National Interest ("Neshnl Interest") basylymy Qytaydyng Ortalyq Aziyagha kýsheyip kele jatqan yqpaly jayly maqala basty. Mamandar "Qytay - yqpalyn tenizde emes, qúrlyqta kýsheytken ejelgi imperiya" deydi.

Qazannyng 29-y kýni shyqqan maqalanyng basynda AQSh preziydenti Barak Obamanyng 2011 jyly Aziya naryghy men Tynyq múhity elderine qatysty mәlimdemesi berilgen.

Obama "AQSh ózining qazirgi geosayasy vektoryn Tayau Shyghys pen Europa baghytynan Aziya men Tynyq múhity elderine búrady" degen edi. Obamanyng osy mәlimdemesine qarap, AQSh-tyng Aziya aimaghynda kýsheyip kele jatqan Qytay yqpalymen bәsekege týsuge bel baylaghanyn biluge bolady.

Avtor "Osy bәsekege kirisken AQSh qazir qanshalyqty dúrys qadamdar jasap jatyr?" degen saual qoyady.

"QYTAY ShYN QUATYN QÚRLYQTA KÓRSETEDI"

Basylymnyng jazuynsha, amerikalyq strategter "AQSh pen Qytaydyng qarym-qatynastary "qyrghy qabaq" soghysqa úlasatyn bolsa, búl AQSh ýshin bir kezderi SSSR-men tireskendegidey qiyn bolmaydy. Qytaydy baqylauda ústau ýshin AQSh-qa teniz flotyn kýsheytse jetip jatyr" dep esepteydi.

Alayda avtor "Osy arada nazardan tys qalghan bir fakt bar" deydi. Ol fakt - "Qytay yqpalynyng tenizde emes, qúrlyqta kýsheyip jatqany. Qytay yqpalyn múhit arqyly kýsheytuge tyryspaydy. Beyjing qazir Ortalyq Aziyagha enteley enip barady".

National Interest ("Neshnl Interest") basylymy Qytaydyng Ortalyq Aziyagha kýsheyip kele jatqan yqpaly jayly maqala basty. Mamandar "Qytay - yqpalyn tenizde emes, qúrlyqta kýsheytken ejelgi imperiya" deydi.

Qazannyng 29-y kýni shyqqan maqalanyng basynda AQSh preziydenti Barak Obamanyng 2011 jyly Aziya naryghy men Tynyq múhity elderine qatysty mәlimdemesi berilgen.

Obama "AQSh ózining qazirgi geosayasy vektoryn Tayau Shyghys pen Europa baghytynan Aziya men Tynyq múhity elderine búrady" degen edi. Obamanyng osy mәlimdemesine qarap, AQSh-tyng Aziya aimaghynda kýsheyip kele jatqan Qytay yqpalymen bәsekege týsuge bel baylaghanyn biluge bolady.

Avtor "Osy bәsekege kirisken AQSh qazir qanshalyqty dúrys qadamdar jasap jatyr?" degen saual qoyady.

"QYTAY ShYN QUATYN QÚRLYQTA KÓRSETEDI"

Basylymnyng jazuynsha, amerikalyq strategter "AQSh pen Qytaydyng qarym-qatynastary "qyrghy qabaq" soghysqa úlasatyn bolsa, búl AQSh ýshin bir kezderi SSSR-men tireskendegidey qiyn bolmaydy. Qytaydy baqylauda ústau ýshin AQSh-qa teniz flotyn kýsheytse jetip jatyr" dep esepteydi.

Alayda avtor "Osy arada nazardan tys qalghan bir fakt bar" deydi. Ol fakt - "Qytay yqpalynyng tenizde emes, qúrlyqta kýsheyip jatqany. Qytay yqpalyn múhit arqyly kýsheytuge tyryspaydy. Beyjing qazir Ortalyq Aziyagha enteley enip barady".

Maqala avtory dәlel retinde Qytay armiyasynyng generaly Lu Yachjoudyng "Ortalyq Aziya - Qúdaydyng Qytaygha  bergen ýlken syiy" degen sózin eske salady.

Avtordyng oiynsha, "Qytay - yqpalyn qúrlyqta jýrgizetin imperiya".

Qytay yqpalyn qazir AQSh-tyng teniz floty men Vashingtonnyng odaqtastarynan alystau jatqan Euraziya qúrlyghyna jýrgizgisi keledi. Onyng ýstine Ortalyq Aziya qúrlyqtaghy taghy bir quatty el - Ýndistannan da qashyq jatyr. Avtor "Osyghan qaraghanda, AQSh sayasatkerleri "Ortalyq Aziya aimaghy - AQSh ýshin eng manyzdy geosyaasy zona" dep dәleldeuge tyrysqan Nelford Makinderding pikirimen sanasuy kerek siyaqty" deydi.

Avtor "Eger AQSh Qytaydyng geosayasy jәne strategiyalyq baghytyn dúrys boljaghysy kelse,  Qytaydyng Ortalyq Aziyada kýsheyip bara jatqan yqpalyna barynsha nazar audaruy kerek" degen pikir aitady. Maqalada "Alda-jalda AQSh pen Qytay arasynda qaqtyghys bola qalsa, Qytay Ortalyq Aziyadaghy yqpalyn saqtau ýshin ózining shyn quatyn qúrlyqtaghy әskerimen kórsetetini" turaly boljamdar aitylghan.

"QYTAY BATYSQA BET ALDY"

National Interest Qytaydyng kóne tarihyna ýnilip, onyng eshqashan da basqa elderge múhit arqyly yqpal etpegenin jazady. Qytay imperatorlary manaydaghy elderge yqpalyn arttyrugha kýsh salghan. Qazir ekonomikasy kýsheyip bara jatqan kommunistik Qytay da Evraziya qúrlyghyndaghy ýstemdik ýshin jantalasyp jatyr.

Maqala avtorynyng payymdauynsha, Qytay qazir qazba baylyqtardy iygeru ýshin Ortalyq Aziyagha nazar audaryp otyr. Beyjing osy maqsatta Qytaydyng batysyndaghy tynyshsyzdau aimaq - Shynjang ólkesin damytudy qolgha aldy. Búl ólke - tabighy qazba baylyqtargha bay bolghanymen, últaralyq qaqtyghystar da bolyp túratyn aimaq.

Maqala avtory "2009 jyly shilde aiynda bolghan úighyrlar men qytaylar arasyndaghy qandy qaqtyghystan son, Beyjing Shynjanda  týbegeyli reforma jasaugha kiristi" dep jazady. Biylik ólkening búrynghy basshylaryn tәjiriybeli basshylarmen almastyrdy. Ile-shala Shynjang ólkesine basqa bay provinsiyalardan ekonomikalyq donorlar shaqyrylyp, Ortalyq Aziya elderimen aradaghy shekarada Qashghar (Shynjannyng ontýstik jaghynda) jәne Qorghas (Qazaqstanmen shekaralas aumaqta) siyaqty "erekshe ekonomikalyq zonalar" ashyldy. Osynyng arqasynda búl aimaqtyng ekonomikasy kýrt kóterildi.

"KONFUSIY  INSTITUTTARY"

Shynjanda teniz joly bolmaghandyqtan, búl ólke Aughanstan, Tәjikstan, Qyrghyzstan, Qazaqstan, Resey jәne Mongholiya siyaqty kórshilerimen beybit jaghdayda sauda-sattyq jasaghanda ghana túraqty damy alady. Osy mýddeni kózdegen Qytay Ortalyq Aziya elderimen tyghyz qarym-qatynas ornatqysy keledi. Búl aimaqqa (Ortalyq Aziyagha - red.) Reseyding yqpaly qazir aitarlyqtay әlsiregen. Al AQSh әskeri tayauda Aughanstannan ketuge dayyndalyp jatyr. Sondyqtan Ortalyq Aziyadaghy Qytay basymdyghy aiqyn bilinip keledi.

Qazirding ózinde búl elderde Qytay ýkimeti qarjylandyratyn qytay tili men mәdeniyeti ortalyqtary aitarlyqtay kóbeygen. Ekonomikalyq túrghyda da Qytay Qazaqstanmen jaqyn әripteske ainaldy. Qazir Qytaydyng múnay óndiretin CNPC kompaniyasy Qazaqstannyng memlekettik "QazMúnayGaz" kompaniyasymen birlesip, Kaspiy tenizinde múnay iygerip jatyr. Qytay tabighy resurstardy iygeru ýshin Týrkimenstanmen de, Aughanstanmen de tiyimdi kelisim-sharttar jasasyp ýlgerdi.

Maqala avtorynyng oiynsha, Qytay Ortalyq Aziya elderimen mәdeny baylanysty nyghaytugha da tyrysyp jatyr. Qytaydan búl elderge orkestrler men teatr újymdary da jii kele bastaghan.

Odan bólek, Pekin Konfusiy ortalyqtaryn ashu arqyly qytay tilin tegin ýiretu jobalaryn jýzege asyryp otyr. Qazir Konfusiy ortalyqtary Ortalyq Aziyanyng barlyq elderinde júmys isteydi.

"Almaty men Astanada ornalasqan oqu oryndary Qytay oqu oryndarymen birlesip, bilim jýiesin jetildirip jatyr" dep jazady National Interest.

Derekkóz: Azattyq radiosy