«D» araly dýniyeni ózgertpek
2000 jyly ashylghan kenish aragha 13 jyl salyp, ózining jemisin bergeli otyr. Yaghny D araly teniz qoynauyndaghy «qara altyn» qorynyng auzyn ashady. Jospar boyynsha búl aituly kezeng 2003 jyly jýzege asuy kerek edi. Segiz jylgha keshikken jospardyng kesh bolsa da jýzege asa bastaghanyna tәube keltiremiz. Óitkeni Qashaghan jobasynyng jýzege asyrylatynyna kýmәn keltirushiler de, oghan zor ýmit artushylar da jetip artyldy. Árkim әrtýrli pikir aitty, júrttyng basy ainalyp, qaysysyna senerin de bilmey, abdyraghan kezder de boldy.
2000 jyly ashylghan kenish aragha 13 jyl salyp, ózining jemisin bergeli otyr. Yaghny D araly teniz qoynauyndaghy «qara altyn» qorynyng auzyn ashady. Jospar boyynsha búl aituly kezeng 2003 jyly jýzege asuy kerek edi. Segiz jylgha keshikken jospardyng kesh bolsa da jýzege asa bastaghanyna tәube keltiremiz. Óitkeni Qashaghan jobasynyng jýzege asyrylatynyna kýmәn keltirushiler de, oghan zor ýmit artushylar da jetip artyldy. Árkim әrtýrli pikir aitty, júrttyng basy ainalyp, qaysysyna senerin de bilmey, abdyraghan kezder de boldy.
1969 jyly Alyaskada «Prudo-Bey» múnay ken oryny ashylyp, endi jer qoynauynda múnday iri kenish joq shyghar degen baylam jasalypty. Ghalymdardyng búl pikirin bizding elimizde Kaspiy tenizining týbinen tabylghan Qashaghan ken orny joqqa shyghardy. Alyaskadaghy songhy alyp kenishten keyin ashylghan Qashaghan býkil әlem nazaryn ózine audarghany mәlim. Jobany basqarushylar alghashqy kezde ózderin mol batpan qúiryqqa kezikkendey sezinip, tóbeleri kókke eki eli ghana jetpey jýrdi. Áytse de tabighat-ana olardyng teniz týbindegi mol baylyqty op-onay ala qoyyna bar kedergilerdi jasap qoyghan eken. Úiymdastyru barysyndaghy kýrmeui qiyn kýrdelilikter, barlau shyghynynyng ýnemi ósip otyruy, ónim óndiru kezenin keyin shegere beru sekildi jýikege salmaq týsiretin sәtter kóp boldy.
North Caspian Operating Company (NCOC) ókilderi alghashqy múnaydy 2013 jyly beretinin mәlimdey otyryp, onyng qay aida jýzege asatynyn әli de ashyq aitugha batpay otyrghan synay tanytty. Elimizding Múnay jәne gaz ministri Sauat Mynbaevtyng boljamy boyynsha, aituly sәt aldaghy jyldyng nauryz aiynda jýzege asady. Astana kenishtegi birinshi óndirilgen múnay Qazaqstandy (qory әlemdegi barlyq dýniyejýzilik múnay qorynyng 3 payyzyn qúraytyn) әlemdegi jetekshi 10 múnay óndirushi memleket qataryna qosady degen ýmitte. Qazirgi kezde elimiz búl tizimning 18-shi qatarynda túr.
Kenish kólemi 75 shaqyrym da 45 shaqyrymdy qúraytynyn aitady NCOC josparlau jónindegi diyrektory Alen Gino. Onyng qory 35 mlrd barreli múnaydy qúraydy eken. Konsorsium onyng naqty 8-12 mlrd barrelin alugha bolady dep baghalauda. Qashaghan qory әlem basyn ainaldyruda. Sebebi jer qoynauyndaghy baylyqtyng kózi tausyla bastady, bar bolsa, óndirilui tym kýrdeli aimaqtarda ornalasqan. My batpaq saz ben it túmsyghy ótpeytin qalyng jynys arasynda. Salystyrmaly týrde Qashaghan osylardyng qatarynda Qúdaydyng ózi syilay salghan ýlken baylyq bolyp túrghan synayly.
Áytse de Qashaghan kenishindegi múnaygha qol jetkizu jeti firmadan (ExxonMobil, Shell, Total, Eni jәne «QazMúnayGaz» (búlardyng әrqaysysyna aksiyanyng 16,85 payyzy tiyesili), «QazMúnayGaz» qazaqstandyq múnay-energetikalyq kompaniyasy (búlardyng әrqaysysyna 16,85 payyz aksiya tiyesili), ConocoPhillips (8,49 payyz) jәne japondyq INPEX firmasy - (7,56 payyz) qúrylghan konsorsium ýshin tym auyr boldy. Qashaghan olardyng aldyna ýnemi úiymdastyru júmystarynyng tym soqpaqty joldaryn tarta berdi, Kaspiy tenizining ýlken su joldaryna shygha almaytyn túiyq teniz bolghany da júmysty qiyndata týsti. Aua rayy da ózining degenin istep baqty.
Qashaghannyng múnayy tenizding týbinen tórt shaqyrym terendikte ornalasyp, jyldyng bes aiynda qúrsaghan múz astynda jatady eken. Qys ailarynda múndaghy suyq 30 gradustan tómendemeydi. Tenizding ontýstiginde ornalasqan Bautino portynan múzjarghysh tek 36 saghatta әreng jetedi. Jedel qimyldaugha qúrsaghan múz jol bermeydi.
Al qogham Qashaghannyng ónimin qashan kóremiz dep degbirsizdendi. Tym úzaqqa sozylyp ketken jobany úiymdastyrushylardyng arasynda da tolqular bolmay qoyghan joq. Júmys istelgen sayyn qajetti qarajattyng da kólemi óse týskeni, «Biz osy jobany bosqa bastaghan joqpyz ba?» degen týitkil oilargha da jetelegeni belgili.
Joba boyynsha o basta belgilengen
57 mlrd dollar qarajat 136 mlrd dollargha deyin ósip shygha keldi. Býginde onyng kólemi 187 mlrd dollargha jetip qaldy degen mәlimetter de bar. NCOC konsorsiumy әzirshe óz shyghynyn jariya etkisi kelmeydi.
Optimistik kózqaras boyynsha Qashaghan ónim alugha dayyndaluda, biraq ony alda әli de talay synaqtardyng kýtip túrghany anyq. Alghashqy kezende kenish kýnine 370 myng barreli múnay beredi degen boljam bar. Áriyne, búl alghashqy kezende ghana. Jalpy, Qashaghannyng bolashaghy zor.
Alma MÚHAMEDJANOVA
"Ayqyn" gazeti
