National Interest ("نەشنل ينتەرەست") باسىلىمى قىتايدىڭ ورتالىق ازياعا كۇشەيىپ كەلە جاتقان ىقپالى جايلى ماقالا باستى. ماماندار "قىتاي - ىقپالىن تەڭىزدە ەمەس، قۇرلىقتا كۇشەيتكەن ەجەلگى يمپەريا" دەيدى.

قازاننىڭ 29-ى كۇنى شىققان ماقالانىڭ باسىندا اقش پرەزيدەنتى باراك وبامانىڭ 2011 جىلى ازيا نارىعى مەن تىنىق مۇحيتى ەلدەرىنە قاتىستى مالىمدەمەسى بەرىلگەن.

وباما "اقش ءوزىنىڭ قازىرگى گەوساياسي ۆەكتورىن تاياۋ شىعىس پەن ەۋروپا باعىتىنان ازيا مەن تىنىق مۇحيتى ەلدەرىنە بۇرادى" دەگەن ەدى. وبامانىڭ وسى مالىمدەمەسىنە قاراپ، اقش-تىڭ ازيا ايماعىندا كۇشەيىپ كەلە جاتقان قىتاي ىقپالىمەن باسەكەگە تۇسۋگە بەل بايلاعانىن بىلۋگە بولادى.

اۆتور "وسى باسەكەگە كىرىسكەن اقش قازىر قانشالىقتى دۇرىس قادامدار جاساپ جاتىر؟" دەگەن ساۋال قويادى.

"قىتاي شىن قۋاتىن قۇرلىقتا كورسەتەدى"

باسىلىمنىڭ جازۋىنشا، امەريكالىق ستراتەگتەر "اقش پەن قىتايدىڭ قارىم-قاتىناستارى "قىرعي قاباق" سوعىسقا ۇلاساتىن بولسا، بۇل اقش ءۇشىن ءبىر كەزدەرى سسسر-مەن تىرەسكەندەگىدەي قيىن بولمايدى. قىتايدى باقىلاۋدا ۇستاۋ ءۇشىن اقش-قا تەڭىز فلوتىن كۇشەيتسە جەتىپ جاتىر" دەپ ەسەپتەيدى.

الايدا اۆتور "وسى ارادا نازاردان تىس قالعان ءبىر فاكت بار" دەيدى. ول فاكت - "قىتاي ىقپالىنىڭ تەڭىزدە ەمەس، قۇرلىقتا كۇشەيىپ جاتقانى. قىتاي ىقپالىن مۇحيت ارقىلى كۇشەيتۋگە تىرىسپايدى. بەيجىڭ قازىر ورتالىق ازياعا ەنتەلەي ەنىپ بارادى".

National Interest ("نەشنل ينتەرەست") باسىلىمى قىتايدىڭ ورتالىق ازياعا كۇشەيىپ كەلە جاتقان ىقپالى جايلى ماقالا باستى. ماماندار "قىتاي - ىقپالىن تەڭىزدە ەمەس، قۇرلىقتا كۇشەيتكەن ەجەلگى يمپەريا" دەيدى.

قازاننىڭ 29-ى كۇنى شىققان ماقالانىڭ باسىندا اقش پرەزيدەنتى باراك وبامانىڭ 2011 جىلى ازيا نارىعى مەن تىنىق مۇحيتى ەلدەرىنە قاتىستى مالىمدەمەسى بەرىلگەن.

وباما "اقش ءوزىنىڭ قازىرگى گەوساياسي ۆەكتورىن تاياۋ شىعىس پەن ەۋروپا باعىتىنان ازيا مەن تىنىق مۇحيتى ەلدەرىنە بۇرادى" دەگەن ەدى. وبامانىڭ وسى مالىمدەمەسىنە قاراپ، اقش-تىڭ ازيا ايماعىندا كۇشەيىپ كەلە جاتقان قىتاي ىقپالىمەن باسەكەگە تۇسۋگە بەل بايلاعانىن بىلۋگە بولادى.

اۆتور "وسى باسەكەگە كىرىسكەن اقش قازىر قانشالىقتى دۇرىس قادامدار جاساپ جاتىر؟" دەگەن ساۋال قويادى.

"قىتاي شىن قۋاتىن قۇرلىقتا كورسەتەدى"

باسىلىمنىڭ جازۋىنشا، امەريكالىق ستراتەگتەر "اقش پەن قىتايدىڭ قارىم-قاتىناستارى "قىرعي قاباق" سوعىسقا ۇلاساتىن بولسا، بۇل اقش ءۇشىن ءبىر كەزدەرى سسسر-مەن تىرەسكەندەگىدەي قيىن بولمايدى. قىتايدى باقىلاۋدا ۇستاۋ ءۇشىن اقش-قا تەڭىز فلوتىن كۇشەيتسە جەتىپ جاتىر" دەپ ەسەپتەيدى.

الايدا اۆتور "وسى ارادا نازاردان تىس قالعان ءبىر فاكت بار" دەيدى. ول فاكت - "قىتاي ىقپالىنىڭ تەڭىزدە ەمەس، قۇرلىقتا كۇشەيىپ جاتقانى. قىتاي ىقپالىن مۇحيت ارقىلى كۇشەيتۋگە تىرىسپايدى. بەيجىڭ قازىر ورتالىق ازياعا ەنتەلەي ەنىپ بارادى".

ماقالا اۆتورى دالەل رەتىندە قىتاي ارمياسىنىڭ گەنەرالى ليۋ ياچجوۋدىڭ "ورتالىق ازيا - قۇدايدىڭ قىتايعا  بەرگەن ۇلكەن سىيى" دەگەن ءسوزىن ەسكە سالادى.

اۆتوردىڭ ويىنشا، "قىتاي - ىقپالىن قۇرلىقتا جۇرگىزەتىن يمپەريا".

قىتاي ىقپالىن قازىر اقش-تىڭ تەڭىز فلوتى مەن ۆاشينگتوننىڭ وداقتاستارىنان الىستاۋ جاتقان ەۋرازيا قۇرلىعىنا جۇرگىزگىسى كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە ورتالىق ازيا قۇرلىقتاعى تاعى ءبىر قۋاتتى ەل - ءۇندىستاننان دا قاشىق جاتىر. اۆتور "وسىعان قاراعاندا، اقش ساياساتكەرلەرى "ورتالىق ازيا ايماعى - اقش ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى گەوسيااسي زونا" دەپ دالەلدەۋگە تىرىسقان نەلفورد ماكيندەردىڭ پىكىرىمەن ساناسۋى كەرەك سياقتى" دەيدى.

اۆتور "ەگەر اقش قىتايدىڭ گەوساياسي جانە ستراتەگيالىق باعىتىن دۇرىس بولجاعىسى كەلسە،  قىتايدىڭ ورتالىق ازيادا كۇشەيىپ بارا جاتقان ىقپالىنا بارىنشا نازار اۋدارۋى كەرەك" دەگەن پىكىر ايتادى. ماقالادا "الدا-جالدا اقش پەن قىتاي اراسىندا قاقتىعىس بولا قالسا، قىتاي ورتالىق ازياداعى ىقپالىن ساقتاۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ شىن قۋاتىن قۇرلىقتاعى اسكەرىمەن كورسەتەتىنى" تۋرالى بولجامدار ايتىلعان.

"قىتاي باتىسقا بەت الدى"

National Interest قىتايدىڭ كونە تاريحىنا ءۇڭىلىپ، ونىڭ ەشقاشان دا باسقا ەلدەرگە مۇحيت ارقىلى ىقپال ەتپەگەنىن جازادى. قىتاي يمپەراتورلارى ماڭايداعى ەلدەرگە ىقپالىن ارتتىرۋعا كۇش سالعان. قازىر ەكونوميكاسى كۇشەيىپ بارا جاتقان كوممۋنيستىك قىتاي دا ەۆرازيا قۇرلىعىنداعى ۇستەمدىك ءۇشىن جانتالاسىپ جاتىر.

ماقالا اۆتورىنىڭ پايىمداۋىنشا، قىتاي قازىر قازبا بايلىقتاردى يگەرۋ ءۇشىن ورتالىق ازياعا نازار اۋدارىپ وتىر. بەيجىڭ وسى ماقساتتا قىتايدىڭ باتىسىنداعى تىنىشسىزداۋ ايماق - شىڭجاڭ ولكەسىن دامىتۋدى قولعا الدى. بۇل ولكە - تابيعي قازبا بايلىقتارعا باي بولعانىمەن، ۇلتارالىق قاقتىعىستار دا بولىپ تۇراتىن ايماق.

ماقالا اۆتورى "2009 جىلى شىلدە ايىندا بولعان ۇيعىرلار مەن قىتايلار اراسىنداعى قاندى قاقتىعىستان سوڭ، بەيجىڭ شىڭجاڭدا  تۇبەگەيلى رەفورما جاساۋعا كىرىستى" دەپ جازادى. بيلىك ولكەنىڭ بۇرىنعى باسشىلارىن تاجىريبەلى باسشىلارمەن الماستىردى. ىلە-شالا شىڭجاڭ ولكەسىنە باسقا باي پروۆينتسيالاردان ەكونوميكالىق دونورلار شاقىرىلىپ، ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن اراداعى شەكارادا قاشعار (شىڭجاڭنىڭ وڭتۇستىك جاعىندا) جانە قورعاس (قازاقستانمەن شەكارالاس اۋماقتا) سياقتى "ەرەكشە ەكونوميكالىق زونالار" اشىلدى. وسىنىڭ ارقاسىندا بۇل ايماقتىڭ ەكونوميكاسى كۇرت كوتەرىلدى.

"كونفۋتسي  ينستيتۋتتارى"

شىڭجاڭدا تەڭىز جولى بولماعاندىقتان، بۇل ولكە اۋعانستان، تاجىكستان، قىرعىزستان، قازاقستان، رەسەي جانە موڭعوليا سياقتى كورشىلەرىمەن بەيبىت جاعدايدا ساۋدا-ساتتىق جاساعاندا عانا تۇراقتى دامي الادى. وسى مۇددەنى كوزدەگەن قىتاي ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتقىسى كەلەدى. بۇل ايماققا (ورتالىق ازياعا - رەد.) رەسەيدىڭ ىقپالى قازىر ايتارلىقتاي السىرەگەن. ال اقش اسكەرى تاياۋدا اۋعانستاننان كەتۋگە دايىندالىپ جاتىر. سوندىقتان ورتالىق ازياداعى قىتاي باسىمدىعى ايقىن ءبىلىنىپ كەلەدى.

قازىردىڭ وزىندە بۇل ەلدەردە قىتاي ۇكىمەتى قارجىلاندىراتىن قىتاي ءتىلى مەن مادەنيەتى ورتالىقتارى ايتارلىقتاي كوبەيگەن. ەكونوميكالىق تۇرعىدا دا قىتاي قازاقستانمەن جاقىن ارىپتەسكە اينالدى. قازىر قىتايدىڭ مۇناي وندىرەتىن CNPC كومپانياسى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك "قازمۇنايگاز" كومپانياسىمەن بىرلەسىپ، كاسپي تەڭىزىندە مۇناي يگەرىپ جاتىر. قىتاي تابيعي رەسۋرستاردى يگەرۋ ءۇشىن تۇركىمەنستانمەن دە، اۋعانستانمەن دە ءتيىمدى كەلىسىم-شارتتار جاساسىپ ۇلگەردى.

ماقالا اۆتورىنىڭ ويىنشا، قىتاي ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن مادەني بايلانىستى نىعايتۋعا دا تىرىسىپ جاتىر. قىتايدان بۇل ەلدەرگە وركەسترلەر مەن تەاتر ۇجىمدارى دا ءجيى كەلە باستاعان.

ودان بولەك، پەكين كونفۋتسي ورتالىقتارىن اشۋ ارقىلى قىتاي ءتىلىن تەگىن ۇيرەتۋ جوبالارىن جۇزەگە اسىرىپ وتىر. قازىر كونفۋتسي ورتالىقتارى ورتالىق ازيانىڭ بارلىق ەلدەرىندە جۇمىس ىستەيدى.

"الماتى مەن استانادا ورنالاسقان وقۋ ورىندارى قىتاي وقۋ ورىندارىمەن بىرلەسىپ، ءبىلىم جۇيەسىن جەتىلدىرىپ جاتىر" دەپ جازادى National Interest.

دەرەككوز: ازاتتىق راديوسى