Basy: Den Syaopin jәne Qytaydyng diplomatiyalyq strategiyasy

Jalghasy: Basa biyleuge qarsy túryp, әlemdik beybitshilikti qorghau

Jalghasy: Qarsylasu - dostyqtan, odaqtasu - eldikten aiyrady!

Jalghasy: Den Syaopinning AQSh-qa sapary

Qytay men Kenes Odaghynyng qyrghiqabaqtyghy eki týrli sebepten bastau alatyn. Onyng birinshisi – eki kommunistik partiyanyng iydeologiyalyq alauyzdyghynan bastau alady. Múnda kim Marksizm-Leninizmge tabandy boldy degen aitys-tartys bolatyn. Ekinshisi  - tarihtan jalghasyp kele jatqan jerge talas. Qytaylar Kenes Odaghyn Resey patshalyghy kezinde Qytaydan 1,5 million sharshy kilometr aumaqty tensiz kelisimder arqyly bólip әketti. Jәne HH ghasyrdyng 60- jyldarynan bastap Qytay Kenes shekarasyna milliondaghan әsker toptap, Qytaydyng qauipsizdigine qater tóndirdi degenge sayatyn.

Den Syaopin Qytay men Kenes Odaghynyng ara-qatynasynda Kenes Odaghyna qarsylyghymen erekshe kózge týsken qayratker sanalatyn. Mao Szedung onyng bir kezdegi Kenes Odaghynyng basshysy N.S.Hrushevpen betpe-bet aitysqan erligin joghary baghalaytyn. Hrushevting ózi Den Syaopin turaly: «Baby qiyn pәkene» - degen әigili sózi júrt arasyna tarap ketken bolatyn. 1974 jyly Den Syaopin BÚÚ minberinen býkil әlemge Qytaydyng halyqaradaghy sayasy maydany turaly: «AQSh-pen salystyrghanda basqa elderdi basynuda sosializmning tonyn teris ainaldyryp kiyip alghan ana bir shekten shyqqan el bәrinen de qauipti», - degen bolatyn. Den Syaopin óz basy Fransiyada bilim alghandyqtan orys kommunisterin o basta suqany sýimeytin. Olardan kórgen qorlyghy da az emes.

Kenes Odaghynyng AQSh-pen salystyrghanda Qytaydyng basty jauyna ainaluy onyng Marksizm-Leninizmge qalay qaraghandyghy nemese sosialistik týziminde emes, onyng Qytaydyng qauipsizdigine Amerikadan anaghúrlym ýlken is jýzindik qauip tudyryp otyrghandyghynda edi. Eger iydeologiyalyq alauyzdyqty alsaq, onyng kapitalizmmen salystyrghanda iydeologiyalyq jaqtan Qytaygha bir taban jaqyn ekendigi dausyz. Mәdeniyet tónkerisi ayaqtalghan son, QKP ózindegi iydeologiyalyq qatelikterdi jónge salghan son, iydeologiyalyq jaqtan KOKP-gha bir taban jaqynday týsip,  Kenes kommunisterining qoldan jasalghan sýikimsiz obrazy avtomatty týrde joyylghanday kórinetin. Eki elding qarym-qatynasy birshama jaqsaryp, kelisimge keluge de bir taban jaqyndap qalghan siyaqty edi. Biraq kýtpegen jerden tarihy betbúrys búl ýmitting de kýlin kókke úshyrdy. Kenester Odaghynyng qart biyleushileri eki el qatynasyna eki ýlken kedergini kóldeneng tartty:

- Birinshisi - Vietnamnyng Kambodjagha әsker kirgizuine qoldau bildirui;

- Ekinshisi - Aughanstangha әsker kirgizip, Qytaydy «S» formasyndaghy strategiyalyq qorshaugha aluyn jalghastyruy.

Qytay men Kenes Odaghy qarym-qatynasynyng ushyghyp, soghys qaupining kýshengi Den Syaopindi Mao Szedung ómirining songhy kezindegi AQSh-pen birlesu Kenes Odaghynyng irge keneytu  piyghylyn auyzdyqtauday halyqaralyq strategiyasyn jalghastyrugha mәjbýr etti. Búl jýris aitarlyqtay nәtiyje berdi. 1979 jyldyng basynda Den Syaopinning AQSh-qa saparynan keyin Qytaydyng Vietnamgha soqqy berui kezinde Kenes Odaghy beytarap maydan saqtaugha mәjbýr boldy da, Vietnam-Qytay soghysy Qytay men Kenes Odaghynyng tikeley qaqtyghysyna úlasqan joq.

Den Syaopin orys kommunisterin suqany sýimese de, memlekettik qauipsizdik túrghysynan Kenes Odaghymen beybit kelisimge keludi ishtey armandaytyn. Sebebi әskery túrghydan qúdyretti Kenes qaruly kýshterimen soghysyp, jeniske jetu sol kezdegi Qytay ýshin mýlde mýmkin emes bolatyn. Tipti, soghyspaghan kýnde qauipsizdik ýshin san million armiyany jasaqtap, baghyp-qaghu da Qytay ýshin onay salmaq emes edi. Osy zamandandyru qúrylysy bastalghannan keyin Den Syaopinning Kenes Odaghyna qaratqan strategiyalyq sayasaty mýmkindiginshe teketiresti bәsendetip, soghys qaupin azaytu bolatyn. Shyndap kelgende Qytaydyng Kenes Odaghymen әskery bәsekege  týsetindey qauqary da joq edi. Sondyqtan da Den Syaopin beybit, ornyqty syrtqy jaghdaydyng bolghanyn qalady. Sol arqyly barlyq ynta-peyilimen osy zamandandyru qúrylysyn jýrgizip, memleketti bay-quatty etsem dep armandady. Kenes Odaghymen ara-qatynas jaqsartudyng taghy bir manyzy Kenes Odaghynan tónetin qauip-qaterding saldarynan Qytay AQSh-qa arqa sýieuge shamadan tys mýddeli bolmasa dep oilaytyn. Eger solay bolyp eki alyp imperiyanyng ortasynda yryqty jaghdaygha jetetin bolsa, Qytaydyng әlemdik sahnada óz salmaghy da arta týseri dausyz edi. Is jýzinde jaghday Den Syaopin armandaghan baghytqa qaray jyljyp bara jatty. 1979 jylghy daghdarysty jaghdaydan son, HH ghasyrdyng 80-jyldarynyng basynan bastap, Qytay men Kenes Odaghy qatynasy birtindep jaqsara bastady.

Áriyne, Kenes Odaghynyng әlemdi basa biyleu niyetinen qaytuy arman ghana bolatyn. Ony syrtqy bir kýshting ózgertui qiynnyng qiyny edi. Eng bastysy,  Kenes Odaghy óz mýmkindigin tausyp, ishten irigende ghana onyng syrtqy әlemge aibar shegui bәsendeydi. «Bóri aryghyn bildirmes, itke jýnin qampitar» degendey, Kenes Odaghy әlemge qoja boluy ýshin AQSh-pen aradaghy әskery bәsekesi ony әbden tityghyna jetkizgen bolatyn. 80-jyldargha kelgende Kenes Odaghy búrynghy arynnan qaytyp, birtindep sabasyna týsip kele jatty. Qytaydyng beybit syrtqy sayasaty men ishki jaqtaghy reformasy sosialistik Kenes Odaghy ýshin oilanar, sabaq alar ýlgi siyaqty edi. Mysalgha, Qytaydyng beybit, óz-ózin damytu  sayasaty men Kenester Odaghynyng syrtqa irge keneytu sayasatynyng ortasynda qaysysynyng tandaghan joly tiyimdi degen mәsele Kenestik basqaru elitasyn da oilandyra bastap edi.

1980 jyldardan bastap sosialistik elderding reforma tolqynynda Qytay reformasynyng eng tabysty bolghandyghyn eshkim joqqa shygharmaytyn. 1982 jyldyng ózinde Qytaydyng auyldyq jerlerdegi reformasy asa tabysty bolghandyghyn kýlli әlem moyyndady. Osymen bir uaqytta  Kenester Odaghy men Qytaydyng arasyndaghy sauda da birtindep jandana bastady. 1982-1986 jyldar aralyghynda  eki el saudasy 6 ese ósti. Reformanyng shynayy tabystary bayaghy zamanda Hrushev úrandatqan «kartop pen siyr eti quyrdaghyna» qaraghanda әldeqayda tartymdy edi. Bir kezde bәrine agha bolghan orys aghayyndar keybir jaqtan keshe inisi bolghan Qytaygha elikteuge mәjbýr boldy. 1985 jyly bastalghan Gorbachev reformasynan keyin Kremliding jana qojayyny reformada Qytaydyng bas jobalaushysyn shang qaptyryp kete me dep oilady. Eki el reformasynyng tabystary birdey bolmasa da, qatyp qalghan jýieni qiratam degen armandary ózara toghysyp jatatyn. Sol sebepti de eki elding jiyrma jyldan astam uaqytqa sozylghan jaulyq qarym-qatynasyna nýkte qoigha mýmkindik boldy.

Den Syaopinning oiynsha Kenes Odaghy  qanday jolmen jýrip, qanday reforma jasaydy, - ol onyng óz sharuasy. Eng bastysy, shekarada qaqtyghys tudyryp, Qytaydyng qauipsizdigine qater tóndirmese boldy. Basqasy Qytaygha qyzyq emes. Qytaylar óz sharuasyn jóndep alsa da, jetip artylady. Al AQSh-tyng qúlqyny mýlde basqa siyaqty. Ol endi Kenes Odaghy men AQSh-tyng ortasyndaghy sharua. Kenes Odaghynyng әlemge tóndiretin qaupi me, onyng artyqshylyghy ma, ol týgeldey Kenes Odaghynyng әskery quatyna baylanysty. Eki jaq ta kelissóz arqyly óz әskery quatyn kemite bastady. Demek, AQSh pen Kenes Odaghy bir-birine әskery qauip tóndirmeytin bolsa, Qytaygha tóngen qauip te tabighy seyiletindigi shyndyq. Kenes Odaghynyng ózi AQSh-pen aradaghy qyrghiqabaq soghysty ayaqtaugha niyetti bolsa, onyng Qytaymen jaulasuynyng qajeti qansha?! Osynday ózgeristerden keyin Qytay men Kenes Odaghy arasyndaghy qarym-qatynas mәselesinde Kenes Odaghy belsendi bola bastady. 1986 jyldyng basynda Kenes Ýkimeti Kenes mamandarynyng Qytaygha baryp, kómek kórsetui jóninde úsynys jasady. Búl úsynys Den Syaopindi quanta qoyghan joq. Sol jyly shildede Gorbachev Kenes Odaghynyng Amur ózenining negizgi arnasyn  shekara ete otyryp, Qytay-Kenes Odaghy shekarasyn naqty bóludi jәne Kenes Ýkimeti kez-kelgen uaqytta, kez-kelgen dengeyde erekshe múqiyattylyqpen, shynayy dostyq niyette qosymsha sharalar qabylday otyryp, tayau bolashaqta Qytay men Kenes Odaghy shekarasyn beybitshilik pen dostyq aimaghy etip qúrudy ýmit etetindigin jetkizdi.

Gorbachevting atalghan úsynysyna Den Syaopiyn: «Saqtyqpen qarsy alamyz!» - dep jauap berdi. Qarsy alatyny - Gorbachevtyng úsynysynda shyn mәninde janalyqtar bar edi. Búl 20 neshe jyldan beri kezdespegen jaghday. Saqtyqpen qaraytyny - Den Syaopin Kenes Odaghy syrtqy ister ministrliginen basqalay aqparlardy estigen bolatyn. Ol aqparat qúraldary arqyly Kenes Odaghynyng tarapyna óz oiyn bylay jetkizdi: «Eki el arasyndaghy qarym-qatynasty jaqsartudyng alghysharty  Kenes Odaghy men Qytay arasyndaghy ýsh týrli kedergini joy qajet. Birinshi – Kenes Odaghy Mongholiya men Qytay –Kenes shekarasynan óz әskerlerin shegindirsin. Ekinshi – Aughanstannan óz әskerin әketu qajet. Ýshinshi – Vietnamnyng Kambodjadan әsker shegindiruine múryndyq bolsyn» - dep talap qoydy. Gorbachev sol jyly shilde aiynda sóilegen sózinde Kenes Odaghynyng Mongholiyadan bir bólim qaruly kýshterin shegindirudi oilasyp jatqanyn, sonday-aq, 1989 jyldyng ayaghynan búryn Aughanstannan 6 polk Kenes әskerin shegindiretindigin mәlimdedi. Biraq ol  Kambodja mәselesin auyzgha alghan joq. Búl turaly Den Syaopiyn: «Ýsh ýlken kedergining eng bastysy – Kambodja mәselesi. Vietnamnyng Kambodjagha basyp kirui Kenes Odaghy men Qytaydyng is jýzindegi qaqtyghys nýktesine ainaldy. Biraq ol Vietnamnyng qolymen Kambodjadaghy әskeri arqyly  Qytaygha qarsy maydan ashyp otyr», - dep kesip aitty.

Qytay men Kenes Odaghy qatynasynda Kenes Odaghy shekara aimaqtardan óz әskerin әketu jetkiliksiz, ol ózining odaqtastaryn da ýshinshi bir elding aumaghynan qaruly kýshterin әketuge kóndirui shart. Kenes Odaghy ózi jaqqan soghys órtin qanday joldarmen bolsa da, ózi óshiruge mindetti. Den Syaopinning talaby tym joghary jәne qatqyl boldy. Ol Kenes Odaghy atalghan kedergilerdi joyatyn bolsa, ózining 82 jasqa kelip, shet elge shyghu josparynyng joqtyghyna qaramastan, eshqanday әri-sәri bolmay Kenes Odaghynyng kez-kelgen jerinde Gorbachevpen kezdesip, eki el qatynasyn qalypty arnagha búrugha dayyn ekendigin jetkizdi.

1989 jyly mamyrda 86 jastaghy Den Syaopin men 59 jastaghy Gorbachev Kenes Odaghynyng kez-kelgen nýktesinde emes, Beyjinde kezdesti. 1961 jyldan keyin Qytay men Kenes Odaghynyng eng jogharghy lauazym iyeleri is jýzinde eshqanday baylanysqa shyqpaghan bolatyn. Sodan 30 jylgha juyq uaqyt ótkende qayta kezdesti.

Atalghan kezdesude Den Syaopiyn  osy kezdesuden son, eki el qarym-qatynasyn qalypty arnagha búrudy úsyndy. Biraq, Qytay men Kenes Odaghynyng ara-qatynasynda bolashaqqa keng jol ashu maqsatynda Den Syaopin Gorbachevting kózinshe eki el arasyndaghy eski esep-qisapty, qaqtyghys pen qantógisti, ókpe men renishti eshbir býkpesiz týrde jayyp saldy. Ol patshalyq Reseyding Qytaydyng 1 million 500 myng sharshy shaqyrym jerin bólip әketkendigin, Kenes Odaghynyng úzaq jyldar boyy Qytaydy strategiyalyq qorshaugha alghandyghyn, Qytaydyng memlekettik mýddesinen eng ýlken paydagha kenelgen Japoniyadan keyingi shapqynshy el Resey ekendigin, 30 jylgha juyq uaqyttan beri Qytaydyng últtyq qauipsizdigine eng ýlken qater tóndirip kelgen elding de Kenes Odaghy ekendigin onyng betine shyjghyryp basyp, ashyq aityp saldy. Den Syaopin taghy óz sózining eshqanday aryz, sher tarqatu nemese mәlimdeme emestigin, ózining búl kózqarasyna eshqanday jauap berudi talap etpeytindigin, búl turaly talas-tartys jasaugha da zauqy joq ekendigin, tek Kenes Odaghyndaghy joldastarynyng Qytaydyng óz ótkenin qalay tanityndyghyn, sanada qanshama zapyrannyng sartap bolyp jatqandyghyn aitqysy kelgendigimen týsindirdi. Múnday «bolashaqqa jol ashu ýshin» dep atalatyn mәlimdemening aityluyndaghy maqsat Qytaydyng ótken isterge salauat aitqysy keletindigi, biraq, ótken tarihta kórshiden kórgen qorlyghyn úmyta almaytyndyghyn, tek bolashaq ýshin bәrine kónip otyrghandyghyn elding esine salu edi.

Ghalamdyq kýshterding ýsh búryshy

Halyqaralyq qatynasta әlemdegi memleketter 200-den asqanymen, zertteushi ghalymdar ghalamdyq kýshter ýsh búrysh bolyp qalyptasqan desedi. Den Syaopin de osy kózqaraspen kelisetin siyaqty. Sebebi ol búl turaly әldeneshe ret aitqan bolatyn. Bir ret Japon delegasiyasyn qabyldaghanda: «Adamdar halyqaralyq jaghdaygha baylanysty ghalamdyq kýshterding ýsh búryshy bar desedi. Shyndyghyn aitayynshy, sonyng biz jaq búryshynyng kýsh-quaty tym әlsiz bolyp túr», - dep AQSh, Kenes Odaghy jәne Qytay syndy ghalamdyq kýshterding ara-qatynasynda Qytaydyng salmaghynyng tym jenil ekendigin, algha úmtylmasa, tyryspasa – kósh sonynda qalyp qoyatyndyghyn aitqysy kelgendegisi edi. Ol jәne: «Býkil әlemde AQSh, Kenes Odaghy, Qytay - ghalamdyq kýshterding ýsh búryshyn qúraydy deytinder kóp. Biz múnday kózqarasty dәriptegimiz kelmeydi. Biz óz kýsh-quatymyzdyng qanshalyq ekendigin jaqsy bilemiz. Biraq biz Qytaydyng halyqaralyq isterde ózine tәn salmaghynyng bar ekendigine de senimdimiz», - degen bolatyn.

Ózi kenje damyghan, kedey el bolsa, onyng qanday salmaghy boluy mýmkin?! Den Syaopinning aityp otyrghan salmaghy - Qytay jer kólemi jaghynan alyp memleket, jan sany jaghynan әlem elderi ishinde birinshi orynda. Onyng ýstine, ýshinshi dýnie elderine jatatyn qoldaushylary da jetkilikti. Mýmkin, búl da manyzdy emes shyghar. «Ózing diuanasyn, kimge pir bolasyn» degendey, ghalamdyq kýshterding bir ortalyghyna ainalu ýshin memleket bay-quatty boluy kerek qoy. Meninshe, eng bastysy Den Syaopinning iri eldermen ara-qatynasty qalay sheshuding tetigin tereng mengergen, ýsh búrysh teoriyasynyng qyr-syryn jetik bilgendiginde.

Iri eldermen eki jaqsy qarym-qatynas mәselesinde Den Syaopin Qytay men Amerika ara-qatynasy nemese Qytay men Kenes Odaghynyng ara-qatynasy bolsyn, teketiresten góri tatulyqty basty oryngha qoydy. AQSh-pen tatu bolu osy zamandandyru qúrylysyndaghy syrtqa esik ashugha paydaly. Batys elderinen kóptegen payda tabugha bolady. Al Kenes Odaghymen ara-qatynasty jaqsartu shekaralyq aimaqtardyng jýktemesin jenildetedi, soghys qaupinen saqtanugha bolady, sol arqyly alansyz osy zamandandyru qúrylysymen ainalysugha mýmkindik tuady. Sol sebepti Den Syaopin AQSh-pen de, Kenes Odaghymen de ara-qatynasty jaqsartugha bar kýshin saldy. Biraq eshqanday alyp memleketting qanatynyng astyna tyghylghan joq, odaqtas ta bolghan joq.

HH ghasyrdyng 70-jyldarynyng sonynda Den Syaopin Kenes Odaghynyng basa biyleu sayasatyn tejeu maqsatynda ekeuine birdey qarsy túrudan boy tasalap, belsendi týrde AQSh-pen jaqyndasty. Biraq, onymen auyz jalasyp, ishek-qarny aralasyp ketken joq. 1979 jyldyng basyndaghy Den Syaopinning AQSh saparyndaghy qúshaqtary aiqasqan, qyzu dostyqtyng shoghy mazdap túrghan shaqta da, Den Syaopin bir barmaghyn ishine býgip, ózine sheginerge jol qaldyryp otyrdy. Mysaly ol Djimmy Kartermen bolghan әngimede AQSh-pen Qytay Kenes Odaghyna tejeu salu kezinde is-qimyldaryn ózara ýilestirip otyrudy quattaghanymen, resmy týrde odaq qúrudyng qajeti joq dep sheshti. Eki el basshylarynyng tabysty kezdesuinen son, ózara qatynasty әlemge әigilep, jalaulatqanymen, resmy qújatqa qol qoyarda tek birlesken aqparattyq habar taratu formasyn tandap, diplomatiyada ýnemi qoldanylatyn eki el ýkimetining birlesken mәlimdemesin jasaudan bas tartty. Búlay jasaudyng manyzy - aqparattyq habar resmy qújat emes. Onyng mindettemeleri de shekteuli bolatyndyghynda.

Den Syaopin AQSh-pen qarym-qatynasta tym auyz jalasyp ketuden saqtanyp, birshama salqyn qarym-qatynas jolyn tandady. Múnyng sebebi AQSh-tyng Qytaydy ózine jalynyshty, halyqaralyq arenada pәlendey salmaghy joq el eken dep oilap qaluynan saqtanyp edi. HH ghasyrdyng 80-jyldarynan keyin Den Syaopin tipti AQSh-ty jii synap, onyng AQSh-Tayvani qatynasyndaghy әreketterine kónili tolmaytyndyghyn ashyq aitumen boldy. Ronalid Reygan  biylikke kelgen son, Qytay tarapy AQSh-tyng Tayvanigha qaru satu isin qatty aiyptap, eger AQSh búl ústanymyn ózgertpeytin bolsa, AQSh-Qytay qarym-qatynasynyng dәrejesin tómendetetindigin ashyq mәlimdedi. 1982 jyly Den Syaopin aqaprat qúraldaryna bergen bir retki súhbatynda Tayvani mәselesi AQSh-Qytay qarym-qatynastaryndaghy ýlken kedergi ekendigin atap kórsetti. Amerikalyq jurnalist Mayk Uolles odan: «AQSh búl mәselede qanday ról atqara alady?» - degen súraghyna Den Syaopiyn: «AQSh Tayvani men úly qúrlyq arasyndaghy ýsh týrli barys-kelisti yntalandyryp, olargha aqyl-kenes aita alady. Búl óz kezeginde beybit biriguding kelissózderin bastaugha mýmkindik beredi», - degen bolatyn.

Búl jerde Den Syaopin AQSh-qa qyryn qarap, olardy synap-mineuden bir jalyqpaydy eken degen jansaq úghym tumaugha tiyis. Búl jerdegi basty mәsele derbes, óz-ózine qoja bolu, beybit qatar túrudyng prinsiypi negizinde ókpe-renishti de jasyrmay aitu dep týsingen abzal. Eger tyrnaq astynan kir izdep, kóringen jerden pәle terip,ara-qatynasty tym salqyndatyp alugha da bolmaydy. Olay bolsa birtindep jaulyqqa úlasyp ketui de ghajap emes. Tian An Myn qyrghynynan son, Qytay-AQSh qarym-qatynasy at izin salyspaytynday arazdasyp, eng tómengi shekke týsti. Sol kezde AQSh bastaghan batys elderi Qytaygha sanksiya salyp, jaghdaydy tipten ushyqtyryp jiberdi. Qytay da óz әlinshe batys elderin aiyptap, qarsylasqanday keyip tanytty. Jarty jyl ótken son, jaghday birtindep qalpyna týsip, qamalghandar bosatylyp, qudalau toqtap, jaghday aghayyn arasyndaghy arazdyq siyaqty qalypty ómirge qayta oralghan son, Den Syaopiyn: «AQSh-Qytay qarym-qatynasynyng týpting týbinde jaqsara týskeni jón» - degen pikirin aityp, sol kezdegi AQSh preziydentining erekshe elshisi arqyly Preziydent Djordj Gerbert Uoker Bushqa ózining shyn jýrektegi sәlemin jetkizudi ótinip: «Shyghystaghy Qytayda zeynetke shyqqan bir shal AQSh-Qytay qarym-qatynasynyng jaqsaruy men damuyn oilap jýr eken degeysin», - dedi.

Bir kezderi AQSh sayasatkerleri Qytay  Kenes Odaghynyng qysymyna tótep beru ýshin Tayvani mәselesinen bezip ketedi dep oilaghandyghyn Den Syaopin tamyrshyday dóp basyp bildi. Ol AQSh-tyqtargha әdeppen eskertu jasap, múnday dostyq qarym-qatynasty paydalanyp, Qytaydy qyspaqqa almaudy eskertken bolatyn. Qytay Kenes Odaghymen nege jaulasuy kerek?! Múndaghy mәsele eki elding de bes beresi, alty alasy joq, tek Kenes Odaghy  ózining qúdyretti әsker kýshin paydalanyp, ózine qyryn qaraghan eldi qyspaqqa alu maqsatynda Qytaydyng qauipsizdigine qater tóndirip otyrghandyghynda bolatyn. Is jýzinde HH ghasyrdyng 80-jyldarynyng basynan bastap Kenes Odaghynyng Qytaydyng qauipsizdigine tóndiretin qateri birtindep seyile bastady. Al kýnde daulasyp, qyzylkenirdek bolyp jatqan AQSh pen Kenes Odaghy. AQSh ózining әlemdik strategiyalyq qajettiligi ýshin Kenes Odaghyn túqyrtugha peyil. Al Qytay men AQSh qarym-qatynasynda Qytaydyng AQSh-tyng soyylyn soghuy endigi jerde mәnsiz nәrse. Búl jerde AQSh-tyng Qytaygha Kenes Odaghyn kózir etip paydalanuy Den Syaopindi qyzyqtyrmaydy. Kerisinshe, endigi jerde Qytay Kenes Odaghyn AQSh-qa kózir retinde paydalansa, әldeqayda jarasady.

HH ghasyrdyng 80-jyldarynyng orta shenine kelgende Qytay men Kenes Odaghynyng qatynasy jaqsara týskendigi aiqyn kórindi. Osy kezde Den Syaopin Kenestik kózirdi sheber paydalana bastap, Kenes Odaghymen ózara tatulasudyng sharttaryn talqylay bastady. 1988 jyldyng qazan aiynda Den Syaopin Qytay men Kenes Odaghy 1989 jyly eki elding otyz jyldan song eng jogharghy basshylardyng alghashqy kezdesuine dayyndalyp jatqandyghyn jariyalady. Batys diplomattary Den Syaopinning kelesi jyly bolatyn kezdesuin jarty jyldan asa búryn jariyalauynyng mәnin birden týsine qoydy. Sebebi birneshe aidan song AQSh-ta preziydent saylauy bolady. Soghan baylanysty Den Syaopiyn  AQSh-tyng bolashaq basshylaryna Qytaydyng búdan bylay halyqaralyq qatynasta belsendi ról oinaytyndyghyn, Qytaydy kózir retinde paydalanudyng búdan bylay mýmkin emestigin әigileu edi.

1989 jyly mamyrda Den Syaopin Gorbachevpen resmy kezdeskende osy oraydy paydalanyp, Qytay men Kenes Odaghy qatynasynyng qalypty arnagha týskendigin jariyalaudy úsyndy. Osydan keyin batys elderinde alandaushylyq beleng aldy. Kenes Odaghy men Qytaydyng tatulasuynan keyin batys әlemine qauip tóndiretin jana bir kommunistik lageri qalyptaspay ma dep. Qytaydy jaqsy biletin sayasatker Richard Nikson: «Búlay boluy mýmkin emes! Den Syaopin Qytay-Kenes Odaghy qatynasyn jaqsartugha mýddeli ekendigi dau tudyrmaydy. Biraq 50-jyldardaghyday jaghday qayta oraluy mýmkin emes. Qytay endigәri Kenes Odaghynyng qanatynyng astyndaghy sary auyz balapan bola almaydy», - dep kesip aitty. Ol taghy: «Eger Qytay kýlli batys әleminen syrt ainalmasa, soltýstiktegi qorqynyshty kórshining qoynyna tyghylmaydy», - dep eskertti.

Sózimizding basynda ghalamdyq kýshterding ýsh búryshy jóninde әngime qozghaghanbyz. Den Syaopin búl turaly óz pikirin aitqan kezdegi uaqyt HH ghasyrdyng 80-jyldarynyng orta sheni bolatyn. Reforma men esik ashudyng nәtiyjesinde Qytaydyng memlekettik quaty aitarlyqtay ósti. Álemdegi sýikimsiz obrazy da jaqsara týsti. Osyny bayqaghan Den Syaopin Qytaydyng diplomatiyalyq strategiyasynda ýlken búrylys jasaugha bel baylady. Búl turaly ol: «Ótken bir mezgilde Kenes Odaghynyng basa biyleu qaterining kesirinen bir baghyttaghy diplomatiyalyq strategiyany qoldandyq. Búl baghyt Japoniyadan Europagha deyin, odan AQSh-qa deyin tútasyp jatty. Biz endi búl strategiyagha ózgerister engizuge tiyispiz. Búl ózgeris óte auqymdy bolary sózsiz», - dep týsindirdi.

Búl strategiyalyq ózgeriste Qytay bir jaqtyly AQSh-qa arqa sýieuden boyyn aulaqqa saludy kózdegen edi. Múnda bayyrghy aghasy Kenes Odaghynyng qanatynyng astyna kireyin dep te oilaghan joq, әriyne. Biraq, onymen tatulasudyng sәti týsip túr. Endi sol bayaghy  óz-ózine qoja bolu, eshkimmen jaulaspau, eshkimmen daulaspau, eshkimge arqa sýiemeu strategiyasyn tolyqqandy jýzege asyrugha bolady.

AQSh, Kenes Odaghy, Qytay syndy ghalamdyq kýshterding ýsh búryshynda Qytay jaq búryshtyng әlsizdeu ekendigin Den Syaopin jaqsy týsinetin. Qytay aldynghy ekeuining qaysysyna arqa sýiese de, olar ony ózimen terezesi teng әriptesi retinde qaramaydy, basynan sipap, balasynatyny  dausyz. Qytay óz yryqtylyghynan aiyrylady. Áueli bireuding qolyndaghy kózirge ainalatyndyghy da kýmәn tudyrmaydy. Onyng taghy ekijaqty tiyimsizdigi de bar. Bireuimen odaqtassan, ekinshi jaghyn renjitip, ózine joq jerden jau tauyp alasyn. Al ekinshi jaqtan ýshinshi dýnie elderine jatatyn dostaryng da senen teris ailanady. Aqyry, soqa basyng sopiyp, jalghyz qalasyn. Sodan amalsyz bireuding qanatynyng astyna tyghylugha mәjbýr bolasyn. Onyng ýstine, mynau opasyz jalghanda kimge senesin?! Kim senimen aqyryna deyin bir maydanda qalady?! Sengen dosyng satyp ketse, mýlde jalghyz qalghannan basqa shara joq.

Den Syaopin ýsh búryshty qarym-qatynastyng zandylyghyn jaqsy biledi. Eger bir jýiede eki búrysh qana bolsa, onda qatyp qalghan qarsylyq onayshylyqqa jibimeydi. Jaulasqan eki jaq bir-birine jol bergisi kelmeydi. Al ol ýsheu bolsa, onda jaghday basaqasha. Onda, әiteuir bir ýshinshi jaq payda tabady. Al kýshti ekeuining bireusi әlsiz bireuin qosyp alsa, onda jaghday sol bayaghy qatyp-semgen kýide qalady. Sen ózindi qosyp alghan jaqtyng soghys kemesine birjola baylap beresin. Ózing bireuding arqasynda kýn kórip jýrgesin oghan jalynyshtysyn, onyng qas-qabaghyn baghasyng degen sóz. Kerisinshe, eshkimge arqa sýiemey,  eki jaqpen de aralyq saqtap, óz betinshe kýn kórsen, tәuelsiz ghúmyr keshesin, eki jaq ta beytarap túrghan elge jalynyshty bolady. Al ýshinshi bir jaqqa jalyndy kýdireytip, qyr kórsetking kelse, ekinshi bir jaghyna bolmashy auytqysang jetip jatyr. Ýshinshi bir jaqtyng jany  múrnynyng úshynda túrady. Eger sheber paydalansan, raqat seniki, óz biyliging óz qolynda, eshkim Qytaydy kózir etip paydalana almaydy. Al sen aldynghy ekeuin bir-birine kózir qylyp júmsaysyn.

Adamdar onyng Mao Szedung dәuirinen ne aiyrmasy bar dep súrauy mýmkin. Sebebi, ol kezde de Qytay ekeuine de jaqyndaspay, beytarap ómir sýrdi ghoy. Búlay deuding de óz qisyny bar. Biraq, múndaghy әdis-tәsil mýlde basqasha. Maodyng zamanynda olarmen jaulasu, diplomatiyalyq qatynasty ýzu, esikti tars bekitip, mýlde qarym-qatynas jasamauday tomagha túiyq sayasat jýrgizildi. Ol kezgi sayasat, dau joq, aqymaqtyng tirligi bolatyn.  Aynalang antalaghan jau, janashyr dosyng joq, ózing siyaqty kedey eldermen tapqanyndy bólisip, týlki qúrsaq kýy keshetinsin. Al Den Syaopin eki jaqpen de baylanysyn jaqsartyp, «sen jaqsyda – men jaqsymen» kýn keship keledi. Anda-sanda kimning әlemdi basa biylegisi kelse, soghan qarsy túram dep qoyady. Anauyng dúrys emes, mynauyng dúrys emes degendi eshkim de jaqsy kórmeytini belgili. Biraq, jaqsy kórmegende ne istey qoyady? Eki jaqtyng da odan aiyrylghysy joq. Mine búl Den Syaopinning eshkimdi renjitpeu, eshkimge arqa sýiemeu sayasaty bolatyn.

Beytarap túryp, anda-sanda iri elderge kóriniste bolsa da aibar shegip qoyghannyng әbestigi joq. Kóptegen elding kózine Qytay basy biyleuge qarsy túrushy, әdiletti jaqtaushy, betin-jýzing demey aqiqatty aitushy beyne retinde kórinedi. Kóptegen әlsiz elder qanatynnyng astyna tyghylyp, ainalana toptasa bastaydy. Mine búl Qytaydyng halyqaradaghy abyroy-bedelin kóteredi. Álemdik qauymdastyqta Qytaydyng pikirimen sanasa bastaydy. Mine solay, Qytay ghalamdyq kýshterding ýsh búryshynda bilinbey әlsizden kýshtige ainalady. Den Syaopinning geosayasattaghy oiyn tәrbining útysqa shyghar bir túsy osy boldy.

Ótkenge salauat aityp, bolashaqqa bastar jol izdeyik!

Qytay-Japon qatynasy Den Syaopinning diplomatiyalyq strategiyasynda manyzdy oryn alady. Qytay men AQSh, Qytay men Kenes Odaghyna qaraghanda, Qytay men Japonnyng ortaqtyghy әldeqayda kóbirek. Qytay men Kenes Odaghynda san myndaghan shaqyrymgha sozylghan shekara qaqtyghystary bar. Al AQSh pen Qytay qatynasynda eng sezimtal Tayvani mәselesi bar.  Al Japon men Kenes Odaghy arasynda soltýstiktegi tórt aralgha baylanysty territoriyalyq tartys sol beti sheshilgen joq. Al Qytay men Japon arasynda qauipsizdik turaly kelisim bolghanymen, ekonomikalyq jaqtaghy bәsekelestik, sauda salasyndaghy kelispeushilik barghan sayyn auyrlap barady. Búl eki mәselening de onay sheshile qoyatyn týri kórinbeydi. Japoniya ekonomikalyq jaqtan quatty el bolghanymen, soghystan keyingi halyqaralyq isterde jenilis tapqan elding dengeyinde qalyp qoydy. Japoniya әlemdik geosayasatta óz ornyn alu ýshin Qauipsizdik Kenesining bes túraqty mýshesining biri Qytaydyng róline beyjay qaray almaydy.

1978 jyldyng qazan aiynda Den Syaopin Qytay-Japon beybitshilik-dostyq kelisimining ratifikasiyalanghan núsqasyn auystyru maqsatynda Japon eline saparlay baryp, Japoniya patshasymen kezdeskende: «Qytay men Japoniyanyng beybitshilik-dostyq shartyna qol qoyy biz kýtpegen tereng mәnge iye», - degen bolatyn. Qytay ýshin Japoniya Kenes Odaghy siyaqty soghys qaupin tudyrmaydy. Biraq onda AQSh-tan qalyspaytyn ekonomikalyq-tehnologiyalyq mýmkindikter bar. Al Qytay men Japoniyanyng beybitshilik-dostyq shartyna qol qoyy Kenes Odaghynyng Qytay men Japoniyagha tóndirer qaupin tejey alady. Sonymen birge osy zamandandyru isinde Qytay AQSh pen batys elderine shamadan tys kiriptar bolmaydy. Múnday qarym-qatynas Qytay ýshin taptyrmaytyn mýmkindik.

1972 jyly AQSh pen Qytaydyng sendi búzyp, alghashqy qarym-qatynas jasauy Japoniya men Qytaydyng qarym-qatynasyna qaraghanda sәl erteleu boldy. Keyin Qytay men Japoniyanyng ózara qatynasynyng qalypty arnagha týsui AQSh-Qytay qarym-qatynasynyng qalpyna keluinen búryn jýzege asty. 1978 jylghy Den Syaopinning Japoniyagha sapary Den Syaopinning AQSh saparynan ýsh ay búryn jýzege asyp, Qytaydyng reforma jasap, esik ashu sayasatynyng aqparlaryn alghashqy bolyp Japoniyagha jetkizdi. Den Syaopinning Japoniyagha saparynda Qytay men Japoniya eki tarapy ekonomikalyq-tehnologiyalyq istestikke erekshe qyzyghushylyq tanytty. Japoniya Qytaydyng alyp bazarynyng ashyluyn taghatsyzdana kýtip otyrghan bolatyn. Óz bәsekelesining aldyna týsip ketui AQSh-tyng da degbirin qashyrdy. Ol kezde AQSh-Qytay qarym-qatynasynyng qalypqa týsuine әli de biraz ter tógu qajet bolatyn. Qytaydaghy ózgeristerdi qalt jibermey baqylap otyrghan kapitalizm әlemi Qytaydyng alyp bazaryna aldynghy bolyp at basyn tireudi armandaytyn. Sol sebepti AQSh ózining Tynyq múhity aimaghyndaghy ekonomikalyq bәsekelesining aldygha týsip ketuine alandamay túra almady. Japoniyamen tatu kórshilik qatynas ornatu Qytay ýshin AQSh-pen qarym-qatynasty sheshude, Tynyq múhity aimaghyndaghy Qytay, Amerika, Japoniyanyng ýsh jaqty qarym-qatynasynda yryqtylyqqa qol jetkizuine mýmkindik berdi. Dau joq, búl shahmat taqtasyndaghy sәtti jýris bolatyn. Japoniyamen jaqsy qarym-qatynas ornaghannan keyin, Qytay Amerikamen, tipti kýlli batys әlemimen qarym-qatynasy qantarylyp qalsa da, Japoniya elining mýmkindigi arqyly Qytay syrtqy әlemnen qalauynsha ýirenip, ekonomikasy men tehnologiyasyn damytugha mýmkindik alary sózsiz edi.

Tarihtaghy esep-qisapty aqtarar bolsa, Qytaydan eng kóp payda tapqan elder Japoniya men patshalyq Resey. Odan qalsa, Kenes Odaghy bolatyn. Kenes Odaghy men Japoniya arasynda  kýrmeui qiyn, sheshilmegen esep-qisaptar barshylyq. Onyng eng bastysy - soltýstiktegi tórt aral dauy. Kenes Odaghyna tótep beru jaghynan Qytay Japoniyadan qalysa qoymaydy. Japoniya Kenes Odaghymen ashyq jaulasugha jýregi daualamasa da, HH ghasyrdyng 80-jyldarynyng orta sheninen búryn Kenes Odaghynyng basa biyleuine qarsy birikken maydannyng bir mýshesi boluy kýmәnsiz edi. 1978 jyly Den Syaopinning Japoniyagha sapary kezinde Tokiodaghy memlekettik reziydensiyada Den Syaopinning qúrmetine arnap jayylghan dastarqangha Japoniyada túratyn 28 elding elshisi shaqyryldy. Japoniya jaghy Qytaydyng úsynysyna sәikes tek qana Kenes Odaghynyng bas elshisin shaqyrghan joq. Den Syaopin osy qonaqasy minberin paydalana otyryp, Qytay-Japon dostyq kelisimindegi basa biyleuge qarsy túru jónindegi tarmaqty tәptishtep týsindiruge tyrysty. Ol óz sózinde: «Búl tarmaqty Qytay men Japoniya óz is-qimyldaryn tejeuden tys, kez-kelgen memleketting basa biyleuine qarsy túrady» - dey kelip, kýlli әlem tilshilerining aldynda: «Zorlyqshyldyqqa, basa biyleuge qarsy túru – Qytay men Japoniya beybitshilik-dostyq kelisimining ózegi sanalady», - dep basa biyleuge qarsy túruda Japoniya men Qytaydyng bir maydanda ekendigin shegelep aitty. Ýsh aidan song Den Syaopin Kenes Odaghynyng ontýstik Aziya elderine baghyttalghan irge keneytu sayasatyna tejeu salu ýshin AQSh-qa saparlap qaytar jolda Japoniyagha qysqa merzimge ayaldaghanda Japoniya basshylaryna basa biyleuge birlesip qarsy túru mәselesin taghy qozghady.

Den Syaopin Qytay-Japon halyqtary úrpaqtan úrpaqqa, ghasyrdan ghasyrgha dos bolyp qaluyn armandaytyndyghyn aitudan jalyqpaytyn. Ol osy jaqtaghy orayly sәt pen paydaly mýmkindikterdi jipke tizip aityp otyrudy únatatyn. Mysalgha, eki memleket te Aziya qúrlyghyndaghy elder, aralyghyn bir ghana su bólip jatqan kórshi el, ekeui de sary týstilerge jatady, shyghystyq mәdeniyetpen tәrbiyelengen, tarihta 2000 jyldan asa dostyq barys-keliste bolghan degen siyaqty. Den Syaopin múnday baghaly adamy mýmkindikterdi eki el qatynasy ýshin sheber paydalanatyn. Mysalgha, ol Japoniyagha issapary kezinde Nara qalasyna arnayy at basyn búryp, Tosyoday púthanasyna sayahattap, Qytaydyng Tang patshalyghy dәuirinde Japoniyagha qonys audaryp, Budda tәpsirlerin nasihattaghan jәne Japoniya eline Qytaydyng qúrylys óneri men medisinasyn taratqan ghúlama Gandzin monahtyng basyna tauap etti. Odan son, eki elding ekonomikalyq-tehnologiyalyq istestigine baylanysty kýrdeli kelissózder jýrgizildi. Múnda Qytay tarapy Japoniyanyng ozyq ónerkәsip tauarlarynyng Qytaygha tasqyn suday qaptap ketpeuine erekshe den qoydy. Al ekinshi jaghynan Japoniyanyng joghary tehnologiyasy men kapitalyna esikti aiqara ashty. 1988 jyly Japoniya Qytaygha 800 mlrd yen kóleminde qaryz beruge sheshim qabyldady. Osyghan baylanysty Den Syaopin sol kezdegi Japoniya premier-ministri Noboru Takeshitagha erekshe alghys bildirdi.

Qytay-Japoniya qatynasynda qanday kedergiler boluy mýmkin? Múndaghy eng basty jasyryn kedergi – Qytay-Japoniya soghysynyng eki halyqtyng jýregine salghan jarasy dep aitugha bolady. Ásirese, Qytay halqy bir kezderi Japoniya samuraylarynyng Qytaygha salghan qyrghynyn onayshylyqpen úmyta almaytyn edi. Biraq búl kedergiler Den Syaopinning sheber diplomatiyalyq qyzmetining arqasynda eki el qatynasyn damytudyng manyzdy faktoryna ainaldy. Sapar barysynda Den Syaopin Japoniya imperatorymen kezdeskende  Japoniya ýkimetining lauazymdy túlghalary Den Syaopin imperatordyng aldynda eki elding soghys jauapkershiligin onyng betine shyjghyryp basuy mýmkin dep qatty alandady. Biraq Den Syaopin Gorbachevpen kezdeskendegidey basqynshylardyng qylmysyn jipke tizip betine basqan joq. Kerisinshe, erekshe kenpeyildik tanytyp, imperatordyng ózin ótkendi aityp, aqtaluyna oray bermey, erekshe ashyq-jarqyn beynede: «Ótkenning bәrine salauat, búdan keyin biz belsendi týrde bolashaqqa bet týzeuge tiyispiz», - dedi aghynan jarylyp. Mynaday izgi peyil, aqjarqyn kónil keshegi soghys qylmystylarynyng úrpaqtaryn erekshe tolqytty. Eki jaqtyng da kónil-kýii sabasyna týsken son, imperator da dayyndaghan sózderin sol maydanda týzetip ýlgerip, «eki el arasyndaghy baqytsyz oqighalar» degen sózdi qosu arqyly soghys qylmystary ýshin keshirim súraghanday keyip tanytty. Odan keyin  permier-ministr Yasuo Fukudanyng qonaqasynda sóilegen sózinde de búryn dayyndalghan mәtinnen auytqyp, Japoniyanyng bir kezderi Qytaygha soghys ashqandyghyna ókinish bildirdi. Dәl osy jaghday Den Syaopin kýtken jauaptar bolatyn. Dau joq, Japoniyanyng Qytaygha jasaghan shapqynshylyq soghystary Qytaygha orny tolmas auyr apat әkeldi. Bir ghana adam shyghynynyng ózin aitsaq – atalghan soghys ondaghan million adamnyng ómirin jalmady. Soghystan keyin Qytay Japoniyadan soghys shyghyndaryn talap etken joq. Endi mine, eki el qatynasy qalypqa týskende ótkenning bәrine salauat aityp otyr. Búl, әriyne, Qytay tarapynyng betin jaryq etip, ruhany jaqtan ýstem oryngha shyghardy. Qytaydyng keshegi soghys qylmystylarynyng úrpaghyna dostyq qúshaghyn ashuy japondyqtardyng Qytaydyng aldyndaghy úyatty sezimderin oyata bildi. Múnday boryshtylyq sezim Qytay-Japon dostyq qarym-qatynasyna erekshe paydaly ekendigin Den Syaopin jaqsy týsinetin. Sebebi, Qytay sol mezgilde elding osy zamandandyru qúrylysynda Japoniyanyng kómegine zәru bolyp otyrghandyghy shyndyq. Al japondar Qytaydyng aldynda ruhany qaryzdar bolatyn. Bir tarapy kórshining kómegine erekshe zәru bolsa, ekinshi tarapy jomarttyqpen kómek kórsetu arqyly óz qylmystaryn juyp-shanggha tyrysady jәne alyp Qytay bazarynan qyruar payda da tabady. Eki jaqtyng da esebi týgel.

Ótkenge salauat aitu, dau joq, dúrys sheshim. Kek qualap, bitispes jaugha ainalu eshkimge de payda әkelmeydi. Biraq, búl ótkendi úmytu degen sóz emes.  Den Syaopin Qytay-Japoniya dostyq qatynasyn saqtaudyng basty alghysharttarynyng biri  Japoniyanyng Qytaygha shapqynshylyq jasap, qylmys jasaghandyghy jónindegi tarihy shyndyqty ózgertuge bolmaytyndyghynda dep bildi. Sondyqtan Qytay-Japoniya qatynasy qalypty arnagha týsken song Den Syaopin Senkaku (Dyaoiydao) aralyna baylanysty territoriyalyq talastardyng ózine onsha mәn bermegenimen, Japoniya militarizmning qayta bas kóteruine erekshe saqtyqpen qarady. Qytay bir kezderi Japoniya bilim ministrliginin  oqulyqtargha ózgerister jasap, Qytaygha shapqynshylyq soghys ashqandyghy jónindegi shyndyqty búrmalaghandyghyna qatang qarsylyq tanytqan bolatyn. 1985 jyly Japoniyanyng ministrler kabiyneti mýshelerining Japoniyanyng Meydzy imperatordyng reformasynan keyin Japoniya ýshin (Japoniyada jәne shet elderde) qúrban bolghan jauyngerler ruhyna arnap salynghan  Yasukuny qabirstandyghyna tauap etkendigine baylanysty Den Syaopin Japoniyagha qatang eskertu jariyalady. Soghan jalghas Qytaydyng Beyjing jәne Shian qatarly qalalarynda studentter Japoniyanyng 1931 jyly 18 qyrkýiekte Qytaygha basyp kirgen qaraly kýndi eske alugha baylanysty ereuilge shyghyp, Japoniya militarizmine qarsylyghyn bildirdi.  Qytay biyligi studentterding ereuiline әrkez óte saqtyqpen qaraytyn. Búl joly Den Syaopin kerisinshe olargha qoldau bildirdi. 1987 jyly Japoniya ózining qorghanys shyghynyn bir payyzgha arttyrghan bolatyn. Den Syaopin osynyng ózine de beyjay qaraghan joq. Japoniya militarizmining qayta bas kóteruinen saqtanudaghy maqsat Japoniya kýsheyip, Qytaygha qayta shabuyl jasaydy degen alandaushylyq emes, jalpy Aziya, Tynyq múhity elderinen beybitshiligi men qauipsizdigine alandaudan tughany shyndyq. Biraq Den Syaopinning búl mәselelerge erekshe saqtyqpen qaraudyng týpki maqsaty Japoniyanyng Qytaygha shabuylyndaghy shynayy tarihty búrmalauyn boldyrmau ýshin jasalghan bolatyn.  Tarih qaz-qalpynda jazylsa, japondyqtar osy bir qan qaryzdy mәngige arqalap jýruge mәjbýr bolady. Búl eki el qatynasy ýshin tek qana payda әkeledi.

Osy jerde orys otarshyldarynyng qazaq halqyna jasaghan qiyanaty jóninde de aita ketkendi jón kórip otyrmyn. Ótken jyldarda asharshylyq haqynda az aitylghan joq. Biraq biz tarihy shyndyqqa tura qaraugha dayyn bolmay shyqtyq. Áriyne, Qazaqstan ýkimeti ashtyq pen repressiyadan qynaday qyrylghan san  million qazaqtar ýshin  Reseyden qún daulay qoymaytyn shyghar.  Biraq, tarihy shyndyq saltanat qúrugha tiyis. Búl - orny tolmas qasiret. Árbir qazaqtyng úrpaqtan úrpaqqa otarshyldyq ýstemdikting qalay bolatyndyghyn, azattyq pen tәuelsizdikten aiyryludyng qanday qasiretke úryndyratyndyghyn úghyndyrugha tiyispiz. Tarihy shyndyq dәl sol ýshin kerek.

Jalghasy bar...

Raqym Ayypúly

Abai.kz