«Janaózen» oqighasynyng kuәgeri: «Polisiya sap týzep kele jatyp әiel, bala-shagha demesten ashyqtan-ashyq oq jaudyrdy»

Janaózen qasiretining kuәgeri әri jәbirlenushi

Sholpan ÓTEKEEVA:

Ólgender men jaralylardy

kiyizge salyp tasyghandy kórdim

Endi az uaqytta Janaózen qasiretining oryn alghanyna bir jyl tolady. Aqiqat birden ashylmasa da, meyli sotta bolsyn, meyli qanday da bir jiynda bolsyn, әr kez bir shyndyq aitylyp, júrtshylyqqa jetude. Oghan eldegi oppozisiya qúrghan Qoghamdyq baqylau komissiyasynyng yqpaly az emes. Osy joly ýlken jiyn ýstinde taghy bir jan týrshigerlik aighaqty júrt kuәgerding óz auzynan estidi. Adamdardy sebepsiz qamau men úryp-soghu, týrli jәbir-japa kórsetip, qorlau jaghynan Janaózendegi qandy qyrghyn 1986 jylghy 16 jeltoqsandy eriksiz eske saldy. Biraq qogham qazirgidey oyau bolsa, Janaózen aqiqaty Jeltoqsan siyaqty shiyrek ghasyr boyyna jabuly qalmaytyngha úqsaydy. Jiyrma bes jylynyz ne, Janaózen qandy qyrghynynyng ashy shyndyghy tayau aradaghy bes jylgha da jetpey ashylatyngha úqsaydy. Osy qandy qyrghynnyng ortasynda bolghan kuәger Sholpan Ótekeevanyng sózin biz ózgertpesten jariyalap otyrmyz.

«Janaózen» oqighasynyng kuәgeri: «Polisiya sap týzep kele jatyp әiel, bala-shagha demesten ashyqtan-ashyq oq jaudyrdy»

Janaózen qasiretining kuәgeri әri jәbirlenushi

Sholpan ÓTEKEEVA:

Ólgender men jaralylardy

kiyizge salyp tasyghandy kórdim

Endi az uaqytta Janaózen qasiretining oryn alghanyna bir jyl tolady. Aqiqat birden ashylmasa da, meyli sotta bolsyn, meyli qanday da bir jiynda bolsyn, әr kez bir shyndyq aitylyp, júrtshylyqqa jetude. Oghan eldegi oppozisiya qúrghan Qoghamdyq baqylau komissiyasynyng yqpaly az emes. Osy joly ýlken jiyn ýstinde taghy bir jan týrshigerlik aighaqty júrt kuәgerding óz auzynan estidi. Adamdardy sebepsiz qamau men úryp-soghu, týrli jәbir-japa kórsetip, qorlau jaghynan Janaózendegi qandy qyrghyn 1986 jylghy 16 jeltoqsandy eriksiz eske saldy. Biraq qogham qazirgidey oyau bolsa, Janaózen aqiqaty Jeltoqsan siyaqty shiyrek ghasyr boyyna jabuly qalmaytyngha úqsaydy. Jiyrma bes jylynyz ne, Janaózen qandy qyrghynynyng ashy shyndyghy tayau aradaghy bes jylgha da jetpey ashylatyngha úqsaydy. Osy qandy qyrghynnyng ortasynda bolghan kuәger Sholpan Ótekeevanyng sózin biz ózgertpesten jariyalap otyrmyz.

- Sәlamatsyzdar ma, qúrmetti azamattar men azamatshalar! Men býgin Janaózennen kelip otyrmyn. Múnayshynyng zayybymyn. Zayybym Dýisen Rýstembekov. Ózim 2011 jyly 15-16-17 jeltoqsan kýnderinde kózimmen kórgen oqighalardy aitqym kelip otyr.

15 jeltoqsan kýni Janaózendegi alanda kiyiz ýiler tigildi. Kiyiz ýiler jaqyn jerdegi eldi mekenderden әkelindi. Qalanyng ózinde kiyiz ýiler joq. Alangha kiyiz ýiler tigilip jatqanda, men apalardyng janyna baryp: «Sizder búl jerge qalay kiyiz ýy tigesizder? Alanda jeti aidan beri múnayshylar túr emes pe? Qalay dәtteriniz barady?» - dedim. Olarmen sóileskende mening bilgenim - ol ýlken kisiler múnayshylardyng әli de alanda túrghanyn bilmegen! Olar mashinamen jetkizilgen kiyiz ýilerin týsirgileri kelmey: «Mynauymyz obal bolar» dep, kiyiz ýilerin tikkileri kelmedi. Sóitip olar keri qaytatyn boldy. Sol kezde әr kiyiz ýiding ainalasyna jiyrma shaqtydan polisiya qoyyldy. Olar kiyiz ýilerdi týsirtkizdi. Alannan ketkisi kelgender kete almady. Tek bir mashina ghana alannan shyghyp kete aldy. Jiyrma shaqty kiyiz ýy alannyng ortasyna tigildi. Alanda bir nәrse bolatyny turaly tiydi-qashty әngimeler boldy. Biraq ne bolatynyn eshkim bilgen joq, sezgenderi bolmasa... Kiyiz ýilerding iyelerin sol sәtinde qala әkimi Sarbópeev shaqyryp alyp: «Erten, 16 jeltoqsan kýni senderding kiyiz ýilerine bir nәrse bolsa, әr kiyiz ýige eki millionnan aqy tóleymin», - depti, tipti qolhat ta bergen...

Sóitip ýlken aighay-shumen kiyiz ýiler tigildi. Men qatty ashulanyp, renjip, alannan ketip qaldym. Múnayshylar da tarady. Olar: «Eger alanda erten, 16 jeltoqsan kýni qanday da bir jaghday oryn alsa, biz oghan jauapty emespiz» degen qolhattaryn da tapsyryp tastady.

15 jeltoqsan kýni jergilikti basshy atauly kiyiz ýilerge jinalyp, qonaqasyn asqyzyp, bilgenderin jasady. 16 jeltoqsan kýni múnayshylar alangha qaytadan keldi. Mening joghary synypta oqityn qyzyma mektep múghalimderi: «Erteng jyly kiyinip, alangha kelinder» dep tapsyrma beredi. Studentterge de sonday tapsyrma berilgen. Studentterdin, mektep oqushylarynyng qoldaryna jalaushalar da taratady. Tәuelsizdik merekesi dep býkil qala halqyn alangha jinaydy. Sóitip, er-azamat, bala-shagha, әielder bәrimiz alanda boldyq.

Bәri ayaq astynan boldy. «Halyqtyng auzy - qazyna» deydi ghoy, halyq bir-birinen estip, bәrin bilip otyr. Mәselen, kiyiz ýide et jep otyrghan bir basshy bir sýiekti alyp, sellofan qaltagha salyp: «Jeti aidan beri ash túrghan múnayshylargha aparyp berinder!» degen. Múny óz kózimen kórgen bir aghamyz aitty. Basqa kiyiz ýidegiler de solay jasaghan. «Ózenmúnaygazdyn» diyrektory Kiyikbay Eshmanov 20-30 jasóspirimderge qalyng kýpәike kiygizip, arandatushy topty dayyndaghan. Olar sahnagha shyghyp, qúral-jabdyqtardy, alandaghy shyrshany qúlatady. Avtobusqa shabuyldaydy. Múnyng bәri jeti aidan beri neshetýrli әdiletsizdik pen moralidyq qysym kórip túrghan múnayshylarlyng qarsy әreketin tughyzady. Bәri osy jerden bastaldy.

Shyrsha qúlap, bir jenil avtokólik qúlap, avtobus órtenip jatyr. Alandaghy adamdar qayshylasyp, әrli-berli jýgirip ketti. Bireuler kiyiz ýilerin jinaugha kiristi, bireuler balasyn, bireuler men siyaqty kýieuin izdep, halyq sapyrylysyp ketti. Osy kezde eshbir eskertusiz alangha qaray polisiya sap týzep kele jatyp oq atty! Kәdimgidey adamdardy alannyng ortasyna ýiirip qoyyp, әiel, bala-shagha demesten ashyqtan-ashyq oq jaudyrdy! Men alannyng shet jaghynda esimdi jiya almay túryp qaldym: polisiya sap týzep, adamdargha qarata dәl bir fashister siyaqty oq jaudyryp kele jatty! Osy kezde olardan keri qaray jýgirgen azamattar bir-birin qúshaqtap, jetektep jýgiredi! Óitkeni oq әrkimning әr jerine tiyip jatqan! Bәri osylay boldy...

Polisiya keyin shegingen bolady da, qayta algha jýrip, qaytadan oq jaudyrady! Olar búl әreketti eki-ýsh qaytara qaytalady. Biz ornymyzdan qozghala almay qarap qalyppyz... Bir kezde maghan jaqyndau jerde bir jigit shalqasynan qúlady. Men shydamsyzdau adammyn, jýgirip әlgi jigitke kelip, ony demep jibergim keldi. Ol shalqasynan jatyr eken, janarlary jartylay ashyq qalypty. «Tirising be?» dep betinen úryp, moynyndaghy kýre tamyryn ústadym. Ol bir jútyndy da, óni qashyp ketti... Qarasam, oq qaq mandayynan tiygen eken! Men qolymdaghy oramalmen jigitting mandayyn tanyp, jaqyn mandaghy adamdargha: «Kómektesinder!» dep aighayladym. Biraq men ol jigitke shyn oq tiydi dep oilaghan joqpyn, әnsheyin jaraqattaytyn rezenke oq dep oilap jýrmin! Adamdar kómekke kelgenshe, bizge qaray oq jaudyryp kele jatqandargha arqamdy berip, jigitting janynda otyrdym. «Rezenke oq tiyse, arqama tiysin» dep oiladym... Oqtyng dausy estilip jatyr, men ony rezenke oq dep oiladym, sóitip olargha tu syrtymdy berip otyra berdim. Osy kezde mening dausyma jeti-segiz jigit jýgirip kelip, jigitti kóterip ala jóneldi. Men olargha: «Oq basynan tiygen, basyn ústandar!» dep jatyrmyn. Jigitter әlgi balany jaqyn túrghan ýiding ar jaghyna jetkizip, jerge jatqyzdy da, bәri túrghan oryndarynda túryp qaldy: bala jan tapsyrghan eken! Balanyng bas kiyimi mening qolymda qalyp qoydy. Bas kiyimning jelke jaghy kәdimgi adamnyng qanyna bylghanghan! Bas kiyimdi qysyp ústap, shyrsha túrghan ortagha qaray jýgirdim. Kýieuimdi, qyzymdy izdep jýgirdim. Bәrimiz sol alanda jýrmiz ghoy... Biraq adamdardyng bir-birin tabuy, tanuy mýmkin emes! Bir qarasam, kiyiz ýilerding ishindegi tamaq jasalghan alasa ýstelderdi qalqalap, jigitterding túrghanyn kórdim. Polisiya әli de bolsa oq atyp, әkimdikting ýiine qaray jaqyndap keledi. Ekinshi jaqqa qarasam, jaraqat alghandardy kiyiz ýiding ishinen alynghan alashalargha salyp, әketip jatyr eken! Olardy sahnanyng artyna qaray tasyp әketip jatty... Osy kezde maghan bir apay úyaly telefongha qonyrau shalyp: «Sholpan qaydasyn?» dey berdi. Baylanys sol kezding ózinde birde estilip, birde estilmey túrdy. Álgi apaydyng maghan: «Sahnagha qaray... Dýisen.. ayaghy...» - degen sózderi ýzilip-ýzilip estildi. Men solay qaray jýgirdim. Sahnanyng syrtynda túrghan apay anaday jerde túrghan uazikti kórsetti: «Kýieuinning ayaghyna oq tiydi» dedi. Jýgirip mashinagha keldim. Kelsem, mashinanyng ishine adamdardy birining ýstine birin salyp, tiyep tastaghan. Artqy jaghynda  mening kýieuim jatyr: ong ayaghynan oq tiyip, sýiegin shashyp jibergeni sonsha, ayaghy teris qarap qalghan! Kәdimgi әskery avtomattan atylghan oq! 1-8 santiymetrdey sýiegi ornynda joq! Jaraly adamdardy әli tiyep jatyr. Endi mashina jýrer kezde: «Bir әiel adam minsin!» - dedi bireu. «Mening kýieuim osynda, men barayyn», - dep kólikke әzer qystyrylyp mindim. Ayaq basatyn jer joq. Ayta keteyin, alanda jedel jәrdem degen bolghan joq. Aldynghy jaqta múnayshylardan Núrlybek degen jigitti kórdim. Oq kenirdeginen tiyip, iyghy arqyly jauyrynynan shyqqan! Taghy bir jigit: «Qaryndas, men múnayshy emespin, biraq maghan eki jerden oq tiydi», - dep sóilep jatty, ózgelerinde ýn joq, bәri súlq týsken, qan ketip jatyr...

Oq atylyp jatqan jerden ainalyp ótip, tasa-tasamen emhanagha jettik. Mashinadan sekirip týsip: «Kómektesinder! Múnda adam kóp. Nosilka kerek!» - desem, emhananyng aldy qaraqúrym adam eken. Bizge deyin de jaralanghandar әkelinipti. Nosilka jetispeydi. Sóitip, adamdardy alashamen týsirip, tasy bastady. Biz kelgen kólikke kelgen felidsher me, bireu eki adamnyng tamyryn ústap kórip: «Myna ekeuin morgqa!» - dedi... Sonda bizben birge eki ólik barghan. Sóitip mening kóz aldymda ýsh adam óldi!

Ýsh qabatty emhananyng barlyq qabatyndaghy dәlizderding bәrinde jaraqat alghan adamdar jatty!

Palatalardaghy jýre alatyn nauqastardy tez ýilerine qaytaryp, jaralylardy ornalastyryp jatty. Biz ornalasqan palatagha qosymsha tósekter qoyyldy, keybir palatada adamdar edende de jatty. Dәrigerlerding ózderi kimge ne isterlerin bilmey, esteri shyghyp ketti. Ózderi jetispey de jatyr... Jaraqattary janyna batyp aighaylaghan adamdar... Búl - 16 jeltoqsan kýni emhanada oryn alghan jaghday... Keshke qaray Aqtaudan jeti-segiz jedel jәrdem jetti. Jolgha jaramaytyndar qalyp, jol jýruge jaraytyndardyng tizimine iligip, Aqtaugha kettik. Kýieuimnen qan kóp ketip, týri kógerip ketti...

Ózim biletin múnayshylargha tiygen oqtyng bәri kileng avtomattyng oghy bolyp shyqty. Tapanshadan atylghan oq túryp qalady eken. Oqty alugha bolmaydy. Oq júlynyna túryp qalghan Sansyzbay degen jigit qazir mýgedek. Taghy bir jigitting san etine kirgen oq kýre tamyrgha túryp qalghan, әli kýnge deyin aldyra almay jýr, Almatygha qansha ret baryp keldi. Qayrat, Amanqos degen jigitterding ómirine balta shabyldy. Ekeui de jas jigitter!

17 jeltoqsan kýni de jaman boldy. 17-si kýni ýkimetting adamdary bankomatty tonady, magazindi tonady. Ýkimetting adamdary degenimiz - polisiyalar ghoy jýrgen! Qala tas qaranghy, jaryq joq, telefon joq, úyaly telefondar óshirilip tastalghan! Osy kezde tonau jýrip jatqan. Al kóshede beysauyt ketip bara jatqan adam bolsa, ol әiel me, bala ma, qyz ba qaramastan, qolyn qayyryp mashinagha salyp, podvalgha qamay bergen!

Podvalgha qatysty sóz óz aldyna: ondaghy әiel bolsyn, qyz bolsyn sheshindirip, bilgenderin jasaghan! Jasóspirim balalardy garajgha qamap, ayazdy kýni sheshindirip, suyq su shashyp, olargha da dubinkamen bilgenlerin jasaghan! Sóitip әbden qorlap, ýilerine jibergen. Solardyng arasynda bolghan Bazarbay degen jigit bar. Mine, bar qorlyqty kórip jatqan tek qarapayym halyq, bizdermiz. Býgin Janaózende eshnәrse ózgergen joq. Áli kýnge qysym kórip otyrmyz, әli de qudalap jatyr. Keshe kuәger bolghan jas balany óltirip tastady. Onyng ne jazyghy bar? Arandatushy top әli júmys jasap jatyr. Arandatudy úiymdastyrghan jergilikti qalalyq, oblystyq basshylar jәne qúzyrly organdar! Alanda túrghan múnayshylar olardyng kózine shyqqan sýieldey boldy. Olardy alannan qalay ketiruding jolyn izdedi! Osynyng bәrin úiymdastyrghan - kompaniya basshylary: jogharydan tómen qaray, tegis... Keldi de, halyqty tek qyryp ketti! «Baylanysty qossyn, Janaózendegi atysty toqtatsyn!» - degenderi ýshin Shetpede de dәl osyny qaytalady! Shetpede jaraqat alghandar әli tiyesili tólemaqysyn da alghan joq! Mýgedek bolyp qalghandar qarausyz qaldy!

Bizding súraytynymyz - dúrys qoghamdyq komissiya qúrylyp, osylardyng bәrin aralap shyghu kerek! Qamauda jazyqsyz otyrghandardyng shyghuyna qol úshyn berinizder! Bizdi týsinetin ýkimet joq!

Dayyndaghan -

Gýlmira TOYBOLDINA

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 38-39 (166-167) 25 qazan 2012 jyl