«د» ارالى دۇنيەنى وزگەرتپەك
2000 جىلى اشىلعان كەنىش اراعا 13 جىل سالىپ، ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرگەلى وتىر. ياعني د ارالى تەڭىز قويناۋىنداعى «قارا التىن» قورىنىڭ اۋزىن اشادى. جوسپار بويىنشا بۇل ايتۋلى كەزەڭ 2003 جىلى جۇزەگە اسۋى كەرەك ەدى. سەگىز جىلعا كەشىككەن جوسپاردىڭ كەش بولسا دا جۇزەگە اسا باستاعانىنا تاۋبە كەلتىرەمىز. ويتكەنى قاشاعان جوباسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلاتىنىنا كۇمان كەلتىرۋشىلەر دە، وعان زور ءۇمىت ارتۋشىلار دا جەتىپ ارتىلدى. اركىم ءارتۇرلى پىكىر ايتتى، جۇرتتىڭ باسى اينالىپ، قايسىسىنا سەنەرىن دە بىلمەي، ابدىراعان كەزدەر دە بولدى.
2000 جىلى اشىلعان كەنىش اراعا 13 جىل سالىپ، ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرگەلى وتىر. ياعني د ارالى تەڭىز قويناۋىنداعى «قارا التىن» قورىنىڭ اۋزىن اشادى. جوسپار بويىنشا بۇل ايتۋلى كەزەڭ 2003 جىلى جۇزەگە اسۋى كەرەك ەدى. سەگىز جىلعا كەشىككەن جوسپاردىڭ كەش بولسا دا جۇزەگە اسا باستاعانىنا تاۋبە كەلتىرەمىز. ويتكەنى قاشاعان جوباسىنىڭ جۇزەگە اسىرىلاتىنىنا كۇمان كەلتىرۋشىلەر دە، وعان زور ءۇمىت ارتۋشىلار دا جەتىپ ارتىلدى. اركىم ءارتۇرلى پىكىر ايتتى، جۇرتتىڭ باسى اينالىپ، قايسىسىنا سەنەرىن دە بىلمەي، ابدىراعان كەزدەر دە بولدى.
1969 جىلى الياسكادا «پرۋدو-بەي» مۇناي كەن ورىنى اشىلىپ، ەندى جەر قويناۋىندا مۇنداي ءىرى كەنىش جوق شىعار دەگەن بايلام جاسالىپتى. عالىمداردىڭ بۇل پىكىرىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كاسپي تەڭىزىنىڭ تۇبىنەن تابىلعان قاشاعان كەن ورنى جوققا شىعاردى. الياسكاداعى سوڭعى الىپ كەنىشتەن كەيىن اشىلعان قاشاعان بۇكىل الەم نازارىن وزىنە اۋدارعانى ءمالىم. جوبانى باسقارۋشىلار العاشقى كەزدە وزدەرىن مول باتپان قۇيرىققا كەزىككەندەي سەزىنىپ، توبەلەرى كوككە ەكى ەلى عانا جەتپەي ءجۇردى. ايتسە دە تابيعات-انا ولاردىڭ تەڭىز تۇبىندەگى مول بايلىقتى وپ-وڭاي الا قويۋىنا بار كەدەرگىلەردى جاساپ قويعان ەكەن. ۇيىمداستىرۋ بارىسىنداعى كۇرمەۋى قيىن كۇردەلىلىكتەر، بارلاۋ شىعىنىنىڭ ۇنەمى ءوسىپ وتىرۋى، ءونىم ءوندىرۋ كەزەڭىن كەيىن شەگەرە بەرۋ سەكىلدى جۇيكەگە سالماق تۇسىرەتىن ساتتەر كوپ بولدى.
North Caspian Operating Company (NCOC) وكىلدەرى العاشقى مۇنايدى 2013 جىلى بەرەتىنىن مالىمدەي وتىرىپ، ونىڭ قاي ايدا جۇزەگە اساتىنىن ءالى دە اشىق ايتۋعا باتپاي وتىرعان سىڭاي تانىتتى. ەلىمىزدىڭ مۇناي جانە گاز ءمينيسترى ساۋات مىڭباەۆتىڭ بولجامى بويىنشا، ايتۋلى ءسات الداعى جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا جۇزەگە اسادى. استانا كەنىشتەگى ءبىرىنشى وندىرىلگەن مۇناي قازاقستاندى (قورى الەمدەگى بارلىق دۇنيەجۇزىلىك مۇناي قورىنىڭ 3 پايىزىن قۇرايتىن) الەمدەگى جەتەكشى 10 مۇناي ءوندىرۋشى مەملەكەت قاتارىنا قوسادى دەگەن ءۇمىتتە. قازىرگى كەزدە ەلىمىز بۇل ءتىزىمنىڭ 18-ءشى قاتارىندا تۇر.
كەنىش كولەمى 75 شاقىرىم دا 45 شاقىرىمدى قۇرايتىنىن ايتادى NCOC جوسپارلاۋ جونىندەگى ديرەكتورى الەن گينو. ونىڭ قورى 35 ملرد باررەل مۇنايدى قۇرايدى ەكەن. كونسورتسيۋم ونىڭ ناقتى 8-12 ملرد باررەلىن الۋعا بولادى دەپ باعالاۋدا. قاشاعان قورى الەم باسىن اينالدىرۋدا. سەبەبى جەر قويناۋىنداعى بايلىقتىڭ كوزى تاۋسىلا باستادى، بار بولسا، ءوندىرىلۋى تىم كۇردەلى ايماقتاردا ورنالاسقان. مي باتپاق ساز بەن يت تۇمسىعى وتپەيتىن قالىڭ جىنىس اراسىندا. سالىستىرمالى تۇردە قاشاعان وسىلاردىڭ قاتارىندا قۇدايدىڭ ءوزى سىيلاي سالعان ۇلكەن بايلىق بولىپ تۇرعان سىڭايلى.
ايتسە دە قاشاعان كەنىشىندەگى مۇنايعا قول جەتكىزۋ جەتى فيرمادان (ExxonMobil, Shell, Total, Eni جانە «قازمۇنايگاز» (بۇلاردىڭ ارقايسىسىنا اكتسيانىڭ 16,85 پايىزى تيەسىلى), «قازمۇنايگاز» قازاقستاندىق مۇناي-ەنەرگەتيكالىق كومپانياسى (بۇلاردىڭ ارقايسىسىنا 16,85 پايىز اكتسيا تيەسىلى), ConocoPhillips (8,49 پايىز) جانە جاپوندىق INPEX فيرماسى - (7,56 پايىز) قۇرىلعان كونسورتسيۋم ءۇشىن تىم اۋىر بولدى. قاشاعان ولاردىڭ الدىنا ۇنەمى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنىڭ تىم سوقپاقتى جولدارىن تارتا بەردى، كاسپي تەڭىزىنىڭ ۇلكەن سۋ جولدارىنا شىعا المايتىن تۇيىق تەڭىز بولعانى دا جۇمىستى قيىنداتا ءتۇستى. اۋا رايى دا ءوزىنىڭ دەگەنىن ىستەپ باقتى.
قاشاعاننىڭ مۇنايى تەڭىزدىڭ ءتۇبىنەن ءتورت شاقىرىم تەرەڭدىكتە ورنالاسىپ، جىلدىڭ بەس ايىندا قۇرساعان مۇز استىندا جاتادى ەكەن. قىس ايلارىندا مۇنداعى سۋىق 30 گرادۋستان تومەندەمەيدى. تەڭىزدىڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان باۋتينو پورتىنان مۇزجارعىش تەك 36 ساعاتتا ارەڭ جەتەدى. جەدەل قيمىلداۋعا قۇرساعان مۇز جول بەرمەيدى.
ال قوعام قاشاعاننىڭ ءونىمىن قاشان كورەمىز دەپ دەگبىرسىزدەندى. تىم ۇزاققا سوزىلىپ كەتكەن جوبانى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ اراسىندا دا تولقۋلار بولماي قويعان جوق. جۇمىس ىستەلگەن سايىن قاجەتتى قاراجاتتىڭ دا كولەمى وسە ءتۇسكەنى، «ءبىز وسى جوبانى بوسقا باستاعان جوقپىز با؟» دەگەن تۇيتكىل ويلارعا دا جەتەلەگەنى بەلگىلى.
جوبا بويىنشا و باستا بەلگىلەنگەن
57 ملرد دوللار قاراجات 136 ملرد دوللارعا دەيىن ءوسىپ شىعا كەلدى. بۇگىندە ونىڭ كولەمى 187 ملرد دوللارعا جەتىپ قالدى دەگەن مالىمەتتەر دە بار. NCOC كونسورتسيۋمى ازىرشە ءوز شىعىنىن جاريا ەتكىسى كەلمەيدى.
وپتيميستىك كوزقاراس بويىنشا قاشاعان ءونىم الۋعا دايىندالۋدا، بىراق ونى الدا ءالى دە تالاي سىناقتاردىڭ كۇتىپ تۇرعانى انىق. العاشقى كەزەڭدە كەنىش كۇنىنە 370 مىڭ باررەل مۇناي بەرەدى دەگەن بولجام بار. ارينە، بۇل العاشقى كەزەڭدە عانا. جالپى، قاشاعاننىڭ بولاشاعى زور.
الما مۇحامەدجانوۆا
"ايقىن" گازەتى
