بۇگىنگى تاڭدا تاۋەلسىز قازاقستاندا  قايىرىمدىلىق ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. ەگەر ەلىمىز باسىنان وتكەرگەن تاريحي كەزەڭدەرگە كوز سالار بولساق، وندا تىم الىسقا ۇزاماي، ءبىز شەكپەنىنەن شىققان بۇرىنعى  كەڭەس وداعى كەزىندە دە ورىن العان، وندا قايىرىمدىلىق ىستەرىمەن قالىڭ بۇقارا ەش ارالاسپاي، تەك قانا مەملەكەت جانە قوعامدىق ورىندار، ۇيىمدار عانا اينالىسقان بولاتىن. دەگەمەن، ول داۋىردە قايىرىمدىلىققا رەسمي تۇرعىدان العاندا اسا ۇلكەن  ءمان بەرىلمەگەندىگىن دە اشىپ ايتۋىمىز كەرەك. بۇنىڭ سەبەبى، قىزىل يمپەريانىڭ ماركستىك يدەولوگتارى بۇلاي بولۋىن  كەڭەس قوعامىن، ءسوتسياليزمدى ءاربىر ادام تولىعىنان قامقورشىلىق، قايىرىمدىلىق جاسايتىن قوعام دەپ قىسقا قايىرا تۇسىندىرۋىنەن تۋىنداعان ەدى. مىنە، سول سەبەپتى دە قايىرىمدىلىقتى قوعام مۇشەلەرى ايىرىقشا كوڭىل بولەتىن ارنايى سالا دەپ مۇلدەم قاراستىرمادى دەسەك ارتىق ايتپايمىز.

قازاقستان  رەسپۋبليكاسىنىڭ  كوستيتۋتسياسىندا  بەلگىلەنگەندەي،  قازاقستان  رەسپۋبليكاسى  الەۋمەتتىك  مەملەكەت بولىپ تابىلادى.  بۇنداي مەملەكەت  ءوزىنىڭ  بار  مۇمكىندىگىن،  قامقورلىعىن  قوعامىنىڭ  دامۋى بارىسىندا  وزىنىدە تىرشىلىك كەشىپ جاتقان ازاماتتاردىڭ  ءومىر  ءسۇرۋ  دەڭگەيىن  كوتەرۋدى ءوز مويىنا  مىندەتتەپ الادى.  تاۋەلسىزدىك كەزىندە  قول  جەتكىزگەن  قول  جەتكىزگەن  تابىستارىمىز بىزگە  تەك  قانا  العا ىلگەرىلەۋگە  جانە  وركەنيەتكە  قاراي  كەڭ جول  اشىپ بەرە الدى.  دەربەس  مەملەكەتكە  اينالعان  تۇستا  ءبىزدىڭ  رەسپۋبليكا  اگرارلىق  ەل  رەتىندە الەمگە تانىلعان بولاتىن.  سوندىقتان، ەگەمەندىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە  حالىقتىڭ  جارتىسىنا  جۋىعى  قونىستانعان  جەرلەردەگى  ۇجىمشارلار  مەن  كەنشارلارعا  قاجەتتى  قارجى  تاۋىپ  بەرۋگە  جاس  مەملەكەتتىڭ  شاماسى  كەلمەي  قالدى.  سودان  ۇكىمەت  امالسىزدان  اۋىل  شارۋاشىلىعى  كاسىپورىندارىن  جەكەشەلەندىردى.  ناتيجەسىندە  جۇمىسسىزدىق  باستالدى.  حالىق،  اسىرەسە،  جاستار  ۇلكەن  قالالارعا  كوشە  باستادى.  رەسمي  مالىمەتتەرگە  سۇيەنسەك  1996 جىلدىڭ  اياعىندا  قازاقستانداعى  حالىقتىڭ  44 پايىزى  اۋىلدا  تۇرعان  ەكەن،  ال  1997 جىلدىڭ  اياعىندا  بۇل  سان  35  پايىزعا  دەيىن  ازايعان،  ءالى  دە  ازايۋدا.  ەلىمىزدەگى  ەڭبەككە  جارامدى  ادامداردىڭ  258 مىڭعا  جۋىعى  جۇمىسسىز  ەكەن.  بۇعان  5,5 پايىزى  اقىسىز  دەمالىستا  جۇرگەندەر  قوسىلادى  جانە  دە  بارلىق  جۇمىسسىزداردىڭ  41 پايىزى  16  مەن  29 جاستىڭ  ارالىعىنداعى  جاستار.  باسقاشا  ايتقاندا،  قازاقستاندى  جاڭا  عاسىر  «بارىسىنا»  اينالدىرۋعا  ءتيىس  جاس  ۇرپاق  جۇمىسسىزداردىڭ  جارتىسىنا  جۋىعىن  قۇراپ  وتىر.  «...قازاقستاننىڭ  گۇلدەنۋى  ءۇشىن  رەسپۋبليكانىڭ  بارلىق  حالىقتارىنىڭ  ىنتىماقتاسۋىنا،  ءار  ادامنىڭ  باقىتى  مەن  بوستاندىعىنا،  بارلىق  ازاماتتاردىڭ  ماتەريالدىق  جانە  رۋحاني  مادەنيەتىن  كوتەرۋگە  قامقورلىق  جاساۋ» - دەيدى  ەل  پرەزيدەنتى  ن.ءا.نازارباەۆ.  بۇل  رەتتە  مەملەكەت  زەينەتكەرلەر،  مۇگەدەكتەر،  كوپ  بالالى  وتباسىلار،  ەڭبەككە  جارامسىز  ازاماتتار  الدىنداعى  ءوزىنىڭ  الەۋمەتتىك  مىندەتتەمەلەرىن  تولىق  ساقتاۋدا.  الەۋمەتتىك  قولداۋ  ەڭ  الدىمەن،  حالىقتىڭ  ونسىز  ءومىر  سۇرە  المايتىن  توبىنا  ماقساتتى  ءارى  نىسانالى  سيپاتتا كورسەتىلۋدە.  وعان  دالەل «قازاقستان  رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى 1996  جىلى  شىلدەنىڭ  18دە  «مىندەتتى الەۋمەتتىك  ساقتاندىرۋ  تۋرالى  زاڭىن»  1997  جىلى  ماۋسىمنىڭ 16-دا  «مۇگەدەكتىگى  بويىنشا اسىراۋشىسىنان ايىرىلۋ جاعدايى جانە  جاسىنا  بايلانىستى  بەرىلەتىن  مەملەكەتتىك  جاردەماقىلار  تۋرالى  زاڭى  وسى  جىلدىڭ  20-شى  ماۋسىمىندا  «زەينەتاقىمەن  قامسىزداندىرۋ  تۋرالى»  زاڭى  جانە  1997 جىلدىڭ  10-شى  جەلتوقسانىندا  قازاقستان  رەسپۋبليكاسى  پرەزيدەنتىنىڭ  «تۇرمىسى  تومەن  ازاماتتاردى  قولداۋ  جونىندەگى  جالپى  ۇلتتىق  قور  تۋرالى»  جارلىعى  قابىلدانىپ،  وندا  قازاقستان  رەسپۋبليكاسىنىڭ  ۇكىمەتى  تۇرمىسى  تومەن  ازاماتتاردى  قولداۋ  جونىندە  جالپى  ۇلتتىق  قور  قۇرۋ  ارقىلى،  ونىڭ  قىزمەتىنىڭ  نەگىزگى  باعىتتارىن،  ياعني  تۇرمىسى  تومەن  ازاماتتارعا  ماتەريالدىق،  قارجىلىق  رەسۋرستاردى  بەرۋ،  قىزمەتتەر  كورسەتۋ،  الەۋمەتتىك  باعدارلامالاردىڭ  ىسكە  اسۋىنا  جاردەمدەسۋ،  وبلىستاردا  حالىقتىڭ  تابىسى  از  توپتارىن  الەۋمەتتىك  قورعاۋ  جونىندەگى  ازاماتتىق  قايىرىمدىلىق  قورلارىن  قۇرۋ  قۇراستىرىلعان.  نارىقتىق  قاتىناستارعا  كوشۋ  جاعدايى  جانە  سوعان  سايكەس  رەسپۋبليكامىزدا  ەكونوميكانىڭ  تۇرالاپ  قالۋىنا  بايلانىستى  جەتىم  بالالاردى،  كوپ  بالالى،  جالعىز  باستى   انالاردى،  قارتتاردى،  سونىمەن  قاتار  جاعدايى  ناشار  ازاماتتاردى  الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق  جانە  ماتەريالدىق جاعىنان قامقورلىققا الۋ ماسەلەسى  قوعام ءۇشىن  ماڭىزدى سيپات الىپ،  ولاردى  ۇكىمەت  تاراپىنان دەر كەزىندە شەشۋ  تاباندى  تۇردە  تالاپ  ەتىلۋدە.

حالىقارالىق قايىرىمدىلىق ۇيىمى Charities Aid Foundation 2016 جىلى جۇرگىزگەن ساۋالناما ناتيجەسىندە، قازاقستان قايىرىمدىلىق جاساۋ بويىنشا 140 ەلدىڭ اراسىندا 96-ورىندا ەكەندىگى دە ءمالىم بولدى.  Charities Aid Foundation تىزىمىندەگى كوشتى ميانما، اقش، اۋستراليا باستاپ تۇر. وسىدان 7 جىلداي بۇرىن، ياعني، 2016-2017 جىلدارى روحيندجا مۇسىلماندارىن جاپپاي قىرعان ميانمالىقتاردىڭ قايىرىمدىلىق يندەكسى بويىنشا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولۋ كوڭىلگە كۇمان كەلتىرەدى. بۇعان سەبەپ، حالقى جارىماي وتىرعان تۇرىكمەنستان وسى ساۋالنامادا 15-ورىنعا جايعاۋى دا وسى كۇمانىمىزدى ناقتىلاي تۇسەدى. بۇل ساۋالناما قالاي بولسا سولاي، ءار ەلدە 1000 ادامنىڭ اراسىندا جۇرگىزىلگەنىن ەسكەرسەك، ونىڭ ۇستىنە وسى جاۋاپ بەرۋشىلەردىڭ قازاق مادەنيەتىمەن تانىستىعى بارلىعى ءوز الدىنا ءبىر بولەك دۇنيە، سول سەبەپتى، ءبىز اتالعان ناتيجەنىڭ وبەكتيۆتى ەكەنىنە شاك كەلتىرەمىز.

قازاقستان  ەكونوميكاسى  باياۋ  دامىعانىمەن  دۇرىس  جولمەن  كەلەدى،  وعان  قولدان  كەلگەنشە  ۇلەس  قوسىپ  جاتقان  قايىرىمدىلىق  قورلارى،  شەتەلدىك  كومپانيالار.  عاسىرلار  بويى  اۋىل – اۋىل،  اتا – انا،  رۋ – رۋ  بولىپ  قاۋىمداسا  تىرشىلىك  كەشكەن  قازاق  قوعامىنداعى  ءار  اۋىل،  ءار  رۋ  بەلگىلى  باتىرلاردىڭ،  بەدەلدى  بيلەردىڭ  ماڭىندا توپتاسقان.  سول دارا  تۇلعا وزىنە پانالاعان ەلدى  جاۋعا الدىرماي،  اشتىققا ۇشىراتپاي،  امان – ەسەن  ءوسىرىپ - ءوربىتۋدى  پارىزى  دەپ ساناعان.  قازىر دە  بەدەلدى دە  بىرلىكتى  ازاماتتار ماڭىنا  بىرىگىپ،  شارۋاشىلىقتارىن جۇرگىزە  باستاعان  قوجالىقتار  مەن شاعىن فيرمالار  جۇمىسىن دا  وسى ءداستۇردىڭ ۇشىنان  بايقاۋ  قيىن  ەمەس.  تاۋەلسىز  قازاق مەملەكەتىنىڭ  ءجۇرىپ وتكەن جولىن زەرتتەسەك،  سوڭعى جىلدار  ىشىندە  قازاقستاندىقتاردىڭ  تۇتاستىعىن  ماقسات  ەتە وتىرىپ،  كۇش – جىگەردى  ناقتى  ەكونوميكالىق  جانە  قوعامدىق   ءومىردى  جاقسارتۋعا  باعىتتاۋ  بەت  بۇرىسىن  بايقاۋعا  بولادى.

قازاق  حالقىنىڭ  وتكەنى  باي.  سوڭعى  جىلدارى  حالقىمىزدىڭ   ومىرىندەگى  شارىقتاۋ  مەن   قۇلدىراۋى،  قۋانىشى  مەن   جەڭىسى  تاريحتىڭ  جارقىن  بەتتەرىنەن  ورىن  العان.  تاريحي  قۇنارعا  باي  توپىراقتان  ونىكتى  ءداندى  تابا  ءبىلۋ – جالپى  وركەنيەتتىڭ  دامۋىندا  جاڭا بەلەستەرگە  جەتۋدىڭ  العىشارتتارىن  قۇرارى  بەلگىلى.  بۇقارالىق  اقپارات  مالىمەتتەرىنە  جۇگىنسەك  ەلىمىزدە  1  ميلليوننان  استام  مۇگەدەكتەر  بار  ەكەنى ءمالىم بولدى.

ەگەمەندىگىمىزدى العاننان سوڭ، كسرو دوگمالارىنان ارىلۋ جولىندا تاۋەلسىز  جاس مەملەكەتىمىز  اياعىنان تىك تۇرۋدىڭ كۇردەلى جىلدارىن  وتكىزۋ ۇستىندە.  قازاق حاندىعى قۇلاعاننان كەيىن ۇلتىمىز وزدەرى جوعالتىپ العان، 250 جىلداي ۋاقىتتا وتارشىلدىق قامىتى مويىنىمىزعا ىلىنگەن شاقتاعى بۇرىن بولىپ كورمەگەن ەندىگى جەردە ۋاقىت تالابى ەل الدىنا قويعان  جالپى ازاماتتىق قاجەتتىلىك،  يماندىلىق پەن قايىرىمدىلىق،  جاناشىرلىق  پەن مەيىرىمدىلىك  قاسيەتتەردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋدىڭ داعىل جولىنا تۇسكەنىنە دە 30 جىلداي ۋاقىت بولىپ قالدى.

جالپى ايتقاندا، قايىرىمدىلىق ماسەلەسى كوپتەگەن  ساياسي گۋمانيتارلىق عىلىمداردا  سان عاسىرلاردان بەرى كەشەندى تۇردە زەرتتەلىنىپ كەلە جاتىر. قايىرىمدىلىقتىڭ  تامىرى ەجەلگى بولعاندىقتان، ەرتە  زاماننان بەرى قاراي اتاقتى ءىرى ويشىل -   عالىمداردىڭ، مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ جازعان عىلىمي ەڭبەكتەرىندە، ايتقان ناقىل سوزدەرىندە بۇل ماسەلە جان- جاقتى ايتىلىپ، تەرەڭنەن قاراستىرىلا زەرتتەلىپ كەلۋدە. ارينە، ادامزات تۇسىنىگىندەگى عىلىمي-ساياسي ايادا قايىرىمدىلىق - ول الەۋمەتتىك پروتسەسس، ينستيتۋت بولىپ سانالادى.

رەسمي دەرەكتەر بويىنشا ەلىمىزدە ورتا ەسەپپەن جىلىنا  ون  مىڭعا  جۋىق  اۋرۋ  ەارەستەلەر  دۇنيەگە  كەلەتىن  كورىنەدى.  ءبىر عانا  الماتىنىڭ  وزىندە  ەكى  مىڭنان  استام  مۇگەدەك  بالالار  بار.  بۇعان  قوسا  ەلىمىزدە  ءبىر  ميلليونعا  جۋىق  اراققا سالىنعاندار،  جازىلمايتىن  دەرتكە  شالدىققاندار  بولسا،  ەكولوگيانىڭ  بۇزىلۋى،  اتوم  سىناعىنىڭ  زاردابى،  بۇعان  قوسا  جىلىنا  ون  مىڭ  ادام  وندىرىستەن  مۇگەدەكتىك  الاتىن  كورىنەدى.  اراققۇمار  اتا – اناسىنان  قاشقان  بالالار،  تاستاندى  سابيلەر،  بوسقىندار  كۇننەن  كۇنگە  كوبەيىپ  بارا  جاتقان  سياقتى.

تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى 1991-1999 جىلدار ارالىعىنداعى الەۋمەتتىك جاعدايدى زەرتتەگەن ساراپشىلاردىڭ دەرەكتەرى بويىنشا رەسپۋبليكا  بويىنشا  1995  جىلى  «قابىلداپ - رەتتەۋ»  مەكەمەلەرىنەن  8873  بالا  وتكەن  بولسا،  1996   جىلى  تۇسكەن  بالاردىڭ  سانى  11546-عا  جەتكەن،  ال  1997  جىلى  «قابىلداپ - رەتتەۋ»  مەكەمەلەرىنە  تۇسكەن  بالالاردىڭ  سانى  وتكەن  جىلدارداعى  بالالاردىڭ  سانىمەن  سالىستىرعاندا  36,4  پايىز  وسكەن.  ءسويتىپ  رەسپۋبليكامىزداعى  «قابىلداپ - رەتتەۋ»  مەكەمەلەرىنىڭ  سانى  19-عا  جەتكەن.  1999  دا  الەۋمەتتىك  سيپاتتاعى  شارالارعا  مەملەكەت  تاراپىنان  ەرەكشە  ماڭىز  بەرىلدى.  ەڭبەك،  جۇمىسپەن قامتۋ،  الەۋمەتتىك  قورعاۋ  سالالارىنىڭ ماماندارى جەرگىلىكتى  بيلىك ورىندارىمەن بىرلەسىپ،  سوعىس جانە  ەڭبەك ارداگەرلەرىنە،  مۇگەدەكتەرگە،  زەينەتكەرلەرگە  «قايىرىمدىلىق»  اكتسيالارىن  وتكىزۋ  بارىسىندا اقشالاي،  ازىق – تۇلىكتەي  كومەكتەر  كورسەتىلدى،  الەۋمەتتىك  قولداۋ  ايلىقتارى  ۇيىمداستىرىلىپ،  كىرىپتار  جاندارعا  ماتەريالدىق  جاعىنان  ءتۇرلى  جاردەمدەر  بەرىلدى.  «قايىرىمدىلىق»  رەسپۋبليكالىق  اكتسياسىنىڭ  وتكىزىلۋى  باتىس  قازاقستان  وبلىسىندا  جالعىز  باستى  قارتتارعا  كيىم – كەشەك  جيناۋعا  ىقپال  ەتىپ  177739  ادامعا  ماتەريالدىق  كومەك  جاسالعان.  جامبىل  وبلىسىندا  1576  ادام  ماتەريالدىق  كومەك  الىپ،  97  بەكەتكە  868  ادامعا  ارناپ  كۇندەلىكتى  تەگىن  تاماقتاندىرۋ  ورىندارى  اشىلعان.  شىمكەنت  قالاسىندا  40  كوممەرتسيالىق  نۇكتەدە  85  جالعىز  باستى  قارتتار  مەن  مۇگەدەكتەر  جاندارعا  كۇندەلىكتى  تەگىن  اس  تەگىن  ۇيىمداستىرىلعان.  قارجى  كولەمى  مەن  تاماقتاندىرۋ،  وزگە  دە  كومەك  قوماقتى  بولماعانىمەن،  وسىنداي  قيىن  ۋاقىتتا  ادام  تاعدىرىنا  دەگەن  جاناشىرلىققا  ۇندەگەن  شارالاردىڭ  ماڭىزدىلىعىندا  كۇمان  جوق.

بۇل جولدا قايىرىمدىلىقتى الەۋمەتتىك پروتسەسس، ينستيتۋت دەپ ساناعان جاس مەملەكەت قوعام مۇشەلەرىنە ادام ءومىرىنىڭ ەكى ءورىسى بارلىعىن ءتۇسىندىرىپ ۇعىندىرۋ جولىندا ءبىرشاما كەلەلى جۇمىستار جاساي الدى.

بىرىنشىدەن، ادام ءومىرىنىڭ ەكى ءورىسى ماتەريالدىق ءومىر. ءيا،  بۇل شىندىعىن ايتقاندا ادامعا  ەڭ الدىمەن ازىق   تۇلىك،  باسپانا، كيىم  كەشەك جانە تاعى  باسقالار جاعدايلار كەرەكتىگىن قوعام مۇشەلەرىنە ۇعىندىرۋ; ەكىنشىدەن، رۋحاني ءومىر. ياعني قوعامداعى ادامدار ءبىر   بىرىنە تاۋەلدى ەكەندىگىن ءتۇسىندىرۋ باعىتىندا ءبىرشاما جۇمىستار جاساپ، قايىرىمدىلىق الەۋمەتتىك ۇيىمداردىڭ سانالى ماقساتتىق ءىس- ارەكەتىندە كورىنىس تاباتىندىعىن  ايقىنداپ بەرۋدى زاڭمەن بەكەمدەۋ.

وسى جولدا گۋمانيتارلىق عىلىمداعى تومەندەگىدەي ناقتى تۇجىرىمدالعان انىقما مەن تۇسىنىكتى اتاپ كەتە المايمىز. سونىمەن، قايىرىمدىلىق گرەك تىلىندە «eleemon»-« قايىرىمدى، مەيىرىمدى، ىزگى نيەتتى» دەگەن ماعىنا بەرەدى، ال شىركەۋ تىلىندە ول «Caritabilis» سوزىمەن ايتىلىپ، قايىرىمدىلىق ماعىناسىن بىلدىرگەن. تەرتۋلليان، يەرونيم، اۆگۋستين سياقتى حريستياندار گرەك تىلىنەن «eleemosyne»، ياعني بىرەۋدىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسۋ، اياۋشىلىق ءبىلدىرۋ دەگەن ءسوزدى الىپ قولدانعان. ەرتەدەگى لاتىن تىلىندە بۇعان ۇقساس ءسوز بولماعان.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz