Júma, 29 Nauryz 2024
Alashorda 4530 1 pikir 16 Mamyr, 2022 saghat 12:21

«Ayqap» jurnaly aghartu taqyrybyn qalay kóterdi?

XX ghasyr basy qazaq tarihy – últtyq tútastyq negizinde sayasy órleuge, sapalyq ósuge talpynghan kezeng boldy. Resey týrkileri arasynda qalyptasqan jalpy qoghamdyq-cayasy jәne aghartushylyq qozghalys «Jәditiyzimnen» qazaq qoghamy da qaghys qalmady. Osy ghasyrdyng alghashqy jirma jyldyghynda qazaqtar arasynda da jәdittik baghyttaghy aghartushylyq qozghalys barynsha órken jayyp, alash iydeyasy óristedi. Últty úiysugha ýndegen ólen-jyrlar júrt arasyna keng tarap, elshilik mýdde jandandy. Últtyq baspasózder payda bolyp, qalyptasty. Qazaq ziyalylary últtyng birligin, jerding tútastyghyn oilap, últty órkeniyetti júrttar qataryna qosu ýshin eng aldymen aghartushylyq hәm iskerlik jolgha saludy kózdedi.  Osy bastamamen «tóte oqu» dep atalatyn janasha oqytu әdisterimen qazaq dalasynyng әr týpkirinde medrese jәne mektepter sala bastady. Dәl osy mektep ashu, «tóte oqytu» mәseleleri qazaqtyng túnghysh jurnaly «Ayqapta» keninen talqylanyp, týrli maqalalar jazyla bastady. Halyqtyng sana sezimi men últtyq mәdeniyetti kótere otyryp tendik pen erkindikke jetuge tyrysty. Búl jolda, búl baghytta qazaqtyng túnghysh baspasózderining atqarghan mindeti óte paydaly boldy. Jurnalda oqu mәselesi turaly eng kóp talqylanghan taqyryptar: medrese ashu, tóte oqu jәne qyzdargha bilim beru mәseleleri edi.

«Ayqap» jurnalynyng alghashqy sandarynyng birinde Núraldin Mollaghazin bylay dep jazady: «Biz, qazaq balasyna bir birining hal ahualyn bilip túrugha, basqa júrttardyng әngimesin estip, basqalardan ýlgi alugha qysqasy: qazaq halqyn aghartyp, nadandyqtan shygharugha eng kerekti nәrseler gazet hәm jurnal edi. Qúday ghúmyryn úzaq qylsyn! «Ayqap» jurnaly jogharghy tilekterimizge jetkizer dep ilgerimizge quanamyn. «Ayqaptyn» probnyy nómerin kórgen uaqytymda Astrahanda «Qazaqstan» gazeti shyghady degendi estip eki ese artyq quandym» («Ayqap».№2.1911).

Endigi gazet-jurnaldarymyz barlyq qayrat kýshin orynsyzgha shygharmay qazaq halqyna oqu, oqytu, mektep medirese ashu, yntymaqty bolu, jer jәii turaly jazuy kerek ekenin aitady. Mektep, medrese, meshit saldyryp últqa paydasyn tiygizip jatqan azamattardyng atyn atap, basqalargha ýlgi retinde kórsetip, jol núsqaydy. Odardyng qatarynda myna kisilerdi atap ótedi: 1) Oralda Ábdolla qaziret Dosjanov medresesinde 150 shamaly shәkirt oqitynyn; 2) Temir (Qaraqamys) Moldaghazy qaziret Qalmúhamedov eki medresesinde 3 múghalim bar ekenin jәne әr jyly 100 den astam shәkirt «tóte oqumen» bilim alatynyn jazady; 3) Jetisuda Shabdan batyr Jantaev qyrghyz manaby tóte oqumen 200 shamaly bala oqytatynyn jazsa, 4) Qyrghyz tórelerinen Qanaghat qajy tóte oqumen jýzge juyq bala oqytatynyn, óz bolysynan Ufadaghy «Ghaliya» medresesine bes balany jibergenin; 5) Qapaldaghy Mamanov medresesi turaly da aq tilegin aitady. Sonynda: «Enbekti erler, bilekti jigitter, dәuletti baylar, qalamy jýirik moldalar, jas aghalar tiri túrghanda men qazaqtan kýder ýzbeymin» dep sózin ayaqtaydy.

Últ ózin últ retinde saqatap qalu ýshin eng bastysy til ekenin Alash oqyghandary aldyn ala bildi hәm sol baghytta júmystar atqarady. «Tóte oqu» jolymen alghashqy oqulyqtardy jazdy. Últ tilinde mektep ashugha talpyndy. Qazaqtar bilimdi qay tilde alu jәne qazaq tilining bolashaghy turaly alash azazmattary da óz oilaryn baspasóz betterinde jazyp túrdy. Óz kezeginde qarapayym halyq ta múnday ózgeriske dayyn bolu kerek boldy. Ózgeris barysynda júrtty dúrys jolgha salyp, jol núsqap baghyt kórsetetin әriyne oqyghan azamattar. Ol turaly Mirjaqyp Dulatov: «Qazaq tilin shúghyl әldendiru qajet dep bilem. Ýitkeni: shәkirtter mektepti  qay tilde oqyp tamam etse sol tilde sóilep, jazyp ketedi, olay bolghanda biraz jyldan song oqyghandarymyz tatarsha sóilep hәm jazyp, tipti eskishe (qazaqsha) sóilep aralarynda baylanys kesiledi» deydi.

Habibolla Lekerov «Bizderge ne isteu kerek?» degen maqalasy arqyly qazaq halqyna eng kerekti bes nәrseni aityp, úlytqa ýndeu jasaydy. Ilgeri ketken halyqtardyng istegen isterinenen ýlgi ala otyryp, solardyng jolymen jýruge baghyt silteydi. Manyzdy mәseller qatarynda әr jerde mektep, medireseler saldyryp, ballardyng dýniyetanymyn arttyratyn kerekti ghylymdy oqytudy eskertedi. «Bizder búl kýnge sheyin jalghyz aq din ghylymyn oqytamyz. Zamanymyzgha qaray dýnie ghylymyn da oqyp biluge kerek» dey kele, jer tarylsa sharua ghylymyn, sauda ghylymyn, egin egu ghylymyn, óner ýirenui kerek ekenin, qazaqta joq orys shkoldarynan oqytu kerek daydi («Ayqap». №6.1911).

Oqu turaly Petropavldan Dýisenbay qajy Túranov «Qazaq halqyna eng kerekti oqu» atty maqalasynda:  «Ata babamyz kóp zamannan beri mal baghyp keng saharany qonys qylyp, asa kóp múqtad bolmaghan sebepti qazaq halqymyz әr týrli ózine jaqyn hәm alys jatqan halyqtyng zamanyna qaray ynghaylap istep jatqan kәsibin, týrli ónerin, yjdaghattap oqumen bilim tauyp ilgeri jýrip ketkenin óz retimen kereksiz qylyp túrady» dey kele, qazaq halqy oqyghan dese by bolys, auylnay saylauyna týsetin bolmasa molladan sauat ashqan adamdar elesteydi. Últqa shyn jany ashityn azamatttar óte az dep kýiinedi.

Jurnalda sonymen qatar qazaq qyzdaryn da oqytu mәselesi kóptep talqylanady. Saqypjamal Tileubay qyzy arnauly «Qazaq qyzdarynyng atalaryna» atty maqala jazyp, qazaq qyzdary bolashaq ana ekenin, bola tәrbiyeleu ýshin, úrpaqqa ónege beru ýshin qazaq qyzdarnyng bilimdi bolghany dúrys ekenin eske salady. «Tym bolmasa jeti segizden on bes jasymyzgha sheyi oqytsanyzdar qaytedi?...biz nadan qalsaq, týk te bilmesek, dýniyeden qor bolyp ótsek, múnyng obaly qyz atalary sizge bolmay kimge bolady? Bizdi oqytu sizderding moynynyzgha borysh» («Ayqap»№7.1911) dep, kóz jasymyzgha qalmay oqytsanyzdar, «Mening búl sózim bir óz basymnyng sózi emes, býkil qazaq qyzdarynyng sózi  osy» - dep, qazaq qyzdary turaly tipti qolyna qalam ústaghan, oqyghan er azamattarymyz da eshtene jazbaydy, ózim qalada birneshe jyl oqyghandyqtan búl mәseleni kóterip otyrghanyn aitady.

Búl jazbagha jauap retinde Oraldan Jýbeken Tileubergenov myrza basyndaghy múnyn aityp barsha qyzdardyng qayghysy óz qayghysynday joqtaghan Saqypjamal qaryndasyna rizashylyq bildirip: «Ishten shyqqan balamyza janymyz ashymaydy, endi kimge janymyz ashidy? Kózimizding aghy menen qarasynday ghazez qyzdarymyzdy ne ýshin nadan qylamyz?» dep, qazaq qyzdarynyng mún-múqtajynan syr shertedi.

Ufadan Ibrahim Tasbolatov zamannyng jyldan jylgha tarylyp, kýneltu hәm tirshilik etu qiyn bolyp bara jatqanyn, endigi zaman oqu men óner zamany ekenin, er ballarmen birge qyzdardy da oqytu keregin aita kelep: «Qyzdarymyzdy oqytyp ghylymdy, ónerli ana etip shygharsaq keleshek zamanymyz jarqyraghan jaryq zaman bolar. El aghalary búghan kóz salynyzdar!» dep, el basqarghan aghalargha ótinishin bildiredi.

Qoryta aitar bolsaq, 1911 jyly Troiskiden shyqqan qazaqtyng túnghysh jurnaly «Ayqap» óz kezeginde últty úiysugha baghattalghan eng basty – jer, til, din, әdil saylau, әiel tendigigi siyaqty mәselelerge basa nazar audardy. Oqu, janasha mektep ashu mәselelerin barynsha kóteruge tyrysty. Atalghan  taqyryptardy 1913 jyly Orynbordan shyqqan jalpyúlttyq «Qazaq» gazeti de kýn tәrtibinen týsirmey talqylap, júrtqa nәsihattady. Qazaq halqyn aghartushylyqqa bastaghan alghashqy qazaq jurnaly «Ayqap» óz baghytynan janylmay, qazaq tarihynda izin qaldyryp 1915 jyly tamyz aiynda songhy №88 sany shyghyp baryp toqtady.

Abay Myrzaghaliy

Abai.kz

1 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1584
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2284
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3622