Ermek TÚRSYNOV, kinorejisser:

Memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaev «Qazaqstannyng әleumettik janghyrtyluy: Jalpygha Ortaq Enbek Qoghamyna qaray 20 qadam» atty baghdarlamalyq maqalasynda «býginde enbek HHI ghasyr jaghdayyndaghy sheshushi últtyq faktor retinde jahandyq bәsekelestik jaghdayynda aldynghy kezekke ilgeriletilui tiyis», - dep atap kórsetken bolatyn. Óz enbegimen jahandyq bәsekelestikte aldynghy qatarda kórinudi maqsat etip jýrgen bir adam bar. Ol - rejisser Ermek Túrsynov. Qazaq kinosynyng kóshin bastaghan býgingi toptyng qatarynda kele jatqan rejisserding qoltanbasynan shyqqan «Shal» filimi turaly san aluan pikirler kóp. «Shaldy» ozyq kinotuyndy dep qabyldaghandar da, keybir kemshilikterin aityp, synap jýrgender de barshylyq. Biraq biz «Shal» turaly rejisserding ózimen tildeskendi jón kórdik.
- Ermek agha, súhbattarynyzdy oqyp otyrsam, qisyq-qynyr sóilegendi jaqsy kóretin siyaqtysyz? Nege?
- Men әlemdi eki ret ainalyp shyqqan adammyn. Damyghan elderde túrdym. Solay bola túra, men ol elderde birjola qalyp qoygham joq. Qazir bәri syrtqa qashyp jatyr ghoy. Men óz elime qaytyp keldim. Nege sol elderde túra bermeske?!
- Nege túra bermediniz?

Ermek TÚRSYNOV, kinorejisser:

Memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaev «Qazaqstannyng әleumettik janghyrtyluy: Jalpygha Ortaq Enbek Qoghamyna qaray 20 qadam» atty baghdarlamalyq maqalasynda «býginde enbek HHI ghasyr jaghdayyndaghy sheshushi últtyq faktor retinde jahandyq bәsekelestik jaghdayynda aldynghy kezekke ilgeriletilui tiyis», - dep atap kórsetken bolatyn. Óz enbegimen jahandyq bәsekelestikte aldynghy qatarda kórinudi maqsat etip jýrgen bir adam bar. Ol - rejisser Ermek Túrsynov. Qazaq kinosynyng kóshin bastaghan býgingi toptyng qatarynda kele jatqan rejisserding qoltanbasynan shyqqan «Shal» filimi turaly san aluan pikirler kóp. «Shaldy» ozyq kinotuyndy dep qabyldaghandar da, keybir kemshilikterin aityp, synap jýrgender de barshylyq. Biraq biz «Shal» turaly rejisserding ózimen tildeskendi jón kórdik.
- Ermek agha, súhbattarynyzdy oqyp otyrsam, qisyq-qynyr sóilegendi jaqsy kóretin siyaqtysyz? Nege?
- Men әlemdi eki ret ainalyp shyqqan adammyn. Damyghan elderde túrdym. Solay bola túra, men ol elderde birjola qalyp qoygham joq. Qazir bәri syrtqa qashyp jatyr ghoy. Men óz elime qaytyp keldim. Nege sol elderde túra bermeske?!
- Nege túra bermediniz?
- Saghynasyn. Ishki dýniyendi ózgerte almaydy ekensin. Eger men bes-alty jastaghy kishkentay bala bolsam, mýmkin sonda qalyp keter edim. Ol jaqta mening júmysym boldy, jaghdayym dúrys edi. Tipti, ol elge sinip kettim desem de bolady. Biraq bәribir janyng birnәrseni ansap túrady. Eldi saghynasyn. Tipti, týsti de qazaqsha kóresin. Men elden qashyp ketken adammyn. Jýike tozyp, adamda bir senimsizdik bolady ghoy. Men búl elde túra almaytyn jaghdaygha jetkennen keyin, elden qashtym.
- Sol sebepti qashtynyz ba?
- Qazaqtyng jýris-túrysy maghan sonshalyqty únamaytyn edi. Sol sebepti qashyp kettim. Mening biyletim bir jaqqa ghana boldy. Keri qaytatyn biyletim bolghan joq. «Tamasha» oiyn-sauyq otauy bar ghoy. Sony jek kóretin edim. Sol baghdarlama meni qatty yzalandyratyn. Elding bәri búghan nemenege kýledi dep oilaytyn edim. Bәri jasandy kórinetin. Tipti qarap otyryp, zyghyrdanym qaynaytyn. Shet elge barghannan keyin, basynda ýsh-tórt aiday tynyshtalyp qaldym. Jarty jyldan keyin dostaryma hat jazyp, «Tamashanyn» kassetalaryn poshtamen jiberuin ótindim. «Ermek, jyndanyp ketting be? «Tamashany» qaytesin?» dep súraydy. Aldyrtyp alyp, ýige kelip, әlgi kassetalardy qarap shyqtym. Qasymda Monty degen dosym bolatyn. Tórt bólmeli ýi, onyng eki bólmesinde ol túrady, eki bólmesinde men túram. Qúdaybergen Súltanbaev, Meyirman Núrekeev, Toqsyn Qúlybaev oinaytyn kez. Ýide otyryp, әlgi kassetalardy qosyp qoyyp, solardy qarap, jylap otyratyn edim.
- Óziniz qashqan dýniyeni óziniz qayta ansadynyz ba?

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- Saghynady ekensin. Maghan keregi yumor da emes. Olardy kórip otyryp, ózimdi jaman sezindim. Monty dosym menen: «búl ne?» dep súraydy. «Komediya» deymin. «Endeshe nege jylaysyn?» deydi. «Ayanyshty» dep qútylatyn edim. Elden dombyra aldyrtyp aldym. Ony ýiretetin múghalim joq qasymda. Tynqyldatyp jýrip, Qúrmanghazynyng «Kishkentayyn» ýirenip aldym. Dinanyng keybir kýilerin sherte bastadym. Adam ózin-ózi tyndaydy eken. Júmysym bar, tildi әjepteuir ýirenip aldym. Syrtta jýrgenimde, bir kýni maghan Altynbek qonyrau shaldy. Ekeumiz birge oqyghanbyz. «Qayda jýrsin?» dep súraydy. «Nege onda jýrsin? Bizdi satyp ketting be?» deydi. Elge qayta shaqyrdy. Qaytqan joqpyn. Eki jyldan son, qayta telefon shaldy. «Kel. Júmys isteuimiz kerek» dedi. Onyng ýstine, Baqqoja Múqay degen naghashy agham bar. Sol kisi de habarlasyp, renjidi. Telqoja Janúzaqov degen naghashy agham da habarlasyp, «elge qayt» dedi.
- Álemdi aralauynyzdyng syry nede? Neni ýirenginiz keldi?
- Bilsem, kórsem degen maqsat boldy.
- Últtyq dýniyeni bәribir shetten ýirene almaytyn ediniz ghoy?!.
- Áriyne. Ol adamnyng qanynda bar nәrse. Ol eshqashan úmytylmaydy. Men auylda óstim. Ónkey kempir-shaldardyng qasynda jýrdim. Sanana singen últtyq dýniyennen qútylayyn deseng de, qútyla almaysyn. Biraq men ómir boyy balabaqshadan bas­tap, oryssha oqyp ósken adammyn. Orys mektebine bardym. Uniyversiytette jýrgende de oryssha oqydym. Ana jaqqa barghanymda aghylshyn tilin mengerip aldym. Áriyne, kóp nәrseler basqasha qabyldanady. Al әlemdi aralaghan sebebim, ol kezde internet bolghan joq. Bir orynda otyryp alyp, sausaqtaryndy qimyldatyp, kez kelgen elge bara almaysyn. Tipti, mәsele onda da emes. Ózge eldi kóru, ózge elding mәdeniyetin ýirenu - ol da bilim emes pe? Ózge últtyng adamdarymen kóp aralastym. Islam degen ne? Hristian degen ne? Sol jaqtaghy adamdarmen әngime-dýken qúryp jýrip, sonyng bәrin týsinuge tyrystym. Elge kelgennen keyin salystyrmaly týrde qaraysyn, jýreging auyrady. Birdeneni ózgertking keledi. Sodan keyin, mening taghy bir bayqaghanym, elding aldynda jýrgen adamdardyng kóbi elin jek kórmeydi. Biraq sol elding kemshiligin bayqap, sony týzetu ýshin tirlik etedi. Ashy aitady. Qoghamnyng kemshiligin betke aitqandy jaqsy kóredi. Búl qazaqtyng ziyalylaryna ghana tәn nәrse emes, orystyng úly jazushylary da solay bolghan. Aghylshynnyng Shekspiyri, Bernard Shoulary da solay boldy. Abaydy oqyshy. Abayda da eline kónil tolmaytyn ólenderi óte kóp qoy.
- Biraq Abay ómir sýrgen qogham men býgingi qoghamdy salystyrugha kelmes. Qalay oilaysyz?
- Adamnyng tabighaty ózgermeydi. Adam adam bolyp qala beredi. Nege salystyrugha bolmaydy. Abay jalghyzdyqty kóp kórgen adam. Ózin óz halqynyng ishinde bóten, jalghyz sezingen. Múnday túlghalar ýnemi jalghyz bolyp jýredi.
- Ózinizdi jalghyz sanaysyz ba?
- Men jalghyzbyn.
- Mýmkin, biz sizdi, kerisinshe siz bizdi týsinbeytin shygharsyz?..
- Men qazaqty jaqsy kórem. Biraq keyde renjiytinim ras. Kónilge keletin kóp nәrseler bar. Telearnany qossang da, kóshege shyqsang da, bәrin kóresin. Birlik joq. Sodan keyin shyndyq joq. Sózderi basqa, isteri mýldem kereghar. Biz óte az halyqpyz. Birin-biri renjitip alamyz ba degen qorqynyshtan aspaydy. Sosyn, qúr maqtaghandy únatady. Bәri ýlken isti oilamaydy. Qazaqqa jany ashityn adam qazaqtyng arasynda óte az. Qazaqqa shyn jýregi auyryp jýrgen jalghyzdyng biri - Gerolid Beliger. Búrynnan beri tanimyn, onyng qalay sezinetinin men jaqsy bilem.
- Býgingi ziyaly qauym she? Aqyn, jazushy, odan bólek, qolyna qalam ústaghandardy qayda qoyamyz?
- Kimdi aita alasyn? Aytshy maghan.
- Mәselen Múhtar Shahanov, Múhtar Maghauiyn...
- Múhtar Maghauindi ghalym, jazushy retinde qatty syilaymyn. Biraq ol da jalghyz. Jalghyz bolmasa, endeshe nege syrtta jýr? Qazaqtyng ishine nege syimay ketti? Ol - bir. Múhtar Shahanov mening dosym. Kezinde biz óte jaqyn adamdar boldyq. Onyng býgingi aiqay-shuynan konstruktivti oilardy kórip otyrgham joq. Qazaqtyng tilin mengeru kerek, mәdeniyetin kóteru kerek. Ony bәrimiz bilemiz. Ony qúr aita bergennen ne payda? Ony ispen jasayyq.
- Siz qanshalyqty ispen dәleldep jýrsiz?
- Keshiriniz. Men qazaqqa kelgende, elge kelgende, estiytinim kóbine syn. «Sen sóittin, sen býittin» dep synap jatady. Meyli. Qazaqqa bir jau kerek. Men-aq jaman bala bola bereyinshi. Oghan da kelisem. Biraq qazaq óssin. Ony syrttaghy әlem dúrys jaghynan qabyldasyn. 24 memleketke «Kelin» filimimen bardym. Sol memleketterde Qazaqstannyng tuy kóterildi, Qazaqstannyng әnúrany oryndaldy.
- «Kelin» filimin qazaqtyng tarihyna qatysy joq» dep aitqan ediniz...
- Ol - qazaqtyng tarihy emes. Ol - arghy ata-babalarymyzdyng tarihy. Tikeley qatynasy bar. Jalpy, týrkining tarihy. Últtyq tamyrlyq nәrselerge sýienip, býkil әlem qabyldaytyn dýniyelerdi shygharu - basty maqsatym bolghany ras. Kinonyng tili arqyly әlemmen bir tilde sóilesudi maqsat túttym. «Stan» degen memleketter kóp. Olar bizdi sol memleketterding kóbimen shatastyrady. Men ony bilem. El aralap jýrgen adammyn. Qazaqtyng kim ekenin bile bermeytin elder de barshylyq.
- Kino - kórkem óner desek te, ol iydeologiyanyng basty qúraly bolyp sanalmay ma?
- IYdeologiyagha mýldem qatysym joq. Men iydeologiyany jek kórem. Qazaqtyng salt-dәstýri, әdet-ghúrpy - ol qazaqtyng ózine tәn nәrse. Sen qazaq bolyp tudyng ba, qazaq bolyp qala beresin.
- Kino da qazaqtyng dýniyesi emes pe?
- Áriyne. Oshaqtyng qasynda jýretin, qoranyng ishinde jýretin mәdeniyet bolyp qalmau ýshin, ony әlemge tanytu kerek. Qazaqtyng kim ekenin moyyndatu kerek. Biz ózimizdi ózimiz maqtap, ishte jýre beremiz. Syrttaghyny baghalay bermeymiz. Qorqamyz ba? Moyyndaghymyz kelmey me? Qazirgi jas­tar bәribir bizden qol ýzip ketti ghoy. Olar internette otyrady. Olar әlemning tarsyl-gýrsil muzykasyn qabyldaydy. Maykl Djekson ólgende, sol jastardyng jartysy jylaghan joq pa?
- «Shal» filimin alayyqshy. Hikaya Hemingueydiki. Biraq siz qarapayym qazaqtyng qara shalyn jasaghynyz keldi. Biraq hikayanyng jelisi aghylshyndargha tiyesili emes pe?
- Djek Londondy Múhtar Áuezov oqyp, «Kókserekti» jazdy. Biz basqa mәdeniyetterden qoryqpauymyz kerek. «Qazaq jazushylary tausylyp qaldy ma, nege Hemingueydi aldynyz?» dep syn aityp jatqandar kóp. Men óitip oilamaymyn. Hemingueydi qazaqqa keltirip, qazaqtyng ruhany baylyghynyng biyiktigin, sol Heminguey arqyly kórsetkim keldi.
- Akulamen alysqan shal men qasqyrmen alysqan shaldyng arasynda qanday jaqyndyq bar, aitynyzshy?
- Ekeui de birdey ghoy. Teniz degenimiz - ol bizding dalamyz emes pe? Ol jerde su, bizde dala. Aghylshyn shaly beysboldyng jankýieri, bizding qara shal futboldy jaqsy kóredi. Ana jaqta kórshining balasy bar, múnda nemeresi. Qazaqta nemerege jaqyndyq basqasha. Filosofiyalyq túrghydan keler bolsaq, biz Hemingueyge qaraghanda, kóterinki kórsettik dep oilaymyn. Ony odan әrmen terendetip, kórkemdetip berdik. Ol filimning qalay bolghanyn, men ózim aita almaymyn. Onyng baghasyn ózgeler beredi. Biraq qazaqtyng tabighatyna jaqyndatugha tyrystyq. Heminguey, Djek London, Shopen, Mosartty alayyq. Múqaghaly Mosartty tyndap, óz rekviyemin jazghan joq pa? Oralhan Bókey, Asqar Sýleymenov, Qaltay Múhamedjanov shet elderding ozyq mәdeniyetimen susyndap ósken joq pa? Mәselen, Qaltay aghanyng ýiinde kóp boldym. Ol kisining ýiindegi kitaphanasynda bir ghana sóre - qazaqtyng әdebiyeti. Al qalghanynyng bәri әlem әdebiyetinen jinalghan. Qazaqtyng mәdeniyeti bar. Basqa mәdeniyetti qabyldaghymyz kelmeydi. «Jamanyn jaman, jaqsysyn jaqsy» dep, paydaly jaghyn alghanymyz jón. Telearnalardy ózing qarashy. Arnalarda shet elderden kóshiru joq pa? Bәri kóshirme. Tipti Aldarkóse mulitfilimining ózi kóshirme. Shet elderding Shrekterine úqsaydy. «Úlytau» degen top bar. Qúrmanghazynyng «Adayyn» oryndaydy. Sol «Adaydy» tyndaghan kezde, mening jynym keledi. «Adaydy» solay oryndau qajet pe? Ol bolmaydy. Ony spekulyasiya deydi. Ol nasihattau emes. Ámire Qashaubaev 30- jyldary jaman dombyrasymen baryp, Parijde konsert berip ketti ghoy. Áli kýnge deyin estelikteri saqtauly túr. Kýlәsh Bayseyitovany alayyq. Nemese Shәken Aymanov, Qanysh Sәtpaev siyaqty túlghalar. Olar tabighaty qazaqy adamdar. Biraq olar әlemdegi myqtylarmen teng dәrejede sóilese aldy. Biz jongharlarmen ghana shayqasa beremiz. «Qyz Jibek» filiminde de jongharlarmen shayqastyq. «Kóshpendi» filiminde de sol. «Jaujýrek Myng balada» da solay. Bizding jonghardan basqa jauymyz bolghan joq pa? Sondyqtan men shataq adammyn. Men kemshilikti aitam. Maqtaytyn adamdy arnayy aqsha berip, maqtatyp jatar. Kemshilikti janym ashyp, jaqsy kórgenimnen aitam. «Ýirensin, kórsin, oqysyn» dep jatyrmyn. Qazaq maqtanshaq bolghannan keyin, jyly sózderdi estigisi keledi. Men nege maqtauym kerek?
- «Men ózimdi synaghan maqalany oqymaymyn» dediniz. Ózinizdi synap jatqanyn qaydan bilesiz?
- Bilem ghoy. Elding arasynda jýrmiz. Dostarym aitady. Baghana Didar Amantay «Nasha pravda» degen baghdarlamada Bayan Esentaeva sizdi synap jatyr» dedi.
- Siz Bayan Esentaevanyng filimin týkke alghysyz etip tastaghan son, ol renjigen bolar...
- Ony kórkem filim dep aitugha bolmaydy. Kino emes ol. Ony eshtene bilmeytin, aqymaq adamdar kino dep qabyldauy mýmkin. Maghynasy joq. Negizgi maqsat - aqsha tabu. Mening maqsatym - aqsha tabu emes. Aqsha tabam desem, ekshn, atys-shabysty týsire beretin edim ghoy.
- Býgingi kórermen kýizeliske, qayghy-múngha toly janrdaghy filimderdi qaraghysy keledi emes pe?
- Mine, kórermendi ósiruimiz kerek. Olardy estetikalyq talghammen tәrbiyeleuimiz qajet. Kórermenning dengeyin kótergen abzal. Kóshede bir adamdy kólik basyp ketedi. Soghan qanshama adam jýgirip keledi? Ins­tinkt. Sol instinktke jýginemiz. Qazir kinogha adam oilau ýshin barmaydy. Bir jarym saghatqa miyn isten shygharu ýshin barady. Qazirgi filimderding kóbi kino emes. Jiyrma-otyz jyl búryn kino ólip ketken. Qazir eshtene qalmaghan. Qazir Timur Bekmambetovting kinosy bar. Maghynasyz nәrse. Kino bitkennen keyin kórermen ne kórgenin aita almaydy. Jenil. Pop-korn jep otyryp, kóretin filim.
- «Jaujýrek myng bala» filimine bir aptanyng ishinde qanshama kórermen keldi. Ári rekordtyq dengeyge jetti. «Shal» sol dengeyge jete ala ma?
- Áriyne, jetpeydi. «Myng balanyn» ózining janry bar.
- Álemdik filimderding bәri eng aldymen bәsekege qabiletti bolu ýshin týsiriledi. Ol filimder prokattan qansha aqsha jinaghanymen de eseptelmey me?
- Men múnday bәsekelestikke týspeymin. Ol bәsekelestik emes. Balyq aulaghanda birdene seppey me? Sosyn balyqtardyng bәri soghan shýpirlep jinalady. Kórermenderimizdi, oqyrmandarymyzdy osylay joghaltyp aldyq. Oghan biz nege aqsha taptyq dep quanamyz. Aqsha tabu onay. «Oy tudyrayyq, tәrbie bereyik» dep nege oilamaymyz? Biz qazir betalbaty shauyp kele jatqan siyaqtymyz. Keshegi «Shaldaghy» túman sol. Túman degen bólek keyipker. Óz jerimizde bәrimiz túmanda jýrmiz. Adasyp jýrmiz. Barymtashy bolghan shal joldy nege bilmey qaldy? Óte namystymyz. Qonaqshyldyghymyz bar. Ótirikshimiz. Aldaymyz. Birde-bir elden toygha aqsha tabu ýshin kredit alatyn adamdardy kórgen joqpyn. Bireulerge aitsan, senbeydi. Toydy jaqsy kóremiz. Jalqaumyz. Basqa zaman deysin. Ne ózgerdi Abaydyng zamanynan beri? Minezi, qúlqy ózgermeydi ghoy. Men eshteneni ózgertkim kelmeydi. «Oylansyn, toqtasyn, óz-ózine ótirik aitpasyn» deymin. Mening maqsatym da osy. Óz dalamyzda ózimiz adasyp jýrmiz. Shaldar kóp te, aqsaqaldar az.
- Sizding shalynyz she? Ol qaysysyna jatady?
- Aqsaqal. Qarapayym, kip-kishkentay shal kitap oqymasa da, imamdarmen aralas­pasa da, dindi bilmese de, filosofiyalyq birdenelerdi aityp qalady. Shyndyqty biledi. Mening shalymnyng ómirge degen qúlshynysy zor. Qanday qiyndyq bolsa da, tózimdi. Birden moyynsúnbaydy. Filimdegi kishkentay bala - ol biz. Atalarymyzdy da, babalarymyzdy tyndamaymyz. Olar da úsaqtalyp ketti. Bizding shaldargha syilyqtardy berip-berip, olardyng qúnyn týsirip jiberdi. Ádemi qartayatyn shal da qalmady. Kimge senemiz sonda? Ol da bir óner ghoy. Auyldyq jerlerde, aidalada jýrgen abyz adamdar bar. Olar da az qaldy. Solarmen әdemi qoshtasu kerek. Birdene alyp qalu kerek. Qalagha kelgen shaldardyng bәri ulanyp qalghandar. Qymbat kóliktermen jýredi. Olar jәy qartayghan adamdar. Al naghyz aqsaqaldar auylda. Sol tazalyqtan birtútam birdene alyp qaluymyz kerek. Men sony alyp qaludy oiladym. Biz óz tabighatymyzgha, óz dalamyzgha basqasha qaraytyn boldyq. Qazir jyrtqysh bop baramyz. Jemqorlyq kóp. Birlik joq. Últtyq iydeya joq. Tek qana qúr jalghan sóz. Tipti, mening qazir aityp jatqanymnyng ózi sóz. Bireuler oqidy da, jarty saghattan keyin úmytady. Múnyng bәri beker. Kino degenimiz - ol qaru. Ol este qalady.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- Ózinizdi «tәnirshilmin» dep sanaysyz ghoy. «Kelindegi» tәnirshildik óz aldyna, «Shal» filiminde de tәnirshildikting keybir kórinisteri bar siyaqty. Otqa tabynu, әulie aghashqa kezigu, qasqyrdy totem retinde sezinu...
- Sonshalyqty ózimdi tәnirshilmin dep sanamaymyn.
- Biraq keybireuler әruaqqa tabynu, pútqa tabynudy Allagha serik qosu dep sanamay ma?
- Men dindi estetikalyq týrde qabyldaymyn. Sodan keyin, islam dinining ne ekenin bilem. Arab memleketterinde ýsh jylday túrdym ghoy óitkeni. Bala kezimde kóptegen dәstýrler bar edi. Jetisin beru, jylyn ótkizu, joqtau aitu. Sonyng bәrin kórip óstik qoy. Sol ghúryptyng bәri әdemi kórinetin edi. Qyzdargha hidjab kiygizu degen bolghan joq. Anamyz shelpek pisiretin. Qúran oqityn. Mening oiymsha, Qúday barlyq adamdarmen bir tilde sóilesedi. «Kenje» degen filimdi týsire bastaghanymda bizge meshit kerek boldy. Meshit izdedim. Birde-bir eski meshit joq. Bәri jana. Adamgha tazalyq kerek. Qoghamda adamda senimsizdik payda bolsa, ol qauipti. Adamdarda qúlazu basym. Sosyn ony islamdaghy keybir aghymnyng adamdary jaulap alghysy kep túrady. Múny jaman dep oilamaymyn. Múnyng astarynda jaqsylyq bar shyghar. Ol jaqsylyqtyng da jaman әserleri bolady. Búl sәnge ainalyp bara jatyr. Kóp adamdar islamnyng syrtyn ghana biledi de, ishin bilmeydi. Ishinde ne jatqanyn bilmeydi. Jap-jas bala, kitap oqymaghan. Ol neni biledi? Ákesi aitqan shyghar. Meshitke barsyn. Qúran oqysyn. Islam dininde eshqanday jamandyq jatqan joq. Tek ony adam shyn niyetimen, jaqsy qabylday alsa... Qazir jaman aghymdar kóbeyip barady.
- «Shaldy» týsirgen kezde aqyl-kenes jasaghan adamdar boldy ma? Mәselen, keybir kemshilikterdi bayqap, «mynau dúrys emes, mynau dúrys» degen siyaqty. Qoy jýnining otqa tútanbaytynyn, qystyng kýni qasqyrdyng kýshiktemeytinin aitatyn adamdar...
- Búl jerde qys degen nәrse joq. Búl jerde kóktem. Kóktemde keyde qar erip ketedi, keyde qar jauady. Qoylar qozdaytyn uaqyt. Ekinshiden, onday súraqtargha toqtalyp, jauap bergim kelmeydi. Kez kelgen kemshilikti klassikalyq filimderden de izdep tabugha bolady. Mәselenki, keybir oqyrmandar kitapty kóp oqidy. Biraq olar kitapty bilim alu ýshin emes, qate izdeu ýshin oqidy. Kórermender de solay. Olar kemshilik izdep, kórgisi kep túrady.
- Siz she? Kinony qalay kóresiz? Kәsiby maman retinde me, joq qarapayym kórermen esebinde me?
- Kәsiby maman retinde qaraytyn bolsam, onda búl - jaman filim. Al qarapayym kórermen retinde qarasam, onda jaqsy filim dep oilaymyn. Ol ýshin ózindi-ózing úmytu kerek, sosyn kóru kerek.
- «Qazaqfilimnin» ónimderi arasynda ózinizdi óziniz úmytyp ketip kórgen filimderiniz bar ma?
- Joq. «Qazaqfilimdi» bylay qoyghanda, býkil әlemde onday filim qalghan joq.
- Búl ruhany daghdarysty bildirmey me?
- Mәdeniyet tómendep ketti. Búrynghy әdebiyet joq. Búrynghy muzyka joq. Bәri kompiuter, bәri ghalamtorgha sýienip barady. Elektrondy muzykagha ainalyp baramyz. Adam shygharmashylyghy jeke boludan qaldy. Barlyq baghdarlamany mengerip alghan, sol arqyly muzykany jaza beredi. Búl kezde adamnyng oiy paydalanylmaydy. Adamnyng oiy óte qymbattap barady. Qazaqstan әlemning kishkentay bóligi bop sanalghandyqtan, bizderge de onyng әseri tiyip jatyr. Bizderge óte auyr tiyip jatyr. Basqalargha eliktegimiz keledi. Ózimizden eshtene tudyryp jatqan joqpyz. Qazaqstanda alty million qazaqpyz. Kishkentay auyl siyaqtymyz. Bir-birimizdi bilemiz. Bir-birimizge qonaqqa baramyz. Az halyq bolghannan keyin, bir-birimizdi maqtaugha kóshemiz. Mening olay bolghym kelmeydi.
- Jalpy, sizding birnәrsege kóniliniz tola ma? Kórkem dýniyeni joqqa shygharyp otyrsyz. Kinony joq deysiz. Ádebiyet te joq pa?
- Áriyne, bar. Daryndy jastar bar. Bizder, yaghny mening qatarlastarym jenilip qaldyq. Mening kinolarymda orta buyn keyipkerleri joq. «Shaldaghy» anshylardyng bәri qyrylyp qaldy. Óitkeni olardyng bәri dalany satyp ketti ghoy. Olar tabighatty qúrtu ýshin keledi. Mening ýmitim - nemerelerde... Biz ketuimiz kerek. Bizderden týk shyqpady. Biz eshtene istey almadyq. Óte daryndy, kózi ashyq jastar bar. Olar ulanbaghan, oilary taza. Olar bizdermen kóp aralasa berse, bylghanyp qalatyn shyghar.
- Keleshekke ne qaldyrasyzdar?
- Sony bilmeymin. Baghalaytyn jazushy da joq.
- Sizding buynnan ba, әlde agha buynnan ba?
- Agha buynnan men aralasqan, men bilgen aghalar bar. Oralhan Bókey, Jarasqan Ábdirash, Qaltay Múhamedjanov, Sayyn Múratbekov... Qanday túlghalar edi?! Olar kóp, tize bersen. Olar boldy. Al bizderden eshkim joq.
- Álem әdebiyetinde de toqyrau bar ma?
- Toqyrau bar. Bizderde maqtanatúghyn, quantatúghyn birde-bir kitap joq, birde-bir kino joq, birde-bir qoyylym joq.
- Teatrgha jii baryp túrasyz ba?
- Anda-sanda baram.
- Mәselen, songhy kórgen spektakliniz?
- Men tek qana Bolat Atabaevtyng spektakliderin jaqsy kórem.
- Onyng ózi kóp qoyylyp jýrgen joq qoy.
- IYә. Biraq eshtenege kónili tolmaghannan keyin, halyq qabyldamaghannan keyin, sayasatker bolyp ketti. «Qolda bar altyndy» biz baghalamaymyz. Ol - kórgenin aitpay, túra almaytyn adam.
- «Keleshek - jastarda» dediniz. Sol jastar sizding «Kelininizdi» qabyldamady. «Shalynyzgha» da syn aityp jýr.
- Ayta bersin. Negizgi nәrse, oilantu kerek. Olar ósedi erten. Kitap oqidy, bilgisi keledi. Terenine jetkennen keyin, basqasha oilay bastaydy. Oghan mening eshqanday kýmәnim joq. Olar әli kishkentay. Múnday oidy tughyzghandar әrtýrli dengeydegi pendeler ghoy. Bireui bireuinen birer kitap qana artyq oqyghan shyghar. Biraq olardyng tabighaty birdey. Ayghay-shu, ótirik aitu. Olardyng shynymen jany ashidy dep oilaysyng ba? Olar ózderining oiynyn oinap jýr. Qazaqty qúrtqan qazaqtyng ózi. Keshegi Alashorda qayratkerlerining týbine jetken de qazaqtyng ózi.
- Alash qayratkerlerining enbekteri sizge tanys pa?
- Mústafa Shoqaydy týgelimen oqyp shyqtym. Tolyq desem de bolady.
- Kezinde siz audarmashy boldynyz. Kinodramaturgiyagha keyinirek kelgeninizdi bilemiz.
- Kinodramaturgiyany Mәskeuden oqyp keldim. Basynda audarma kollegiya­syn biz ashqanbyz. Aqseleu Seydimbek, Sәtimjan Sanbaev, Múrat Áuezov bar, birigip júmys istedik. Ol kezde Maghjan, Mirjaqyptardy bilmeymiz. Bilgenimizben, aitqyzbaydy. Shәkәrimning «Ýsh anyq» degen shygharmasyn izdep tapqanymyz bar. Qanshama kitapty tóte jazudan qazaqshagha, odan keyin orysshagha audarghan kezimiz boldy. Bir bólmede otyryp, birimizben birimiz renjisip qalsaq ta, bir-birimizdi jek kórgenimiz joq. Pikir qayshylyghy boldy.
- Býgingi qazaqtyng boyynan óziniz aralaghan elderding tabighatyn izdeysiz be?
- Kórgim keletini ras. Ásirese, mәdeniyeti jaghynan. Sayasat jaghynan, túrmystyq jaghynan, mәdeniyet jaghynan úqsap jatsa, onda túrghan ne bar? Bir-birimen amandasyp, syilasyp jatsa, ol jaman ba? Jemqorlyq bizde nege kóp? Bәri satylyp ketti. Osynday kemshilikterimizding bar ekenin nege moyyn­damaymyz?
- Siz jýrgen shet elde onday joq pa?
- Onday joq. Ózing bilimdi, bilikti bolsan, diplomyndy satyp almasan, onda kez kelgen mekemede júmys istey alasyn. Aqshang kóp bolyp, biliming bolmasa, júmysqa qabyldamaydy. Ol jaqta maqtanshaqtyq joq.
- Óziniz turaly syn aitqan adamdardy jek kóresiz be?
- Ol dәleldengen syn bolsa, onyng argumentteri bolsa, onda syndy kóbirek tyndaymyn. Meni qazaq maqtasa, kýmәnmen qaraymyn.
- Biraq maqtaghandy da jek kórmey­tininiz ras qoy?..
- Áriyne, adammyn ghoy.
- «Kelin» 50 de 50 boldy. «Shaldy» únatqandar kóp. Al «Kenje» qanday jarylys tudyruy mýmkin?
- Ony qazir aitpaymyn.
- Sizding filimderinizding aty nege osylay qysqa? «Kelin», «Shal», «Kenje»...
- Ol bizding halqymyzdyn, etnosymyzdyng evolusiyasy ghoy. «Neden bastalady, nemen bitedi?». Bitedi dep aitugha bolmas, nemen jalghasady? Qayda bara jatyrmyz? Bir-birimen sabaqtasady. Kelin degenimiz - sheshe, shal degenimiz - әkey, kenje - bala. Qazir ssenariyi jazyluda. Oilar bekitildi, ne isteytinimdi bilem.
- Aqtan Arym Qúbat «Kelindi» týsirmegen son, rejisser bolyp kettiniz be?
- Onyng nege týsirmey ketkenin men bilmeymin. Aqtannyng iydeyasy mýldem basqa bolatyn. Qyrghyzdarda tauda ormanshy túratyn. Qys bastalghanda, әlgi ormanshy óledi. Al әieli ólikpen birge qystap shyghady. Sol oidy aityp bergen edi maghan. Sodan bastaldy. Ssenariy jazghanda, keyin mýldem ósip ketti.
- «Kelinde» sizdi «talaghandar» kóp boldy. Moyyghan joqsyz ba?
- Ókinbeymin. Qayta meni olar jabylyp maqtap jatsa, mening bitkenim emes pe? Syn oryndy bolsa, jәy ghana jaman sózder emes, kemshilikterdi kórip aityp jatsa, nege qabyldamasqa?
- Osy kezge deyin aitylghan syndar dúrys emes dep qabyldaysyz ba?
- 80 payyzy týkke túrmaytyn sózder. Keybir aghayyndar «qazaqtyng atyna kir keltirdin» dedi. Qoghamda odan da jaman nәrseler bolyp jatyr. Sony nege kórmeymiz? Bireulerge únau ýshin týsirgen joqpyn. Kemshilikteri bar. Men onyng ishinde jýrgen son, ony jaqsy bilem. Eshtene istemeytin adam ghana qatelespeydi. Men birdene isteymin. Qateler bolady, kemshilikter bar. Mýmkin, mening jolym qate shyghar. Bir útymdy nәrse, mening tandaghan jolymda adam kóp jýrmeydi. Men eshkimge ózimning oiymdy týsindirgim kelmeydi, eshteneni dәleldegim de kelmeydi. Bәsekeleseyin dep te jýrgem joq..
- «Shal» filimin Kann festivaline aparam degen ediniz...
- Bara almadyq. Kóp sebepterden. Ony kóktemde Berlinge aparatyn boldyq.

Ángimelesken
Gýlzina BEKTASOVA

"Týrkistan" gazeti