Býgingi tanda tәuelsiz Qazaqstanda  qayyrymdylyq eng ózekti mәselelerding birine ainalyp otyr. Eger elimiz basynan ótkergen tarihy kezenderge kóz salar bolsaq, onda tym alysqa úzamay, biz shekpeninen shyqqan búrynghy  Kenes Odaghy kezinde de oryn alghan, onda qayyrymdylyq isterimen qalyng búqara esh aralaspay, tek qana memleket jәne qoghamdyq oryndar, úiymdar ghana ainalysqan bolatyn. Degemen, ol dәuirde qayyrymdylyqqa resmy túrghydan alghanda asa ýlken  mәn berilmegendigin de ashyp aituymyz kerek. Búnyng sebebi, qyzyl imperiyanyng markstik iydeologtary búlay boluyn  Kenes qoghamyn, sosializmdi әrbir adam tolyghynan qamqorshylyq, qayyrymdylyq jasaytyn qogham dep qysqa qayyra týsindiruinen tuyndaghan edi. Mine, sol sebepti de qayyrymdylyqty qogham mýsheleri aiyryqsha kónil bóletin arnayy sala dep mýldem qarastyrmady desek artyq aitpaymyz.

Qazaqstan  Respublikasynyn  Kostitusiyasynda  belgilengendey,  Qazaqstan  Respublikasy  әleumettik  memleket bolyp tabylady.  Búnday memleket  ózinin  bar  mýmkindigin,  qamqorlyghyn  qoghamynyn  damuy barysynda  ózinide tirshilik keship jatqan azamattardyn  ómir  sýru  dengeyin  kóterudi óz moyyna  mindettep alady.  Tәuelsizdik kezinde  qol  jetkizgen  qol  jetkizgen  tabystarymyz bizge  tek  qana  algha ilgerileuge  jәne  órkeniyetke  qaray  keng jol  ashyp bere aldy.  Derbes  memleketke  ainalghan  tústa  bizdin  Respublika  agrarlyq  el  retinde әlemge tanylghan bolatyn.  Sondyqtan, egemendikting alghashqy kezeninde  halyqtyn  jartysyna  juyghy  qonystanghan  jerlerdegi  újymsharlar  men  kensharlargha  qajetti  qarjy  tauyp  beruge  jas  memlekettin  shamasy  kelmey  qaldy.  Sodan  Ýkimet  amalsyzdan  auyl  sharuashylyghy  kәsiporyndaryn  jekeshelendirdi.  Nәtiyjesinde  júmyssyzdyq  bastaldy.  Halyq,  әsirese,  jastar  ýlken  qalalargha  kóshe  bastady.  Resmi  mәlimetterge  sýiensek  1996 jyldyn  ayaghynda  Qazaqstandaghy  halyqtyn  44 payyzy  auylda  túrghan  eken,  al  1997 jyldyn  ayaghynda  búl  san  35  payyzgha  deyin  azayghan,  әli  de  azayda.  Elimizdegi  enbekke  jaramdy  adamdardyn  258 myngha  juyghy  júmyssyz  eken.  Búghan  5,5 payyzy  aqysyz  demalysta  jýrgender  qosylady  jәne  de  barlyq  júmyssyzdardyn  41 payyzy  16  men  29 jastyn  aralyghyndaghy  jastar.  Basqasha  aitqanda,  Qazaqstandy  jana  ghasyr  «barysyna»  ainaldyrugha  tiyis  jas  úrpaq  júmyssyzdardyn  jartysyna  juyghyn  qúrap  otyr.  «...Qazaqstannyn  gýldenui  ýshin  Respublikanyn  barlyq  halyqtarynyn  yntymaqtasuyna,  әr  adamnyn  baqyty  men  bostandyghyna,  barlyq  azamattardyn  materialdyq  jәne  ruhani  mәdeniyetin  kóteruge  qamqorlyq  jasau» - deydi  el  Preziydenti  N.Á.Nazarbaev.  búl  rette  memleket  zeynetkerler,  mýgedekter,  kóp  balaly  otbasylar,  enbekke  jaramsyz  azamattar  aldyndaghy  ózinin  әleumettik  mindettemelerin  tolyq  saqtauda.  Áleumettik  qoldau  en  aldymen,  halyqtyn  onsyz  ómir  sýre  almaytyn  tobyna  maqsatty  әri  nysanaly  sipatta kórsetilude.  Oghan  dәlel «Qazaqstan  Respublikasynyng Ýkimeti 1996  jyly  shildenin  18de  «Mindetti әleumettik  saqtandyru  turaly  zanyn»  1997  jyly  mausymnyng 16-da  «Mýgedektigi  boyynsha asyraushysynan aiyrylu jaghdayy jәne  jasyna  baylanysty  beriletin  memlekettik  jәrdemaqylar  turaly  zany  osy  jyldyn  20-shy  mausymynda  «Zeynetaqymen  qamsyzdandyru  turaly»  zany  jәne  1997 jyldyn  10-shy  jeltoqsanynda  Qazaqstan  Respublikasy  Preziydentinin  «Túrmysy  tómen  azamattardy  qoldau  jónindegi  Jalpy  últtyq  qor  turaly»  jarlyghy  qabyldanyp,  onda  Qazaqstan  Respublikasynyn  Ýkimeti  túrmysy  tómen  azamattardy  qoldau  jóninde  jalpy  últtyq  qor  qúru  arqyly,  onyn  qyzmetinin  negizgi  baghyttaryn,  yaghni  túrmysy  tómen  azamattargha  materialdyq,  qarjylyq  resurstardy  beru,  qyzmetter  kórsetu,  әleumettik  baghdarlamalardyn  iske  asuyna  jәrdemdesu,  oblystarda  halyqtyn  tabysy  az  toptaryn  әleumettik  qorghau  jónindegi  azamattyq  qayyrymdylyq  qorlaryn  qúru  qúrastyrylghan.  Naryqtyq  qatynastargha  kóshu  jaghdayy  jәne  soghan  sәikes  respublikamyzda  ekonomikanyn  túralap  qaluyna  baylanysty  jetim  balalardy,  kóp  balaly,  jalghyz  basty   analardy,  qarttardy,  sonymen  qatar  jaghdayy  nashar  azamattardy  әleumettik, qúqyqtyq  jәne  materialdyq jaghynan qamqorlyqqa alu mәselesi  qogham ýshin  manyzdy sipat alyp,  olardy  ýkimet  tarapynan der kezinde sheshu  tabandy  týrde  talap  etilude.

Halyqaralyq qayyrymdylyq úiymy Charities Aid Foundation 2016 jyly jýrgizgen saualnama nәtiyjesinde, Qazaqstan qayyrymdylyq jasau boyynsha 140 elding arasynda 96-orynda ekendigi de mәlim boldy.  Charities Aid Foundation tizimindegi kóshti Miyanma, AQSh, Australiya bastap túr. Osydan 7 jylday búryn, yaghni, 2016-2017 jyldary rohindja músylmandaryn jappay qyrghan miyanmalyqtardyng qayyrymdylyq indeksi boyynsha alghashqylardyng biri bolu kónilge kýmәn keltiredi. Búghan sebep, halqy jarymay otyrghan Týrikmenstan osy saualnamada 15-oryngha jayghauy da osy kýmәnimizdi naqtylay týsedi. Búl saualnama qalay bolsa solay, әr elde 1000 adamnyng arasynda jýrgizilgenin eskersek, onyng ýstine osy jauap berushilerding qazaq mәdeniyetimen tanystyghy barlyghy óz aldyna bir bólek dýniye, Sol sebepti, biz atalghan nәtiyjening obektivti ekenine shәk keltiremiz.

Qazaqstan  ekonomikasy  bayau  damyghanymen  dúrys  jolmen  keledi,  oghan  qoldan  kelgenshe  ýles  qosyp  jatqan  qayyrymdylyq  qorlary,  sheteldik  kompaniyalar.  Ghasyrlar  boyy  auyl – auyl,  ata – ana,  ru – ru  bolyp  qauymdasa  tirshilik  keshken  qazaq  qoghamyndaghy  әr  auyl,  әr  ru  belgili  batyrlardyn,  bedeldi  biylerdin  manynda toptasqan.  Sol dara  túlgha ózine panalaghan eldi  jaugha aldyrmay,  ashtyqqa úshyratpay,  aman – esen  ósirip - órbitudi  paryzy  dep sanaghan.  Qazir de  bedeldi de  birlikti  azamattar manyna  birigip,  sharuashylyqtaryn jýrgize  bastaghan  qojalyqtar  men shaghyn firmalar  júmysyn da  osy dәstýrding úshynan  bayqau  qiyn  emes.  Tәuelsiz  qazaq memleketinin  jýrip ótken jolyn zerttesek,  songhy jyldar  ishinde  qazaqstandyqtardyn  tútastyghyn  maqsat  ete otyryp,  kýsh – jigerdi  naqty  ekonomikalyq  jәne  qoghamdyq   ómirdi  jaqsartugha  baghyttau  bet  búrysyn  bayqaugha  bolady.

Qazaq  halqynyn  ótkeni  bay.  Songhy  jyldary  halqymyzdyn   ómirindegi  sharyqtau  men   qúldyrauy,  quanyshy  men   jenisi  tarihtyn  jarqyn  betterinen  oryn  alghan.  Tarihi  qúnargha  bay  topyraqtan  ónikti  dәndi  taba  bilu – jalpy  órkeniyettin  damuynda  jana belesterge  jetudin  alghysharttaryn  qúrary  belgili.  Búqaralyq  aqparat  mәlimetterine  jýginsek  elimizde  1  millionnan  astam  mýgedekter  bar  ekeni mәlim boldy.

Egemendigimizdi alghannan son, KSRO dogmalarynan arylu jolynda tәuelsiz  jas memleketimiz  ayaghynan tik túrudyng kýrdeli jyldaryn  ótkizu ýstinde.  Qazaq handyghy qúlaghannan keyin últymyz ózderi joghaltyp alghan, 250 jylday uaqytta otarshyldyq qamyty moyynymyzgha ilingen shaqtaghy búryn bolyp kórmegen endigi jerde uaqyt talaby el aldyna qoyghan  jalpy azamattyq qajettilik,  imandylyq pen qayyrymdylyq,  janashyrlyq  pen meyirimdilik  qasiyetterdi qayta qalpyna keltiruding daghyl jolyna týskenine de 30 jylday uaqyt bolyp qaldy.

Jalpy aitqanda, qayyrymdylyq mәselesi kóptegen  sayasy gumanitarlyq ghylymdarda  san ghasyrlardan beri keshendi týrde zerttelinip kele jatyr. Qayyrymdylyqtyn  tamyry ejelgi bolghandyqtan, erte  zamannan beri qaray ataqty iri oishyl -   ghalymdardyn, memleket qayratkerlerining jazghan ghylymy enbekterinde, aitqan naqyl sózderinde búl mәsele jan- jaqty aitylyp, terennen qarastyryla zerttelip kelude. Áriyne, adamzat týsinigindegi ghylymiy-sayasy ayada qayyrymdylyq - ol әleumettik prosess, institut bolyp sanalady.

Resmy derekter boyynsha elimizde orta eseppen jylyna  on  myngha  juyq  auru  eәresteler  dýniyege  keletin  kórinedi.  Bir ghana  Almatynyn  ózinde  eki  mynnan  astam  mýgedek  balalar  bar.  Búghan  qosa  elimizde  bir  milliongha  juyq  araqqa salynghandar,  jazylmaytyn  dertke  shaldyqqandar  bolsa,  ekologiyanyn  búzyluy,  atom  synaghynyn  zardaby,  búghan  qosa  jylyna  on  myn  adam  óndiristen  mýgedektik  alatyn  kórinedi.  Araqqúmar  ata – anasynan  qashqan  balalar,  tastandy  sәbiyler,  bosqyndar  kýnnen  kýnge  kóbeyip  bara  jatqan  siyaqty.

Tәuelsizdik alghannan keyingi 1991-1999 jyldar aralyghyndaghy әleumettik jaghdaydy zerttegen sarapshylardyng derekteri boyynsha respublika  boyynsha  1995  jyly  «Qabyldap - retteu»  mekemelerinen  8873  bala  ótken  bolsa,  1996   jyly  týsken  balardyn  sany  11546-gha  jetken,  al  1997  jyly  «Qabyldap - retteu»  mekemelerine  týsken  balalardyn  sany  ótken  jyldardaghy  balalardyn  sanymen  salystyrghanda  36,4  payyz  ósken.  Sóitip  Respublikamyzdaghy  «Qabyldap - retteu»  mekemelerinin  sany  19-gha  jetken.  1999  da  әleumettik  sipattaghy  sharalargha  memleket  tarapynan  erekshe  manyz  berildi.  Enbek,  júmyspen qamtu,  әleumettik  qorghau  salalarynyng mamandary jergilikti  biylik oryndarymen birlesip,  soghys jәne  enbek ardagerlerine,  mýgedekterge,  zeynetkerlerge  «qayyrymdylyq»  aksiyalaryn  ótkizu  barysynda aqshalay,  azyq – týliktey  kómekter  kórsetildi,  әleumettik  qoldau  ailyqtary  úiymdastyrylyp,  kiriptar  jandargha  materialdyq  jaghynan  týrli  jәrdemder  berildi.  «Qayyrymdylyq»  respublikalyq  aksiyasynyn  ótkizilui  Batys  Qazaqstan  oblysynda  jalghyz  basty  qarttargha  kiyim – keshek  jinaugha  yqpal  etip  177739  adamgha  materialdyq  kómek  jasalghan.  Jambyl  oblysynda  1576  adam  materialdyq  kómek  alyp,  97  beketke  868  adamgha  arnap  kýndelikti  tegin  tamaqtandyru  oryndary  ashylghan.  Shymkent  qalasynda  40  kommersiyalyq  nýktede  85  jalghyz  basty  qarttar  men  mýgedekter  jandargha  kýndelikti  tegin  as  tegin  úiymdastyrylghan.  Qarjy  kólemi  men  tamaqtandyru,  ózge  de  kómek  qomaqty  bolmaghanymen,  osynday  qiyn  uaqytta  adam  taghdyryna  degen  janashyrlyqqa  ýndegen  sharalardyn  manyzdylyghynda  kýmәn  joq.

Búl jolda qayyrymdylyqti әleumettik prosess, institut dep sanaghan jas memleket qogham mýshelerine adam ómirining eki órisi barlyghyn týsindirip úghyndyru jolynda birshama keleli júmystar jasay aldy.

Birinshiden, adam ómirining eki órisi materialdyq ómir. IYә,  búl shyndyghyn aitqanda adamgha  eng aldymen azyq   týlik,  baspana, kiyim  keshek jәne taghy  basqalar jaghdaylar kerektigin qogham mýshelerine úghyndyru; ekinshiden, ruhany ómir. Yaghny qoghamdaghy adamdar bir   birine tәueldi ekendigin týsindiru baghytynda birshama júmystar jasap, qayyrymdylyq әleumettik úiymdardyng sanaly maqsattyq is- әreketinde kórinis tabatyndyghyn  aiqyndap berudi zanmen bekemdeu.

Osy jolda gumanitarlyq ghylymdaghy tómendegidey naqty tújyrymdalghan anyqma men týsinikti atap kete almaymyz. Sonymen, qayyrymdylyq grek tilinde «eleemon»-« qayyrymdy, meyirimdi, izgi niyetti» degen maghyna beredi, al shirkeu tilinde ol «Caritabilis» sózimen aitylyp, qayyrymdylyq maghynasyn bildirgen. Tertullian, IYeroniym, Avgustin siyaqty hristiandar grek tilinen «eleemosyne», yaghny bireuding qayghysyna ortaqtasu, ayaushylyq bildiru degen sózdi alyp qoldanghan. Ertedegi latyn tilinde búghan úqsas sóz bolmaghan.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz