Amangeldi ERMEGIYaEV, «Almaty qúrylys» holdingining preziydenti, mesenat:

Amangeldi ERMEGIYaEV, «Almaty qúrylys» holdingining preziydenti, mesenat:

- Qazaq mәdeniyeti men ekonomikalyq damuyna ólsheusiz ýles qosyp kele jatqan Alashtyng azamaty retinde ózinizdi qanday mәseleler tolghandyrady?

- Jahandy sharpyghan әlemdik daghdarys barlyq elge әser etpey qoymaydy. Basqa elderding ahualyn Qazaqstannyng jaghdayy­men salystyryp, shýkirshilik aitugha bolady. Degenmen daghdarys bizdi de ainalyp ótpe­di. Bir memleketter tyghyryqqa tirelse, kelesi bir memleketter ózderining ekonomiy­kalyq tiyimdi sayasatymen nemese ózge de mýmkindikterin paydalanyp, qiyndyqtan shyghatyn jol tabuda. Qazaq eli ekonomiy­kalyq artyqshylyqtaryn dúrys paydala­nuynyng arqasynda daghdaryspen ontayly kýresude. Múny bizding jetistigimizge balaugha bolady. Ekonomikamyz damyp keledi degenimizben, onyng әli de bolsa aqsap túr­ghan tústary jeterlik. Osynday osal túsy­myzdyng biri - auyl sharuashylyghy. Qashan­ghy tabighattyng aua rayyna qarap, jauyn jaua ma, jaumay ma dep alandap otyramyz. Biyl biraz jerde quanshylyq oryn aldy. Byltyr 30 million tonnagha deyin astyq alsaq, biyl qansha bolary belgisiz. Kórshi­les Reseyde de, shalghaydaghy AQSh-ta da quanshylyq  bolyp jatyr. Auyl sharuashy­ly­ghyna erekshe kónil bólinui qajet. Qazaqstan halqynyng 40 payyzdan astamy, qazaq júrtynyng 70-80 payyzy sol auylda túrady. Auyl mәselesin sheshpey túryp, damyghan órkeniyetke jetemiz deu aghattyq bolar edi.

- Óziniz bilesiz, Tәuelsizdikting alghashqy jyldarynan bastap halyqtyng auyldan qalagha jappay kóshu ýrdisi oryn aldy. Qalagha aghylghan nópirdi qúshaq jayyp kýtip túrghan kim bar? Ýisiz-kýisiz jýrgen azamattarda esep joq. Búl  halyqtyng әleumettik jaghdayy­nyng tómendigining belgisi me, әlde qaladaghy pәter baghasy­nyng shekten tys qymbattyghynyng nyshany ma?

- El-júrttyng qalagha shoghyrlanuy - bizde ghana emes, býkil әlemde kórinis tauyp jatqan jaghday. Múny әleumettik-ekonomiy­kalyq damugha oray qalyptasyp otyrghan zandylyq deuge keledi. Osynday zandy­lyq­qa qaramastan, auyl halqynyng jaghda­yyn oilauymyz kerek. Kelgen elding bәrine qaladan júmys orny men baspana tauyp beru onay emes. Almatyday alyp shahar­lardan júmys orny shyghatyn shyghar, biraq baspanagha qol jetkizu - qiynnyng qiyny. Sondyqtan basty mәsele - auyl sharuashy­lyghyn qalpyna keltirip, sonyng negizinde júmys oryndaryn ashyp, auyl halqyn túraqtandyru. Urbanizasiya prosesi juyq arada toqtay qoymaydy. Kópshilik damyghan elderdegi auyl júrty 20-25 payyzdy qúrasa, bizde búl kórsetkish 40 payyzdan asady. Elimizde talay baghdarlamalar qa­byl­danyp jatyr. Sonyng naqty iske asuyn jyl sayyn emes, ay sayyn qadaghalau qajet. Ángime kóp, is az. Jol, auyzsu, auyl sharua­shy­lyghy mәseleleri tolyqtay óz sheshimin tappay túr. Bólingen qarajat auyldargha jetip jatyr ma, sony teksergenimiz jón. Óitkeni qazaq «búraudyng da súrauy bar» deydi. Eger bólingen qarjy auyldargha jetse, qyruar sharua istelgen bolar edi. Ol nege talan-tarajgha týsedi?! Ókinishtisi sol,  aqshanyng súrauy da joq. Auyl «nesibesin» baqylaugha alu tek Auyl sharuashylyghy ministrligi ghana emes, oblys jәne audan әkimdikterining qúzyrynda bolghany lәzim jәne súrau da osy mekemelerden boluy tiyis. Árbir tiynyna deyin esep berilui qajet. Tabighy qazba baylyqtarymyz bar. Ol da sheksiz emes. Sol salalardan týsken qarjyny agrarlyq salany órkendetuge júmsauymyz qajet. Biz - agrarlyq elmiz. Babalarymyzdyng túrmys-salty qanymyz­da, tegimizde bar. Ata-baba jolyn jalghas­ty­ryp, keng baytaq jerimizde nege maldyng sanyn arttyrmasqa? Byltyr 30 million tonnaday astyq aldyq  dep aittym. Elimizding tútynu mólsheri 9-10 milliongha jetpeydi. Astyq naryghyn da retke keltirgen jón. Ortadaghy alayaqtardy azaytyp, naghyz ónim óndiretinderge týsim týskeni kerek. Auyldan shyqqan azamattardyng mәdeniyeti, ómirge qúlshynysy erekshe. Sebebi olar enbekpen tәrbiyelenip ósedi. Qazaqtyng qonaq­jay­lyghy, kópshildigi, adamiy-mәdeny bolmysy, últtyq dәstýri de әli kýnge auyldan irgesin sóge qoyghan joq. Últtyq bolmystyng besigi de, kýretamyry da - auylda. Joghary jaq­ta­ghylardyng kóbi osyny týsine qoymaydy. Eger múny týsinse, olardyng auylgha degen kózqarasy ózgerer edi.

- Siz basqaryp otyrghan qúry­lys kompaniyasy ghimarattar qúry­lysyn jýrgizu barysynda qazaq­tyng últtyq sәuletine, qazaqy naqy­shy men órnegine qanshalyqty kónil bóledi?

- Astananyng jana salynghan ghimarat­taryn kórseniz de, Almatyda keyingi kezde boy kótergen ýilerding sәuletine zer salsa­nyz da, әlemdik damu baghytyndaghy erek­sheliktermen qatar, últymyzdyng últtyq, dәstýrli qoltanbalary aighaqtala týse­di. Jahandyq órkeniyetting ýstemdik etken zamanynda qúrylystaghy sәuletting әlemdik damu baghyty basymdyqqa iye. Europadaghy, AQSh-taghy ozyq sәulet ýlgileri bizge de kelip jetti. Dýniyejýzilik damu satysynan biz de qalyp qalmauymyz tiyis. Áytkenmen de ózimizding últtyq sipatymyzdy, mәdeniye­timiz ben dәstýrimizdi úmytpauymyz kerek.

- Elimizdegi qúrylysshy mamandardyn, osy saladaghy tehnologiyanyng dengeyi qanday?

- Rasynda, bizding kóptegen salamyz damyghan memlekettermen salystyrugha kelmeydi. Óndiris salasynyng onalmay túr­ghany belgili. Onyng esesin jer baylyghymyz­ben toltyryp otyrmyz. Auyl sharuashyly­ghymyz da tabighattyng aua rayyna tәueldi. Osylardyng ishinde әlemdik talaptargha jauap beretin tek qúrylys salasy ghana dep aita alamyn. Elimizding qúrylys salasy mamandarynyng bilimi men tehnologiyalyq mýmkindikteri túrghysynan әlemdik qúrylys kompaniyalarynan qalyspay órkendep keledi. Búryn, negizinen, sheteldik qúrylys kompaniyalary júmys jýrgizetin. Osy kýni otandyq  kompaniyalardyng da qatary artu­da. Bizding qúrylysshylar sheteldik qúrylys mamandarynan kem týspeytinin dәleldedi. 

- Memlekettik tenderlerde sheteldik qúrylys kompaniyalary­na qaraghanda, otandyq qúrylys kompaniyalaryna basymdyqtar qarastyrylghan ba?

- Otandyq jәne sheteldik kompaniyalar tender bayqaularynda teng dәrejede ýzengi qaghystyryp bәsekege týsude. Biraq tender­den jemqorlyqtyng sheti shyghady. Kezinde ishki ister ministri bolghan Qayyrbek Sý­ley­­menov ýlken jiynda sóz sóilep túryp, «kez kelgen tenderden jemqorlyq faktisin anyqtaugha bolady» dep edi. Mening pikirim­she, tenderding taghdyryn maman­dan­ghan tәuelsiz komissiya sheshui tiyis. Komissiya qúramynda tender ótip jatqan salagha qaty­sy bar mamandar, jergilikti biylik, qarjy polisiyasy, prokuratura, kәsipodaq, ýkimet­tik emes úiym ókilderi otyruy qajet. Al sol komissiyanyng tóraghasy retinde taza, adal qogham qayratkeri taghayyndaluy kerek. Tender -jemqorlyqtyng qaynap jatqan qazanyna ainalghan. Sol «qazanda­ghy» etten qoly úzyndar siraghyn bir ilip alyp, jam­ba­syn júlyp әketip, qúr sorpasyn qaldy­ra­dy. Búl - sapanyng sory, qarjy tapshy­lyghyna, әrtýrli qylmystyq búrmalaulargha әkelip soghady. Jemqorlyq saldary qúry­lys salasy sapasyna senimsizdik tudyryp jatyr. Tender ótkizude janashyldyq pen ózgerister kerek.       

- Býginde Ózbekstan, Qaraqal­paq­stan azamattaryn qúrylys salasynda paydalanu ýrdisi etek aldy. Sheteldik arzan júmys kýshin paydalanamyz dep ózimizding azamattardyng eki qolgha bir kýrek tappay qaluyna sebepshi bolyp otyrghan joqpyz ba?

- Naryq zamany bolghannan keyin qúry­lysshylar arzan júmys kýshin izdeydi. Shy­nyn­da, qúrylysshylar jogharyda aitqan «qazannyn» týbindegi qaldyghymen júmys isteuge mәjbýr. Sóitip, qarjynyng tapshy­lyghy arzan júmys kýshin izdetedi, eng arzan materialdardy satyp alugha iytermeleydi, sodan qúrylys júmysynyng da sapasy tómendeydi. Shetten keletin ózbek, tәjik, qyrghyz júmysshylarynyng ishinde bilikti mamandar joqqa tәn. Eshqanday mamandy­ghy joq adamdar sapasyz materialdarmen júmys istese, qúrylystyng sapasy qúryma­ghanda qaytedi? Jemqorlyq belgili bir dәrejede qúrylystyng da baghyn baylap otyr. Kópqabatty ýilerding qisayyp, shy­tynap, qúlap jatuynyng sebebi - osynda. Joghary dәrejeli injenerlerden bólek, kirpish qalaushy, beton qúishy siyaqty tó­men­gi satydaghy mamandyqtardyng ózi arnayy dayyndyq kursynan ótui qajet. Zamanauy tehnikanyng mýmkindigi artqan sayyn bilikti mamandar qajettiligi sezile týsedi. 

- Astanada qúrylys nysandary qarqyndap ósse, Almatydaghy qúrylys salasy sayabyrsyp qalghan tәrizdi. Sizdinshe qalay?

- Ýkimet Astanagha taban tiregennen keyin Almatyda shamaly qúrylys sayabyr­syghan shyghar. Biraq alyp ghimarattardyng salynuy tolastaghan joq. Astananyng óz artyqshylyghy, Almatynyng óz ereksheligi bar. Almaty ýlken megapoliske ainaldy. Astana da kýnnen-kýnge ósip keledi. Búryn onda 300 mynday halyq bolsa, qazir 700 myngha jaqyndap qaldy. Elordanyng kóshuin әrkim әrtýrli qabyldady. «Qarjy tapshy­lyghy kezinde janadan qala saludyng keregi ne?» deushiler de tabyldy. «Alma­tyda kóshkin boluy mýmkin, jer jii silkinedi, bir jaq sheti tau, bir jaq sheti shóleyt, qala jan-jaghyna erkin jayyla almaydy. Sondyqtan  astana Aqmolagha auysty» dedik bәrimiz. Búl sheshimning astaryna ýnilsek, mәsele múnda emes. Hrushevting túsynda elimizding soltýstik ónirlerin anaghan qosayyq, mynaghan qosa­yyq deushiler jii kezdesti. Júmabek Tәshe­nov siyaqty batyr azamattardyng arqasynda búl jerlerdi әreng alyp qalghan edik. Tәshe­nov Hrushevqa qarsy «Eger bes oblysty talan-tarajgha týsirip, bólip alatyn bolsan­dar, BÚÚ-gha deyin aryzdanamyn» dep tabandap túryp almasa, jaghdayymyzdyng ne bolaryn kim bilsin?! Sóitken Júmabek Tәshenov júmystan da ketti. Búl mәsele әli de ózektiligin joymay túrghan Tәuelsizdikting alghashqy jyldary astananyng oryn auystyruy sayasy túrghydan ong sheshim ekenin aituymyz kerek. Preziydentting osynday sheshimge kelui - sayasy kóregendigi, últjan­dylyghy әri batyldyghy. Astana qazaq jerining kindigine oryn tepkennen keyin «býirekten siraq shygharushylar» da jym boldy.

- Almaty jer jii silkinetin seysmologiyalyq qauipti aimaqqa jatady. Soghan qaramastan, aspan­men astasqan biyik ghimarat­tar boy kóterip jatyr. Múny qalay týsi­nu­ge bolady?

- Japoniya dýniyejýzi boyynsha eng jii jer silkinetin memleketter qatarynda. Biraq onda nege óte biyik ghimarattar saly­nyp jatyr? Almaty Rihter shkalasy boyynsha 9-10 baldyq silkinis aumaghynda ornalasqan. Ol, negizinen, jerding qúryly­syna da baylanysty. 9-10 ball degenimiz - apatty jer silkinis sanatynda. Ýy jertóle bola ma, әlde kópqabatty bola ma, eger sapasyz salynsa, apattan aman qalmaydy. Jer silkinisi jaghdayyn eskerip, sapaly salynsa, biyik ghimarattar «ómir sýruge» qúqyly. Ýy biyiktegen sayyn onyng qúrylysy da kýrdelene týsedi. Soghan oray sapagha barynsha mәn beru qajettiligi tuyndaydy. Qúrylys jobalaryn úsynatyn instituttar, qúrylys mekemeleri, tipti baqylaushy or­gan­dar jauapkershilikti moyyngha ala bilgeni jón. 

- Elbasymyz «Qazaqstannyng әleumettik janghyrtyluy: Jalpy­gha ortaq enbek qoghamyna qaray jiyrma qadam» maqalasynda enbek adamyn nasihattau, sol tarapta kórkem shygharmalar tudyru jóninde bastama kóterdi. Qarapayym qúrylysshylardyng obrazyn ashyp kórsetu, olardyng enbegining nasihattaluy kónilinizden shygha ma?

- Kinotuyndylar, telesujetter, tipti janalyqtarda atys-shabys, úrlyq-qarlyq siyaqty oqighalar kórsetilip jatady. Al әlgindey enbek adamdarynyng ómiri men ústanymdaryn ýlgi etu jaghy kemshin soghyp jatady. Barlyghy ózinen-ózi kele salghan siyaqty, bәri de solay boluy tiyis tәrizdi kóremiz. Býkil elge jaghday jasap jatqan osy júmysshylar ghoy. Býginde millioner bolghandardyng tabysyn manday terimen tapqandyghyna kýmәn keltiremin. Olar, negizi, qarapayym halyqty, jer baylyghyn qanau arqyly kóterilgender. Osylar sol adam­dar­dyng densaulyghyn, túrmysy týze­luin nege oilamaydy?

- Kezinde qazaqtyng auqatty baylary eldik mәselelerdi sheship, qaramaghyndaghy auyl-aymaqqa jauapkershilikpen qaraghany belgili. Tipti memlekettik, ol az deseniz, memleketaralyq mәsele­lerding sheshiluine múryndyq bolyp jatatyn. Qazirgi orystildi bay-baghylandar osynday jauapker­shilikti sezingisi kelmeytini ras. Óziniz Tәuelsizdik alghan jyldary alghashqylardyng biri bolyp últtyq ónerge janashyr mesenat retinde tanyldynyz. Qazaqtyng úly óneri aitystyng ayaghynan túruyna sebepshi boldy­nyz. Demeushilikti qanday ústanymdar negizinde jasaysyz?

- Qamqorshylyq qasiyet ósip-óngen shanyraqtan, әke-sheshe tәrbiyesinen payda bolady. Múnyng ózi tekke de baylanysty. «Jauynsyz jerge shóp shyqpas, teksizden tekti shyqpas». Búl - atanyng tegimen, ana­nyng sýtimen keletin qasiyet. «Úyada ne kór­sen, úshqanda sony ilersin» deydi taghy qazaq. Eng birinshi, óz otbasyndy, bala-shaghan­dy qamtamasyz etu kerek. Áriyne, ol - tabighy zandylyq. Dýniyege balany әkel­gennen keyin ony baghyp-qaghyp, tәrbie beru adam moynyndaghy paryz ghoy. Sodan keyin jaghdayyng kelip jatsa, ózing týlep úshqan el-júrtyna qol úshyndy soz. Odan әri mým­kindiging bolsa, halyqtyng mәdeniyetin, salt-dәstýrin janghyrtugha kýsh júmsa. Árkim ózining shama-sharqyna oray últtyq ónerge kómek kórsetui tiyis. Ózim ósken auylgha meshit, mektep salyp berdim. Mәdeny shara­laryn demep, әrtýrli mekemelerin jóndeu­den ótkizip túramyz. «Jarylghap batyr» atyn­daghy qor qúrdyq. Ol qiyn-qystau kezde әdebiyettegi, mәdeniyettegi, últtyq ónerdegi azamattardy qoldaugha erekshe kónil bóldi. Áli de sol betinen ainyghan joq. 300-dey әn men 150 shertpe kýidi toptastyryp, antologiyalyq jinaqtardy shyghardyq. Kýiler antologiyasy diskimen jaryq kórdi. Qor konservatoriya ishinen Tәttimbet atyndaghy klass ashyp berdi. Tәttimbet shertpe kýiding atasy bolghanynan bólek, 13 jyl bolystyq qyzmet atqarghany,  zertteu jýrgizgeni mәlim. Almatyda 13-14 metrlik Rayymbek batyrdyng eskert­kishin saludamyz. Ayta bersek, jasaghan da, jasay­tyn da sharuamyz jetkilikti.

- Býgingi jastardyng boyynan qanday qasiyetter kóresiz, olardyng qanday bolghanyn qalar ediniz?

- Jas tolqynnyng kózi ashyq, jan-jaqty, janalyqtardan habary bar. Jastardyng óz adamy bolmystarynyng qúly, aqyl-oy, parasat iyesi bolghanyn qalaymyn. Jas órkenning birshama bóligi qiynshylyqtardy da bastan ótkerip jýrgen boluy mýmkin. Auyrtpalyqty adamnyng ómir sýruge degen qúlshynysy jenedi. Bizge de Kenes ýkimeti túsynda onaygha soqpady. Biraq «ýkimet óltirmeydi» dep senetinbiz. Qazir naryq zamany. Jastar jaghy naryq zamanyna be­yim­delip, enbek etui qajet. Adamy qasiyetten aiyrylmaymyn desen, eshkimning ala jibin attamau kerek.    

- Biyl Londondaghy Olimpiada oiyndary ruhymyz­dy bir kóterip tastady. Turizm jәne sport agen­t­­­tigining tóraghasy Talghat Er­me­giyaevting sizding úlynyz eken­di­gi mәlim. Sportshylardy bastap barghan úlynyz jeti altyn­men oralghanda, әsirese, sizding quanyshynyzda shek bolmaghan shyghar?!

- Biylghy Olimpiada jenisining manyzy zor. Kenes ýkimeti túsynda da, keyingi Tәuelsizdik jyldary da múnday jetistikke qol jetkizgen emespiz. El Preziydentining búl әlemdik dodagha dayyndyqty ózi baqylaugha aluy sportshylargha erekshe serpin berdi. Kez kelgen adam óz qyzmetine jauapkershi­likpen qarauy tiyis. Úlymnyng ózine jýktel­gen jauapkershilikti sezinip, abyroymen ora­luy meni qatty quantty. Osylay tiyanaq­ty júmys isteu qasiyeti tekten, bizden, yaghny atasynan daryghan bolar. Men Talghattyng júmysqa jauapty bolu kerektigin qashanda qúlaghyna sinirip otyratyn edim. Qysqy Aziada oiyndarynda da jenis túghyrynan kórine bildik. Memleketting әleumettik-ekonomikalyq ósuin elding óneri men spor­ty­nyng órkendeuimen ólsheuge bolady. Mәdeniyet pen sport - halyqty әlemge pash etetin manyzdy sala. Londondaghy qazaq qúramasyna jankýier bolyp men de barghan edim. Qazaqstan qúramasy joghary mejeden kóringende Londondaghy týrli halyqtar bizge qúrmetpen qaray bastaghanyn anghar­dym. Elbasy Olimpiada jenimpazdaryn qabyldaghanda: «Býkil әlem aldynda Tuy­myz­dy jelbiretip, Ánúranymyzdy shyrqa­typ, últtyq nyshandarymyzdy pash etu - eshqanday qarjynyn, baylyqtyng kýshimen satyp alugha kelmeytin jenis», - degen edi. Endi osy mejeden týspeuge úmtylghanymyz abzal. Osy túrghydaghy taghy bir oiym, auyl sporty men mәdeniyetin damytugha kýsh salynsa eken deymin. Búghan eldegi býkil sala basshylary júmyluy tiyis.

Oqshau oi

Qazaq elin ýimen qamtamasyz etu maqsatynda birshama baghdarlamalar qabyldandy. Degenmen múnda olqylyqtar da jetkilikti. Ýy degenimiz - tek әleumettik-ekonomikalyq calanyng kórsetkishi ghana emes, ol barlyq salanyng algha jyljuyna yqpal ete alatyn lokomotiyv. Qúrylyssyz birde-bir salanyng damuy mýmkin emes. Halyqtyng әleumettik jaghdayy, óneri men ghylymy qúrylysqa tәueldi. Qúrylys - elding damuynyng ainasy. Ýy mәselesinen jastardyng mәselesi shyghady. Otbasyn qúru ýshin de, onyng berekeli boluyna da, ósip-ónuine de shanyraq kerek. Qazaqtyng úlan-baytaq jerine 16 million halyq degen ne? Dastarqannyng betine shashyp jibergen bir uys tary sekildimiz. 50 million halyqty asyray alatyn jer baylyghymyz bar. Jastardy júmyspen, baspanamen qamtamasyz etip, olardyng balalaryna sapaly bilim alugha jaghday jasasaq, aiymyz onynan tumay ma? Qarapayym halyqqa memleket tarapynan jyldyq týsimi eki-ýsh payyzdan aspaytyn nesiyege ýiler salynatyn bolsa, elge qanshama payda bolar edi? Búdan kóp júrt júmys ornymen qamtamasyz etiledi. Óndiriske qajetti ghimarattar salynsa, óndiristik oshaqtardyng da qatary artyp, eng qozghaushy ekonomikalyq salanyng ilgerleuine jol ashylmaq. Baspana ýshin nesie alghan adamdardyng jauapkershiligi әkimshilikte boluy qajet.  Sonda azamattar aqsha tólep otyrghan ýiinen aiyrylyp qalyp, zar iylemeydi. Osylaysha әkimshilik nesiyege ýy alushylardyng júmyssyz bolmauyna mýddelilik tanytar edi dep oilaymyn.

Avtor: Arman SERIKÚLY

"Alash ainasy" gazeti