Dәuletbek Baytúrsynúly,

aqyn,

Qazaqstan Jazushylar

odaghynyng mýshesi

ÝSh TAMShY

«Otan» partiyasy, «Ana tili» gazeti, «Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy» birlesip, ghylymy ekspedisiya úiymdastyrdy. Ondaghy maqsat - Qazaqstanmen kórshiles bes memlekettegi shekara ónirine ornalasqan qazaq diasporasynyng býgingi hal-kýii, túrmys-tirshiligi, tili men dini, salt-sana, dәstýr mәselelerin bilip qaytu. Qúramynda tarihshy, etnograf, aimaqtanushy, tilshi ghalym, jurnalist, aqyn bolyp, 13 kisi 35 kýnde jiyrma myng kilometr jol basyp, әuel basta josparlanghan oiymyzdy iske asyryp, dittegen jerge jetip toqtadyq. Naqtyraq aitsaq, 360 gradustyq tolyq shenber jasap, Astanadaghy Bәiterekting týbinen bastalghan sapardy aman-esen sol arada ayaqtadyq. Kóp nәrseni kórdik, kóp nәrseni týidik, búl turaly kezinde «Ana tiline», «Qazaq eline», «Altyn besikke» keng kólemde tolyghyraq jazdym. Sondaghy jolsaparda esimde myqtap saqtalghan oqighany qaghazgha týsirgim keldi.

ÓLMESTING SUY BAR MA?

Dәuletbek Baytúrsynúly,

aqyn,

Qazaqstan Jazushylar

odaghynyng mýshesi

ÝSh TAMShY

«Otan» partiyasy, «Ana tili» gazeti, «Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy» birlesip, ghylymy ekspedisiya úiymdastyrdy. Ondaghy maqsat - Qazaqstanmen kórshiles bes memlekettegi shekara ónirine ornalasqan qazaq diasporasynyng býgingi hal-kýii, túrmys-tirshiligi, tili men dini, salt-sana, dәstýr mәselelerin bilip qaytu. Qúramynda tarihshy, etnograf, aimaqtanushy, tilshi ghalym, jurnalist, aqyn bolyp, 13 kisi 35 kýnde jiyrma myng kilometr jol basyp, әuel basta josparlanghan oiymyzdy iske asyryp, dittegen jerge jetip toqtadyq. Naqtyraq aitsaq, 360 gradustyq tolyq shenber jasap, Astanadaghy Bәiterekting týbinen bastalghan sapardy aman-esen sol arada ayaqtadyq. Kóp nәrseni kórdik, kóp nәrseni týidik, búl turaly kezinde «Ana tiline», «Qazaq eline», «Altyn besikke» keng kólemde tolyghyraq jazdym. Sondaghy jolsaparda esimde myqtap saqtalghan oqighany qaghazgha týsirgim keldi.

ÓLMESTING SUY BAR MA?

Jayyqtan ótip, eng týkpirdegi Tasqalany artqa tastap, Saratov ónirimen tanysyp, onan ary Edilge bet týzedik. Volgograd guberniyasynyng qazaqtar kóbirek qonystanghan bir audanyna jetip júrtshylyqpen kezdesu ayaqtap, erkin әngimege kóshken kezimiz edi. Jón súrasyp, tanys-bilis bolghan son, әr taqyrypty bir qozghap otyrghamyz. Mening Qytaydan kelgenimdi estigen әlgi aghayyn:

- Saghan tang qalyp otyrmyn. Qazaqstangha ne ýshin keldin? - dep súrady. Men de ol kisige tandanysymdy jasyra almay:

- Tәuelsiz Otanym bolghan song keldim, - dedim.

Bauyrymyz maghan asa bir ayaushylyq sezimmen:

- Estisek, Qytayda jaghday jaqsy eken. Qaryn toq, kiyim býtin degendey, al sen bolsan, ne isterin bilmey otyrghan, ala dorba arqalaghan elge kelipsin!

- Meyli, qalay deseniz de ol bizding Otanymyz ghoy!

- Mýmkin sening Otanyng shyghar, mening Otanym - Rossiya, - dedi dauysyn qatqyldau shygharyp. Onan ary oiyn bilgim kelip:

- Jaraydy, siz jasynyz kelgen adamsyz. Ýide bala-shagha, úrpaq bar degendey!.. - dey berip edim:

- Olardyng da tughan jeri osy jaq. Kim qayda ómirge kelse, ol sonyng Otany! Qay jer ómir sýruge qolayly bolsa, sol sening qonysyn! Basqanyng bәri - bos sóz!

- Úrpaghynyzdyng qazaq jerine kóshuin qalamaysyz ba?

- Bәribir emes pe, aspan barlyghymyzgha ortaq bir shatyr, jershary ortaq ýiimiz. Onyng ýstine qayda jýrseng de ajal keledi. Onda ólding ne, múnda ólding ne? Joq, әlde Qazaqstanda ólmesting suy bar ma? - degen aghamyz menen asygha jauap kýtti.

- Joq, әriyne. Tughanynyz qanday shyndyq bolsa, óletininiz de sonday shyndyq. Degenmen birtýrli oilaydy ekensiz, - dedim sypayylyq tanytqan pishinde.

- Týk te birtýrlisi joq. Alystan kelgen qonaq bolghan son, senderge amandasa keldim. Qanday patshanyng basqaruy mәsele emes, bәri de ótpeli. Eng bastysy, men ata-babamnyng qasiyetti topyraghynda jasap jatyrmyn! - dedi әngime osymen bitti degendey.

Ertegiler men anyzdardan ólmesting suyn izdegen batyrdy biletinbiz. Áldebir qiyal qanatynda qalyqtap, әlgi ólmesting suyn ishkimiz kelgeni bar edi. Biraq onday mәngi jasartatyn sudyng joq ekenin eseye kele bilip, kózimiz jetti. Al, ólmeu degendi - aqyl-parasatty jelken etip, janqiyarlyqpen enbektenip iz qaldyru dep týidik. Bireuler tәrbiyeli úrpaghyn, endi bireuler jazghan shygharmasyn, taghy bireuler sheberlikpen jasaghan óner tuyndysyn qaldyrady... Bizge әngimesin әrlemey, nәrlemey  dәl jetkizgen aghamyz ýshin óletin adamgha kóp mazalanudyng keregi joq eken. Kóship jýrgenning kóbi aqymaqtar sanalady. Ózbekstannan, Qaraqalpaqstannan, Mongholiyadan, Qytaydan milliongha juyq qandastar qarashanyraqqa qonys audardy. Sol «aqymaqtardyn» arasynda men de boldym. Ózimdi-ózim tergey bastadym:

- Dәuletbek, sen búl jerge tamaq izdep kelding be, әlde jayly qabaq izdep kelding be?

- Áriyne, olay emes!

- Onda ne ýshin keldin?

- Tәuelsiz Otanymnyng azat úly bolyp ómir sýreyin dep!

- Búl sening ghana oiyn! Qazaq elining bar qazaqqa ústanghan jýiesi birdey. Aytalyq, sen keldin, ol kelmedi. Bireudi keudesinen keri iyterip, endi bireudi tartyp jatqan eshkim joq. Bireu ólmesting suyn izdeydi, bireu ýilesimdi ómir yrghaghyna terbetiledi. Janyng neni qalasa, sol jaghalaugha jaqyndaysyn... Bәribir meniki dúrys, - deydi ishimdegi ýn.

Edilden ótip, Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng songhy nýktesi «Mamay qorghany» dep atalatyn biyik tóbege shyqtyq. Biyiktigi jýz metrge juyq qylysh kótergen qyz sonadaydan kózge úrady. Úly jeniske eskertkish retinde qoyylghan aibyndy mýsin alysqa nazar salyp túr.

Fashister Batys jaqtan kelip qalany qangha bóktirip edi. Mynau sýiirlengen suyq qarudy biyik kótergen alyp adam Batysqa emes, Shyghysqa qarap túr.

ÓZIMDI IZDEP JÝRMIN

Jiyrma jyldan keyin tughan audanymdaghy orta mektepting qaqpasynan attadym. Eng aldymen kózime týsken birinshi janalyq - kezindegi óz qolymyzben qyzyl kirpishten qalanghan qorshau qúlatylyp, onyng ornyna basqasha, biyik qorghan ornatypty.

7 synyp oqyp jýrgen kezimiz. Mekteptegi tómengi synyptyng balalary qol arbamen, әkpish aghashpen, esek arbamen ýsh shaqyrym jerden kirpish tasydyq. Beyne iyleuine azyq tasyghan qúmyrsqa sekildi joldyng bir jaghymen kirpish arqalaghandar aq ter-kók ter bolyp mektepke ketip bara jatsa, endi bir jaghymen zatyn jetkizip, jenil basyp qúmdangha bara jatqan shúbarghan oqushylar. Qabyrghang qayysady, omyrtqang mayysady degen eshkim bolghan joq.  Tek әr balanyng oiynda jospardy oryndaugha degen janqiyarlyq. Sóitip ailap jýrip salyp shyqqan dual mýlde bóten. Ishke kirgende bayqadym, mektep aulasy da ózgeripti. Kezindegi bir qabatty mektepting ornyna ýsh qabatty oqu ýii salynypty, aldy-arty әsem bezendirilgen, mýlde tanymastay. Joldar betondalyp, jaghasyna qaraghash otyrghyzylyp, әdemi etip qyrqyp tegistelipti.

Aynalany qyzyqtap aqyryn ayandap, oqu binasyna da endik. Týr-týsi, móldir kózderine qarap, qazaqtyng qara-domalaqtary ekenin jazbay tanisyn. Men olardyng ózderin kórip qana emes, sózderin de esty bastadym. Tanyrqau men jatyrqaudyng kókesi endi keldi. Álgi shýpirlegen balalardyng bireui qazaqsha sóilese ne qyl deysin. Barlyghy da qytay tilinde. Ángimesi, baqyryp-shaqyruy, darylday kýlgeni, tiyip-qashyp jýgirgeni, bәri-bәri qytaysha. Bajaylap qarap edim, shash qoyy, kiyim kiii de ózgere bastapty. Birin-biri qualaghan birneshe bala antarylyp túrghan meni qaghyp-soghyp, koridordyng ekinshi basyna shýldirlegen kýileri jýgirip ótti... Dәl osy u-shudyng arasynda túryp, aranyng úyasyna kirip ketkendey mazam ketti. Endi az túrsam,  jan-jaqtan úshyp kelip, kózi-basymnan shagha jóneletindey, ainala gu-gu!.. Kenet qonyraudyng ashy dauysy estildi. Dәlizdegi dauys qanday qatty bolsa, mynau elektr qonyraudyng ýni onan da asyp, bәrin basyp týsti. Sabaqtyq múghalimder óz kenselerinen shyghyp, dәris beruge synyptargha bettedi. Qalyng bala jan-jaqqa ydyrap, әr esikke kirip ketip jatyr. Sәlden song qúlaqqa úrghan tanaday jym-jyrttyqqa shomdy. Syrttan keshigip kirip, arpaq-túrpaq jýgirip bara jatqan birdi-ekili balalardan ózge dauysy qatty, ýni shanqyldap shyghatyn ústazdardyng aitqandary emis-emis estilip qalady.

Men bir kezde osynda oqyp edim. Tipti deseniz, alghashqy qyzmetimdi de osynda bastap, attay on jylymdy ótkizdim desem ózge túrmaq, ózim de senbesteymin. Kýni keshe ghana myng balasy bar orta mektepting oqu isining mengerushisi bolyp qazaq balalaryna, qazaq tilinde ghylym-bilim ýiretip, tәrbie júmysyn jýrgizip edim desem, baghjiya qarap, mazaqtap kýletin shygharsyz. Men sekildi bir qazaqtyng mynanday «qytay» mektebinde  bolghanyna eshkim de senbes... Eshkim tanymaydy. Beytanys bireu kele jatyr-au degen sana bolsashy!

Oypyr-ay, netken tez ózgeriske úshyraghan deshi! Malshy men dihannyng balalary, ózimizding úl-qyzdarymyz degenge ilanarmysyn?! Jana ghana bayqadym, kezinde birde-bir kórinbeytin qytay múghalimderding qatary qalyndapty. Kózildirikti apaylar men aghaylar qasymnan ótkenin anyq kórdim.

Diyrektordyng kabiynetine kirdim. Qasynda biri qazaq, biri qytay eki kisi otyr. Shamasy ózinen keyingi kómekshileri bolugha tiyis. Sәlem berip, qastaryna jaqyndadym. Ózimizden keyingi jastar. Dәl tany almadym. Qysqa-qysqa amandyq súrasudan keyingi ýnsizdikti tórde otyrghan bastyqtyng ýni búzdy.

- Kim bolasyz, múnda kimdi izdep keldiniz?

- Atym Dәuletbek. Balalyghym qalghan, jastyq shaghym ótken mektebim edi, ózimdi izdep jýrmin! - dedim, әzil-shynyn aralastyryp. Men kirgeli bir-eki ret maghan nazaryn bólgen beytanys jigit qaytadan ornynan tez kóterilip:

- E, Dәuletbek múghalim, siz ekensiz ghoy. Jana shyramytyp edim. Men 20 jyldyng aldynda sizden fizika sabaghynan bilim alghan Tolqyn degen oqushynyz bolamyn, - dep meni bastyghy men әriptes hanzugha tanystyra bastady.

- Búl jalghyz qazaq mektebi edi, al qazir mýlde basqasha bolyp ketipti. Osynau perzentterimiz erteng kim bolady?! - dedim aqyryn.

- Zaman solay. «Qos tildi» sayasat bastalyp ketken. Óskelen, ozyq úrpaq qalyptastyru jolynda qyzmet etip jatyrmyz. Dәl qazir osy orynda siz bolsanyz da osylay istegen bolar ediniz, - degen diyrektor kózining astymen hanzu basshygha aqyryn qarady. Bir jaqsysy, bizding ne aityp jatqanymyz oghan kerek te bolghan joq. Qolyndaghy kitabyn audarystyryp otyra berdi. Diyrektor maghan biyikten dauystaghanday nyghyzdap túryp:

- Siz endi ózinizdi taba almaysyz! - dedi.

«QYPShAQ QYSTAGhYNDA BENZIN BAR»

Amudariyasyn jaghalap órge salyp kelemiz. Búl Horezm ualayatynyng maqta egetin eldi mekenderi. Jol birde qyrgha sinip qúm tóbelerding arasymen, birde jazyq oipandarmen sozylyp jatyr. Soqqan jelmen susyghan qyzyl qúm asfalit betinen bir qabat torghyn perde jasap, jyljyp barady. Ekpindegen kólik dóngelegi әlgi mayda qabyqtyng ýstinde qalqyp kele jatqanday...

Mashinanyng janarmayy tausylugha jaqyn. Aldyn ala estigen mәlimet boyynsha, osy mannan qol kóterip jol tosqan balalar kezdesuge tiyis. Búl jaqtaghy tehnikalardyng bәri derlik gazben jýredi. Jol boyy onday gaz qúy beketterindegi kilometrge sozylghan ocheredti jiyi-jii kórip kelemiz. Benzin bolsa mýlde joq. Áldebir jasyryn jolmen kelgen janarmaydy tek qoldan ghana tabasyn. Tómengi jaqtan estigen sózimizge senip, balanyng súlbasy bayqalmas pa eken dep, jan-jaghymyzgha qarap kelemiz.

Aldymyzdaghy taghy bir qyrdan asyp týskenimizde, qarandaghan eki kisini kórdik. Olar da oryndarynan túryp, jol jiyegine jaqyndady. Qol kóteruin kýtip jatpay-aq jýrisimizdi bayaulatyp, aldylaryna kelip toqtadyq.

Bizge kóz qadap, kólikting memlekettik nómirin qarap alghan eki bala, alystan kele jatqan jýrginshi ekenimizge sengendey:

- Qypshaq qystaghynda benzin bar!

Aman-sәlemimiz osylay bastaldy. Ózimizding de izdep kele jatqanymyz osy edi. Endi az bolmaghanda jol ýstinde ydys kóterip, qolymyzdy shoshaytyp qalar edik. Ary qaray ótip ózge balalardy izdeuge de, bagha tandaugha da mýmkindik joq.

Balanyng bireui jol jaghasynda qaldy da, ekinshisi bizdi ong jaqtaghy qyrdan asyryp alyp ketip barady. Qasymyzdaghy sóilemese basy auyryp ketetin aghamyz súraqtyng astyna aldy.

- Atyng kim? Qay tughansyn? Oqisyng ba?.. - degen kóp súraulardan song bilgenimiz: Songhy kezde janarmay tapshylyghy órship, aqshasy bar baylar ghana jýre alatyn bolghan. Arzan gazdy qúighyzugha bir kýn uaqyt ketedi. Biz kezdesken balalar qazaq eken. Qazir jaz kezi. Kanikul bolghan son, jol baghyp, kólik andyp, benziyni bitken jolaushylardy auylgha aparyp, qojayyngha «satady» eken. Bes-alty shaqyrym jýrip baryp «Qypshaq» qystaghyna kirdik. Ol bizdi bir qaqpanyng aldyna әkelip toqtatyp, ózi ishke kirip, ýlkendeu agha jigitti ilestirip shyqty. Qasymyzgha kelgen azamat kózimen sholyp, kónilimen sýzip, sәl kidiristen keyin kóligimizge ózi otyryp auyldyng ekinshi jaghyna ala jóneldi.

Túrqy ózgeshe ýiding biyik qaqpasyn ashtyryp, ishke kirgizdi. Qaqpany jauyp, ilip qoydy. Sonsong baryp súraghan benziynimizge qol jetti. Bakty toltyryp, qolda bar quys ydystargha qúighan song ol jerden shyghyp, әlgi alghashqy ýige keldik. Balany kólikke otyrghyzyp artymyzgha qayttyq. Qolyna aqsha ústap kónildenip qalghan jas jigit әngimege aralasa bastady.

Jol boyynda otyryp toqtatqan shoferlerdi ilestirgen búlar anau kókelerine jetkizedi. Ol «tekserushi» mindetin óteydi. Óitpese osy ónirding milisiyalary kәdimgi jolaushylar sekildi balalardy aldap keledi eken de, qara bazardaghy benzindi tәrkilep, kýn kórip otyrghan aghayyndy shyghyngha batyryp ketedi. Eger kelgen kisiler kýdikti bolsa, «Kim aitty benzin bar dep, onday әngime joq», - dep balalardy dualdy asyra quyp, kelgen mashinany izimen qaytarady eken de, bәleden qútylady. Al, biz sekildi mýsәpir, kiriptar jýrginshini jazbay tanityn «tekserushi» súranysty ótep beredi. Balalar satylghan zattyng litrine qarap aqsha alady. Jýrgizushi neghúrlym kóp bolsa, solghúrlym jaqsy. Sonymen kelisim boyynsha balany alghan ornymyzgha jetkizdik. Áke-shesheleri qojayyndargha jaldanyp maqta jiyady. Al, ózderi tәulik boyy jol toridy. Qoldaryna iline qalghan birdi-ekili kólik bolsa, kónilderi kәp-kәdimgidey kóterilip qalady. Jasyryn benzin satqany ýshin «kontrabanda» degen jaman aty taghy bar. Sodan qorqady. Qarap otyrsa, halderi qiyndaydy. Búl ónirde jetkilikti etip salyp qoyghan janarmay qúy beketi joq. Endi kelip halyq ózi satayyn dese, qúlghanaday quyp tekseredi. Qorqytady, ýrkitedi.

Amudariya jaghasyndaghy shaghyn ghana «Qypshaq» auyly artta qalyp barady. Jol boyynda ózbek akalargha jaldanghan qazaqtyng qara siraq eki balasy ystyq kýnde qyzyl qúmnyng jiyeginde qazdiyp túr. Anyzaq jelmen qap-qara bolyp, qabaryp kýiip ketken. Totyqqan jýzderinen balalyqtyng baqytty nyshany bayqalyp túrghan joq. Ayaqtaryna qytaydyng arzanqol tәpishkelerin ile salghan. Kýstengen tirsekteri qayystay qatyp qalypty. Kózine qarap edim, shoqtanyp janyp túr eken. Qaysarlyqtyn, tózimdilikting úshqyny shashyraydy.

- Aghalar, sizderge kóp rahmet, birneshe kýnge jetetin azyq alatyn boldyq, - dedi bizben bir saghatqa joldas bolghan bala. Mashinamyz alystap barady. Jol boyynda qoldaryn búlghaghan «Qypshaq» qystaghynyng eki balasy qimas sezimmen qol búlghaydy.

Qarnymyzdyng ashyp, ishegimizding shúryldaghanyn sezip kelemiz. «Jiyrma shaqyrym jerde «Núr-Islam» degen ashana bar. Múndaghy bir auqatty kisi Núrsúltan kóke men Islam akanyng qúrmetine solay dep ataghan. Qaryndarynyz ashsa, sol aradan tamaqtana alasyzdar. Onan ary Búqaragha betteysizder», - degen janaghy bala. Aldymyzdan qarauytqan ýiding súlbasy kórindi. Shamasy, «Núr-Islamgha» jaqyndap qaldyq...

«Abai.kz»