمە ەندى وكىندىم. مەنى شىنىمەن-اق قۇلجان ساناپ وشىككەنىن ءبىلىپ وتىرمىن. سونداي قيماس بيعابىل اعاسىنىڭ ءدال ءوزى ەكەندىگىمدى ەندى ايتسام، مىنا قىزبا جىندى اراقكەش دۇنيەگە جار سالاتىن سياقتى. - ءسىزدىڭ ماعان نەلىكتەن وشتەسە قالعانىڭىزدى قالت جىبەرمەي ءتۇسىنىپ وتىرمىن،- دەدىم از ويلانىپ الىپ. - دۇنيەدە جاۋ دەگەننىڭ ەكى ءتۇرلى بولاتىندىعىن ەندى ايقىندادىم: ءبىرى، جاۋلاسۋدىڭ سەبەبىن تۇسىنەتىن، ولىسپەي بەرىسپەيتىن انتاگونستىك تۇيسىكتى جاۋ. بۇل ناعىز جاۋ عوي. ال، ءبىرى، بىلمەستىكتەن سوقتىعىپ - جاۋلاسىپ قالىپ، تانىسىپ-بىلىسكەن سوڭ ونىسىنا قاتتى وكىنەتىن ارسى-كۇرسى ناقۇرىستاۋ دوس. مۇنى، «سۇيىكتى جاۋ» دەپ اتاعىم كەلەدى. ءسىز قازىر مەنىڭ وسىنداي «سۇيىكتى جاۋىم» بولىپ وتىرسىز!
بۇل سوزىمە ومار قاتتى كۇلدى دە ازات اراق قۇيا سويلەدى.
- قۇلجان جولداس، ءسىز مەنى وشتەسىپ وتىر دەپ قالدىڭىز با؟... ماۋجۋشيدىڭ اتىمەن انت ەتەيىن، سىزگە ەشقانداي باسقا كوزقاراستا ەمەسپىن. قانە اراق قاعىسالىقشى وسى سەرتىم ءۇشىن!
- ءۇي سەن، «سۇيىكتى جاۋ» دەگەننىڭ نە ەكەندىگىن ۇقپاي قالدىڭ-اۋ دەيمىن بالاقاي!- دەپ مىرسىلداي كۇلدى ومار. مەنىڭ «سۇيىكتى جاۋ» دەگەنگە بەرگەن انىقتامامدى ءدال وزىمدەي قىپ قايتا سويلەپ بەردى. اڭىرا قالعان ازاتتىڭ ويىن، قايتا كەلىپ كىرگەن ءانۋار ءبولىپ جىبەردى، دەرەۋ ۇمىتىپ اياقسىز قالدىرا سالدى بۇل ءسوزدى.
- ءانۋار اعا كەل، كەل وتىرشى، كەشىرشى مەنى! توڭكەرىستىك ىنتىماق ءجونىن ومار اعا قارسى الدى عوي، وعاشىراق كەتكەن قالجىڭىمىزدى كەشىرەلىكشى!...
تورتەۋىمىز وسى تاقىرىپتاعى توستىمىزدى قايتالاپ، بىرگە كوتەرىستىك. ءوپپورتونيزمىن اراقپەن بىرگە اسقازانىنا ايداي سالعانداي جىلميا تانىپ، مەنى دە وماردى دا سيپالاعان ازات سۇمدىق سۇراۋلارىنىڭ ەكى-ۇشەۋىن «اعالارىنا» قويىپ ۇلگەردى. ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قازاقتىڭ «ەجەلگى ادەت-ادەبىندە قاندى قانمەن جۋ بار ەكەن عوي، جالانى جالامەن جۋ دا بار شىعار؟» دەيتىن سۇراۋى دا بار. بۇعان ومار دۇرىس جاۋاپ قايتاردى.
- ءبىز بۇرىنعى قارا تۇنەك فەوداليزمنىڭ قازاعى ەمەسپىز عوي، ءانۋار جولداستىڭ باعاناعى ايتقانى ادامگەرشىلىك نەگىزىندە قۇرىلعان ەڭ قاستەرلى ادەت پەن ادەپ. زۇلىم بيروكرات فەودالدىڭ ادەت-ادەبىن قورعايىق دەمەيمىز. ونداي قارا جۇدىرىق زۇلىمنىڭ زاڭىن قولدانساق، سول زۇلىمنىڭ وزىنە اينالىپ كەتپەيمىز بە! ءسوتسياليزمنىڭ سانالى، جاڭا ادامى جاۋىنا قارسى قولداناتىن شارانى دا ادامگەرشىلىك نەگىزىنە - ادامزاتقا جاقسى ۇلگى بولاتىن نەگىزدە قولدانۋعا ءتيىستى.
- يت ءبىزدى قاپقان ەكەن دەپ ءبىز دە ءيتتىڭ وزىنشە قابايىق پا!... سول يتتەن نە پارقىمىز قالادى وندا! -دەپ ءانۋار مەنىڭ قولداناتىن ءسوزىمدى ءتىپتى ءدال جەتكىزدى. ماعان، ياعني «قۇلجانعا» قاراپ قارقىلداپ كۇلدى ازات.
- جالپى ەرەجە عوي، سىزگە قاراتىلعان ءسوز ەمەس! -دەپ جايماشۋاقتاعانسىدى.
- قازىرگى ماعان ەمەس، بۇرىنعى يت قۇلجانعا قاراتىلعان ءسوز عوي. بۇعان قازىر مەن ءوزىم دە جۇزدە-ءجۇز قوسىلامىن!- دەي سالدىم مەن. -تەك ايتەۋىر وزدىگىنەن ولۋگە اينالعان قازىرگى قۇلجانعا اسىعىس وبالدى ءىس ىستەپ الماي، سوڭىن كۇتسەڭىزدەر بولعانى!... بۇل تارتىس وپ-وڭاي شەشىلەدى ءالى!
كۇلىسە، قۇپتاسا تۇرەگەلىپ، سىرتقا بەتتەدىك. ازات ەسىك اشىپ، الدەنەگە داۋىستاپ الدىمەن شىقتى. ءانۋار مەن ومار شىعا سالا ەكى جاعىمنان ورتاعا الىپ اياڭدادى مەنى. يتتەن قورعاعانى شىعار دەپ سەزىپ ەدىم. يتتەن دە قاتەرلى شيبورىدەن قورعاعانى ەكەن: قاراڭعىدا تۇس-تۇسىمىزدان تاس جاۋىپ كەپ كەتتى. بىرنەشە تاس جاقىننان دالدەپ ءتيدى ماعان. ۇيدەن شىعاردا ءانۋاردىڭ مالاقايىمدى باسا كيگىزگەنى دە بەكەر ەمەس ەكەن. جارتىلاي قورشاپ اتقىلاعان بىرقانشا بالا جاقىنداپ تونە ءتۇسىپ ەدى. ءبىر جاعىمىزدان ءبىر توپ ءىرى بالالار كەلىپ اراعا ءتۇستى دە الگى «باتىرلاردىڭ» ءوزىن قۋا سوققىلاپ شۋلاتىپ، الىستاتىپ اكەتتى.
- بۇل جەردە دە ەكى كوزقاراس جاساقتارى سوعىسىپ جاتىر ما؟ -ۇشەۋىنە جالت-جالت قارادىم دا ازاتقا ءتوندىم. ۇلكەنىرەك تاس تيگەن شەكەمدى سيپالاي تۇرىپ سۇرادىم. - ال، بۇل ۇكىمەتسىزدىكتىڭ بىزدە نەسى بار! تەكسەرمەي ولتىرە سالماق پا؟..
ءبىر تاس وماردىڭ بەتىنە قاتتى تيگەن ەكەن. بىلەگىن سيپالاي تۇرعان ءانۋار دا ءۇنسىز.
- مەن ءبىلىپ كەلەيىنشى! -ازات سويقان زىتا جونەلدى.
- وسىنىڭ ىستەپ جۇرگەن ءىسى! - مەكتەپ باستىعى ول كەتكەن سوڭ كۇبىرلەدى. - «ناتيجەسىن ۇزاققا قالدىرماي-اق كورسەتەرمىن» دەمەپ پە ەدى باعانا. «كىشكەنە قىزىل باتىرلارىن» قاپتاتاتىندىعىن سول سوزىنەن سەزىپ، ولاردان قورعايتىن باتىرلاردى جاڭا مەن بارىپ دايىنداپ كەلگەنمىن...
كىشى دارەتىمىزدى الىستاماي جىبەرە سالىپ قايتتىق. تىزەمە تيگەن تاستان مەن شىنداپ اقسادىم دا مەكتەپ باستىعى سىلتي باسىپ كىردى ۇيگە. ال، دەنەسى مول دادۇيجاڭعا ءتىپتى كوپ ءتيىپتى. ىڭقىلداي جاتىپ قىسقاشا سويلەدى:
- بۇلاردىڭ مۇنداي تەنتەكتىگىن تەرگەسەڭ، توڭكەرىسكە قارسى شىقتى دەگەن ۇلكەن پالەگە قالاسىڭ، بيعا، ءاي، قۇلجان جولداس!- دەپ جاڭىلعان جاڭىلىسىنا ۇشەۋىمىز قاتار كۇلدىك. ەڭ قىزىعى، جارالانعان جەرلەرىمىزدى سيپاپ تىجىرىنىسا وتىرىپ كۇلگەنىمىز بولدى. ءانۋار وماردىڭ بۇل جاڭىلىسىن سوندا دا اڭعارماعاندىققا سالىندى:
- مەن باعانا ىبىراي تۇرعان اۋىلدىڭ ەڭ جاقىن قۇداسىن سوندا جونەلتتىم. ول، ىشتەسىپ سويلەسە بىلەتىن كىسى. ىبىرايدىڭ حابارىن سول كىسى اكەلەدى. ءبىزدى جونعا جاقىن، ىشكەرى ءبىر مەكتەپتەن تاباتىن بولدى. ءبىز ەندى تاڭەرتەڭ ءجۇرىپ كەتپەسەك، ازاتتىڭ لاڭى زورايىپ، كوزقاراس سوعىسى «باتىرلاردى» تۇگەل قوزعاپ جىبەرۋى مۇمكىن! - مەكتەپ باستىعىنىڭ تاماق ۇستىندەگى ءسوزى وسى تاقىرىپتا بولدى.
تاڭەرتەڭ «اكىمشىلىك توبەسىندەگى» كەدەي - تومەن ورتا شارۋا جۋشيىن شاي ۇستىنە شاقىرتىپ، قۇلجان ەكەندىگىمدى، نە جۇمىسپەن جۇرگەنىمدى، ونىڭ قىزمەت كۋالىگىن كورسەتە وتىرىپ سويلەدىم. تەكسەرمەي، ءوز وقۋشىلارىمىزعا ءوزىمىزدى ساباتۋدىڭ مەكتەپ تاربيەسىنە بۇتىندەي قايشى ەكەندىگىن ءتۇسىندىردىم. ال، قۇلجاننىڭ «توڭكەرىسكە قانشالىق ەڭبەك سىڭىرگەن بەلسەندى قايراتكەر» ەكەندىگىن ومار مەن ءانۋار بۇلكىلدەتتى. «مەكتەپتەردى تۇگەل كورىپ شىعۋعا» مەكتەپ باستىعىن سونىڭ كوزىنشە ەرتىپ اكەتە بەردىم ءسويتىپ.
ءانۋاردىڭ ىبىرايعا جىبەرگەن ادامى جولىعۋعا ۋادەلەسكەن مەكتەپكە ەكىنشى كۇنى جەتىپ ەدىك. سوڭىمىزدان قۋا شىققان قىزىل قورعاۋشىلار اتىرەتى مەكتەپتى قورشاپ الىپ، مەنى ۇستادى. كۋالىكتەرىمدى كورە وتىرىپ، «وسى قۇلجاننىڭ ءوزى كەرەك بىزگە» دەپ شىنىن ايتتى.
- ازات، الدىڭعى كۇنگى «جالانى جالامەن جۋ» دەگەنىن ورىنداپتى!- دەدى ءانۋار ماعان داۋىستاپ سويلەپ. كەلگەن قىزىل قورعاۋشىلار اتىرەتىنىڭ باستىعىنا «قۇلجان جولداسىن» اقتاپ، ءسوز سىڭىرە المادى. ازاتتىڭ «قۇلجانعا» نە دەپ جالا جاپقانى بەلگىسىز. ۇستاۋشىلاردىڭ ءسوز توركىنىنە قاراعاندا «قۇلجاننىڭ ىلەلىك، از ەلدەن شۋجىڭجۋيشى» ەكەندىگىنە دالەل جاساپ، «وسى تاۋمەن قاشىپ كەتىپ الماق» دەپ كورسەتكەن سياقتى. اتىمنان ايرىلماۋدى انۋارعا جارتىلاي يشارالاپ تاپسىردىم دا جوعارىراق باسشىلارىنىڭ تەكسەرۋىنەن ءوتىپ قانا قايتاتىندىعىمدى ادەيى حانزۋشا كۇلە سويلەپ ۇقتىردىم. ايداۋشىلاردىڭ الدىنا شويناڭداپ بارىپ ءتۇسىپ ەدىم، بىرەۋىنە مىنگەستىرىپ اكەتە بەردى.
«قىزىل ءبىرىنشى قوسىننىڭ» سول بوكتەرگە جاقىن ءبىر اسكەري باتاليونىنا اپارىپ قامادى. سول باتاليوننىڭ كوك ازىق سكلاتىندا تابان سەگىز اي جاتىپپىن. اندا-ساندا زەرىككەندەرى بولماسا، ارناۋلى تەرگەۋشى شىقپادى ماعان. وزدەرىن دە ۇكىمەتسىزدىك جەلى كەۋلەپ العاندىعى ەدى مۇنىسى.
«اكە، اكە، ءجۇي-ءجۇي!»، «بىزگە الاڭ بولما، ءوز دەنساۋلىعىڭ، دەنساۋلىعىڭ...» دەگەن ساعىنىشتى ۇندەر مازامدى الا بەردى. قاشىپ شىعىپ تۇندە بارىپ، انۋارداعى اتىمدى مىنە زىتۋعا ءار كۇنى قامدانعانىممەن شىعار تەسىك تابىلمادى. 1968-جىلى تۋىسىمەن ۇرىمجىگە ەكى اسكەر شاناعا بايلاپ اكەلىپ، «قىزىل ءبىرىنشى قوسىننىڭ» ءبىر پولك شتابىنا دومالاتا سالدى.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، «حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەلىك!» سول شتاپ ءسىزدىڭ وسى شتاپ. شانادان دومالاپ تۇسىسىممەن قۇيرىعىما تەپكىلەپ تۇرعىزىپ، تاعى ءبىر زىندانعا دومالاتقان، ءوزىڭىز ەدىڭىز عوي. قازىرگە دەيىنگى قىلمىسىم وسى. تۇيىرىنە دەيىن قالدىرماي ءتۇسىندىرىپ بولعانىما، ەگەر تۇسىنە بىلسەڭىز، سەنىمىم تولىق. سوتسياليزم مەن كوممۋنيزم ىسىنە كوزقاراسى بەرىك، تۋى ايقىن بيعابىل بولىپ تۇرىپ-اق جالامەن جازالانعان باسىم، قۇبىلمالى قۇلجان بولىپ، جالامەن تاعى جازالاندى. ەندى كىم بولسام قۇتىلا الارمىن؟ جالاقورلاردىڭ ايەلدەرىنە جالاڭداي بەرمەي، ءوز بالا-شاعامدى تاۋىپ الۋىما رۇقسات ەتە كورىڭىزدەر! بۇل قىلمىسىمنىڭ پالە-جالا كاسىبىندەگى «ارباپتارعا» ولىمنەن دە ۇرەيلى قىلمىس ەكەندىگىن بولمىس وزدەرىڭىزگە دە كورسەتىپ وتىرمايما، حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەلىك!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] ورتەكە - اعاشتان تەكە پورىمىن قۇراستىرىپ جاساعان ويىنشىق. دومبىراشىلار ونى جىڭىشكە جىپپەن دومبىرا شەرتەتىن ساۋساقتارىنا بايلانىستىرىپ بيلەتتى.
[2] يكۋپان (حانزۋشا) - وتكەندەگى تاپتىق ەزگىنى ەسكە تۇسىرەتىن تاماق. (بوستاندىقتان بۇرىنعى كەدەيلەر مەن جالشىلاردىڭ جەيتىن تاماعى.)
