Basy: Den Syaopin jәne Qytaydyng diplomatiyalyq strategiyasy

Jalghasy: Basa biyleuge qarsy túryp, әlemdik beybitshilikti qorghau

Den Syaopin Qytaydyng qanday bir elmen qarym-qatynasynda da eki týrli shekten shyghudy boldyrmau kerek dep esepteytin. Búl - jaulasu men odaqtasu bolatyn. Jaulasu – dostyqtan aiyrady, odaqtasu – tәuelsizdikten aiyrady degen prinsiyp. Múnyng ekeuinen de boydy aulaq saludyng tiyimdi joly derbes, ózine-ózine qoja bolyp, beybit, qatar ómir sýrudey dara diplomatiyalyq sayasat. Onyng týp mәni men manyzy - kez-kelgen elmen beybit, dostyqta ómir sýru. Biraq, ishek-qarnyng aralasyp ketpey, belgili aralyq saqtau. Múnday salqynqandy diplomatiyalyq sayasat Qytay ýshin eng tiyimdi tandau bolatyn.

Reforma men esik ashu sayasaty jolgha qoyylghannan keyin Den Syaopin barlyq kýsh-jigerin sala otyryp, AQSh, Japoniya, Batys Europa jәne Kenes Odaghymen jaulyq qarym-qatynasty ayaqtastyrdy, nemese ózara qyrghiqabaq jaghdaydy bәsendetti. Biraq әrqaysymen de belgili bir araqashyqtyqty saqtap otyrdy. Eshqaysymen ayaq-tabaq auysyp, auyz jalasyp kete qoyghan joq. Búrynghy aitqanymyzday Qytay ýshinshi dýnie elderimen dostyqtan ainyghan joq. Biraq, olargha agha bolyp, basynan sipap, bauyryna tartudan da aulaq boldy. Aziyadaghy ekonomikalyq damudyng kóshbasshysyna Japoniyamen teniz arqyly tútasatyn tatu kórshi el bola túra, ony ózining yqpal-kýsh aumaghy retinde qarastyrmaydy. Den Syaopin 1979 jyly AQSh-qa saparlay baryp, Qytay-AQSh qarym-qatynasyn qalypty dostyq baghytqa búra aldy. Múndaghy oiy Kenes Odaghynyng basa biyleuine jasaghan qarsylyghy edi. Biraq AQSh-tyng qúshaghyna birden qúlay ketip, onyng sayasy kompaniyasynyng mýshesine ainalghan joq. Sapar ayaqtalghanda tek qana birlesken aqparat berumen ghana shekteldi. Birlesken mәlimdeme jasaugha asyqqan joq. Búlay isteudegi maqsaty mәseleni shamadan tys resmiylestirip jibermeu, ózine de qayta ainalar mýmkindik qaldyru edi. HH ghasyrdyng 80-jyldarynda Kenes Odaghymen qarym-qatynasty da jaqsartugha mýmkindik aldy. Biraq 50-60 jyldardaghyday joldastyq, bauyrlastyq qarym-qatynas deuden әdeyi boy tartyp, Qytaydyng endigәri tek qana derbes, óz-ózine qoja bolu sayasatyn jýrgizetinin әigileudi maqsat tútty.

Qytaydyng bireumen dostasyp jәne oghan ishin bermey salqyndyq tanytuyn  Qytaydyng ejelden kele jatqan shynayy dostyqqa úmtylmaytyn, dostyqtan góri әriptestikti, payda-ziyan qarym-qatynasyn manyzdy oryngha qoyatyn salqynqandy Qytaylyq diplomatiyanyng Den Syaopindik formasy dep týsingen jón bolady.

Bylay qaraghanda, múnday qarym-qatynastan ýirenetin de tústary joq emes. Memleket aralyq qarym-qatynasta óz elinning mýddesin basty oryngha qongdyng manyzy erekshe. Biz keyde úly kórshilerimiz renjip qalmasyn degen ústanymmen ómir sýretin siyaqtymyz. Bireuding qas-qabaghyna qarau, dau joq, әlsizdik. Biraq basqa elder týgeldey minsiz, qúryshtan soghylghan, әlsiz jeri joq dep oilau júmsartyp aitqanda bilmestik bolar edi. Dostarmen belgili bir ara-qatynas saqtaudyng ózindik paydasy bar. Bireumen shamadan tys auyz jalasyp ketsen, basqa bir dostarynnyng kýdik-kýmәni kóbeyip, senen alystay bastauy mýmkin. Sol sebepti adamy qarym-qatynastaghy belgili bir salqyndyq qarym-qatynas aumaghyn erkin keneytuge mýmkindik beredi. Memlekettik qarym-qatynas ta osyghan úqsaydy. Birneshe memleket ózara birlesip, keden odaghy, taghy bir odaq degen siyaqty odaq bolu basqa bir elderdi syrtqa tebumen birdey qúbylys. Al sening sol odaqtasyng sening shynayy janashyryn, ainymas dosyng bolatyndyghyna da kepildik joq. Sol sebepti Den Syaopin eshbir elmen odaqtaspaghan abzal dep sheshti.

Bizde syrtqy qarym-qatynasta ýnemi yryqsyz jaghdayda ómir sýretinimizding eng basty sebebi de odaqtaghy elderding qas-qabaghyn baghudyng kesirinen tuyndap otyr dep oilaymyn.  Mysalgha biz Reseyding Ukrainagha baghyttaghan sayasatynda eki úshty, jaltaq sayasat ústanyp kelemiz. Tipti, shapqynshylyq, basyp aludyng ózin óz atymen ataudan taysaqtaymyz. «Óz betin ayamaghan bireuding betin shiyedey qylady» degendey, óz bauyrlas tuysyn ayamaghan Resey bizge qashangha deyin dos bolyp jarytatyndyghyn bir Qúday bilsin. Ukraindardyng basyna bergen taghdyrdy Alla taghala bizden aulaq etkey!

Basqa eldermen dostyq qarym-qatynasta jaqyndyq, bauyrmaldyq sezimderding bolatynyn joqqa shygharugha bolmaydy. Mysaly biz ózimizding Týrki tektes bauyrlarymyzdy basqalardan jaqyn, ystyq sanaymyz. Sol siyaqty Qytaylar da ózimen auyly aralas, qoyy qoralas, ózining ejelgi baghynyshty elderimen basqalardan góri jaqyn qarym-qatynasta boluy tabighy qúbylys. Biraq Den Syaopin meyli qanday jaqyn qarym-qatynasta boluyna qaramastan, bireumen odaq bolugha ýzildi-kesildi tyiym saldy. Odaq qúrudyng ýsh týrli jaghdayy bar:

- Birinshisi – basqalar әlsiz bolyp, ol Qytaydyng qoltyghyna tyghyluy mýmkin. Mýmkin, bireuding kiriptarlyghynan Qytaygha azdy-kópti payda kelui de mýmkin. Biraq ol odaqtastar, dau joq, ýshinshi dýnie elderi ghana bolady. «Ózi jarymaghannyng sarqytyn ishpe» degendey, onday úsaq-týiek, kedey-kepshik memleketterding Qytaygha bererinen alary kóp bolatyndyghy Mao Szedung dәuirinde tolyq dәleldengen bolatyn.

- Ekinshisi - kýshtilermen odaqtastu. Mysalgha, AQSh-pen odaq qúru - Qytaydy osy odaqtyng soghys kemesine baylap berumen birdey bolatyn. Al bireuding soghys kemesine baylanghan son, óz bostandyghynnan aiyrylu óz aldyna, qala berdi óz qauipsizdigindi de basqalardyng qolyna tapsyryp beresin. Múnyng aqyry bireuding qas-qabaghyna qarap ómir sýru degen sóz. Al sening qorghaushy-qamqorshyng senen teris ainalghan kýni sening qauipsizdiging de qyl ýstinde qalady.

- Ýshinshisi – teng qúqyly odaqtastyq. Múnda qarym-qabileti ózinmen qaraylas eldermen odaq bolasyn. Ishke qarata mindettemeler men qúqyqtar da birdey bolady. Syrtqa qarata ol seni kózir retinde paydalanady. Al sen de ony kózir retinde paydalanasyn. Bylay qaraghanda, dos bolyp qúshaq aiqastyryp, ózinde joqty ózgeden alyp, qúda da tynysh, qúdaghy da mәz, ayaq-tabaq aiqasyp, keremet kýy keshesin. Biraq múnyng da ózindik tiyimsiz jaqtary bolady. Mysalgha, «әsire qyzyl tez onar» degendey, kýnderding kýninde sol dosynnyng kónilin bir atym nasybaydan qaldyrsan, eki jaqqa da jenil soqpaydy. Eng dúrysy, «sen jaqsyda - men jaqsy» dep, belgili bir aralyq saqtap, óz bostandyghyng men qúqyghyndy derbes ústaghangha jetpeydi. Búlay isteuding paydasy óz erking ózinde, eshkimning qas-qabaghyna qaramay erkin qimyldaysyn. Basqalar da senen artyq birdeme dәmetuge qymsynady. Múnyng Qytaygha paydasy -  ainaladaghy dostarynyng bәri Qytaydyng bireuge býiregi búrylyp ketuinen alandap túrady. Basqalar seni kózir retinde paydalana almaydy. Al sen óz mýddene jaray ara-qatynasty  rettep, basqalardy kezekpen kózir retinde paydalana beresin.

Bireumen shynayy dos bolmasan, odaq qúrmasan, oqshaulanyp, dara qalyp qaluyng da mýmkin ghoy. Al Qytay siyaqty alyp el ýshin odan alandaudyng qajeti joq. Eger sen әlemdik qauymdastyqta eshqanday salmaghyng joq әreng jan baghyp otyrghan bir el bolsan, onda sóz basqa. Al Qytay siyaqty jer kólemi ýlken, halqy kóp, alyp memleket ýshin eshkim de oghan beyjay qaray almaytyndyghy dausyz. Den Syaopinning esebi osyghan qúrylghan. Batystaghy damyghan elder ýshin alghanda Qytaydyng alyp tútynu bazarynyng ózi olardy Qytaymen sanasugha, dau joq, mәjbýrleydi. Búl jerde myna bir jaghdaydy eskeru kerek. Qytaydyng әlemnen oqshaulanbauynyng alghysharty – ol eshkimmen de araz-ashty, dau-damaydan aulaq bolyp, jaulasudan boyyn mýlde aulaq salugha tiyis. Eshkimdi renjitpesen, elding bәrimen dos peyildi barys-kelis jasap túrsang jәne kýning eshkimge qaramasa, óz-ózine qoja bolyp, óz betinshe erkin ómir sýrsen, nәtiyjesi qanday boluy mýmkin? Búlay isteuding paydasy - elding bәri senimen jaqyndasqysy keledi, eshkim de seni renjituge qúlshynbaydy. Mine solay Qytaydyng halyqaralyq bedeli arta beredi, dostary da kýn ótken sayyn kóbeye beredi. Sol sebepti Den Syaopiyn: «Biz derbes, óz-ózine qoja boluday beybit diplomatiyalyq sayasatqa tabandy boluymyz, eshqanday odaqqa kirmeuimiz, bәrimen barys-kelis jasauymyz, bәrimen dos boluymyz, kim basa biyleuge úrynsa, kim bireuge shapqynshylyq jasasa - soghan qarsy túruymyz, әdilet sózimizdi aityp, әdiletti tirlik keshsek – bizding elimizding halyqaralyq sayasattaghy salmaghy arta beredi. Bizding búl sayasatymyz qazirding ózinde óz nәtiyjesin bere bastady. Búl sayasatqa mәngi tabandy bolugha tiyispiz», - dep qorytyndylady.

Bir elding ishki isine kiylikpe jәne óz isine de bireudi kiyliktirme

Ózara ishki sayasatqa aralaspau – Qytay ýkimeti ejelden dәriptep kele jatqan beybit qatar túru bes prinsiypining bireui. Búl prinsip sonau eluinshi jyldarda kórshi el Idniyamen beybit bitim jasau kezinde qoldanylghan bolatyn. Osy sayasatty 80-jyldarda Den Syaopin Qytaydyng ishki sayasatyn qorghau baghytynda asa manyzdy qaru retinde sheber paydalandy. Búl Den Syaopinning syrtqy sayasatta ylghy da auzynan tastamaytyn sózining «Bisimillәsine» ainaldy. Búl turaly Den Syaopiyn: «Halyqaralyq qatynastaghy jana tәrtipting eng manyzdy prinsiypi - basqalardyng ishki isine kiylikpeu bolugha tiyis», - dep atap kórsetti.

Bireuding ishki isine aralasu degen, shynynda, óte nәzik mәsele. Bylay qaraghanda, onyng ara-jigin aiqyndau tym qiyngha týsedi. Eger bireu qaru kezenip, sening jerine basyp kirse, ony jau eken dep atyp óltiresin. Al ishki sayasatqa aralasuda bireu seni dosynmyn dep kelip, qúshaqtap, túnshyqtyryp óltiruge oqtaluy mýmkin. Áriyne, múnday zymiyan sayasat bәrinen de qauipti. Múnday sayasat kóbinde imperiyalyq pighyly qanyna singen iri elderge tәn qúbylys. Olar ózining yqpal-kólemi sanaytyn shaghyn elderge ýnemi osynday sayasat ústanu arqyly óz esebin týgendep otyrady. Al onday zymiyan pighyly iske aspaghan kýni qaru kezenip, jaulyq pighylyn aiday әlemge pash etedi. Biz Ukraina men Gruziyanyng qatal taghdyrynan osy bir shyndyqty aiqyn anghara alamyz.

Ekonomikalyq jaqtan kenje damyghan jәne az sandaghy iri elderding әlemdi basa biyleuin qalamaytyn sol kezdegi Qytay ýshin iri elderding óz ishki isine aralasuyna onyng tabandy qarsy boluy tabighy qúbylys bolatyn. Bir ghasyrgha juyq uaqytqa sozylghan jartylay otar, jartylay feodaldyq jaghdayda ómir sýrgen Qytay ýshin basqalardyng basa biyleui onyng jýikesine shy jýgirtetin eng әlsiz túsy edi.  Búl jerde ishki sayasatqa aralaspau tek Qytay ýshin ghana paydaly desek, qatty qatelesemiz. Ol әlemdegi barlyq shaghyn, әlsiz, kedey elder ýshin de erekshe manyz alatyn. Birtútas Afrika Úiymy kýlli Afrikagha basqalar kiylikpesin degen úrandy aitudan jalyqpaydy. Búdan tys әlemning besten bir halqyn qúrap otyrghan Islam әlemi de Batys elderining basa biyleuinen әbden zapy bolghan edi. Al әlemning besten bir halqyn qúraytyn Qytaylardyng ózi óz ishki isine bireulerding aralasuyn tipten qalamaydy. Endi eseptey beriniz. Álemning basym kópshilik elderi itting etinen jek kóretin múnday basa biyleu sayasaty kim ýshin kerek?!

Kýlli әlemde mynaday bir jansaq týsinik bar. Qytaydy ózining arghy-bergi tarihynda seksennen astam últ pen úlysty assimiliyasiyalandyryp, jútyp qoyghan qorqau keypinde elestetemiz. Biraq Qytay tarihyndaghy úly imperiyalardyng kóbi kórshi últtar qúrghan úly qaghanattar. Mysalgha, Yuani patshalyghy Mongholdar qúrghan imperiya, al Shin patshalyghy Shýrshitter qúrghan imperiya. Al taza Qytaylardyng ózi qalyptastyrghan patshalyqtardyng yqpal kólemi kóbinde Úly Qorghannan tysqary kete qoyghan joq. Bir qyzyghy, olar kórshi eldermen tatu-tәtti túru ýshin ýnemi olargha alman-salyq tólep, tartu-taralghy úsynyp túru arqyly tynyshtyq saqtap otyratyn. Kommunistik Qytaydyng bir kezderi Koreyagha әsker kirgizgeni bar. Ondaghy maqsaty  AQSh bastaghan batys әlemining yqpal-kýshi Qytaydyng irgesine kelip, sol kezdegi  ekonomikalyq jaqtan eng quatty aimaq Manchjuriyanyng qauipsizdigi ýshin jasalghan bolatyn. Sonyng kesirinen Qytaydyng adamy jәne zattyq resurstary orny tolmas shyghyngha úshyrady. Qytaydyng tól perzenti retinde Den Syaopin astamshyldyq pen basa biyleu Qytaygha eshqanday da payda әkelmeydi dep oilaytyn. Sol sebepti de ol reforma men esik ashu bastalysymen býkil әlemmen dostasugha den qoydy. Ondaghy maqsaty soghys órtinen saqtanyp, Qytaydyng osy zamandandyru qúrylysy men damuyna beybit orta qalyptastyru bolatyn. Shyn mәninde, sol kezde qayyrshylyq halde túrghan Qytaydyng óz bas auruy da jetip artylatyn. Sondyqtan onyng basqa bireuding ishki isine kiyliguge shamasy da joq edi.

Qytay osy zamandandyru qúrylysy men beybit damu ýshin, dau joq, syrtqa esik ashu kerek boldy. Ásirese, damyghan batys elderine  esikti aiqara ashu kerek. Sol sebepti Den Syaopin ishki sayasat pen syrtqy sayasattyng ara-jigin ashyp aludy jón kórdi. Syrtqy sayasatta damyghan elderge «kapitalyndy sal, tehnologiyandy әkel, paydandy tap, biraq, bir shart – ishki sayasatqa aralaspa» deu edi. Áriyne, batys elderi Den Syaopin osylay aitty eken dep, qol qusyryp qarap otyrmauy mýmkin. Aqsha-kapitalymen birge olardyng qúndylyghy da, túrmys-әdetteri men erkin oilau jýiesi de birge ilesip keleri dausyz. Kommunistik iydeyadan býkil әlem teris ainalyp, odan bezinip jatqan zamanda Qytay Markstik-Lenindik iydeyamen bireuding basyn ainaldyruy bylay túrsyn, batys әlemining yqpaly QKP biylikten beybit auystyryp jiberui de mýmkin. Odan qorqyp esikti tars bekitip alugha taghy bolmaydy. Onyng birden bir amaly - basqalardy ózining ishki isine aralastyrmau. Osy oidyng jeteginde 1989 jyly Den Syaopin shúghyl shara qabyldap, QKP aman alyp qaldy. Álemdik órkeniyetke qaray baghyttalghan ózgeristerge baylanysty Den Syaopin Qytaydyng ózgeruine ózining qarsy emestigin, biraq ol Qytay halqynyng óz tandauy men qalauy boluy kerektigin, basqalardyng syzghan syzyghymen jýru Qytaydyng últtyq namysyna sayatyn asa nәzik mәsele ekendigin aitudan jalyqpaytyn. Shynynda, bir últta últtyq namys bolmasa, últtyng derbestigi men qadir-qasiyeti onyng tili men salt-dәstýri qúrmettelmese, memleketting tiregi, dau joq, bekem bolmaydy. Búl turaly Den Syaopin AQSh-tyng 37-preziydenti Richard Niksonmen kezdeskende: «Eger Qytay ózin syilamaytyn bolsa, ol tabannan tik basyp túra almaydy, memleketting qadir-qasiyetin joghaltady. Múnyng saldary apatty jaghdaygha úryndyrady. Óz halqyna senimsizdikpen qarap, qoldaudy jat júrttan izdegen kez-kelgen basshy osy mәselede qatelesse, ol, sóz joq, ózin jerlep tynady. Qytay halqy onday eki betkeylerdi keshire almaydy», - degen bolatyn. Rasynda, Qytaydyng tayau zaman tarihyna kóz jýgirtkende Otandy saudalady degen kýdikke ilingen kez-kelgen biylikting ghúmyry kelte bolypty.

Basqalardy ózining ishki isine aralastyrmaudyng Qytay ýshin taghy bir is jýzindik manyzy bar. Qytay tәuelsiz respublika bolyp qalyptasqanymen, onyng iyelik qúqyghy, derbestigi men territoriyalyq tútastyghy tolyqtay jýzege asqan joq bolatyn. Mysalgha, eger Tayvani mәselesi ushyghyp, halyqaralyq sipat alsa, onda Qytaydyng tútastyghynan ýmit ýziledi. Tayvani mәselesin halyqaralyq sipat aldyrmaudyng birden-bir joly Tayvanidy Qytaydyng ishki mәselesi retinde qarastyryp, oghan basqa elderdi aralastyrmau. Múnda Qytaydyng ústanghan eng basty prinsiypi Qytay әrqanday bir elmen dostyq barys-kelis jasaudaghy alghyshart – Tayvanidy Qytaydyng bir bóligi retinde moyyndatu. Demek, Tayvani men úly qúrlyqtyng qarym-qatynasy qalay damysa da, ol tek Qytaydyng ishki mәselesi bolyp qala beredi. Basqalardyng oghan qol súghugha haqysy joq degendi shegelep otyru ýshin kerek.

Jalghasy bar...

Raqym Ayypúly

Abai.kz