Ashyq saual: Týrkilik órkeniyet kýni nege joq?
Resey federasiyasy kóp últtyng memlekettik qúrylymdaryn biriktirip otyrsa da, ózin slavyandyq memleket retinde aighaqtap otyr. Jón deyik. Alayda, Qazaqstan tәuelsiz el bola túryp, 24 mamyrda jyl sayyn Slavyan jazbasy men mәdeniyetining kýnin atap ótedi, sonda Qazaqstan memleketining qúraushysy bolyp otyrghan qazaq halqynyng týpki soyy sanalatyn Týrkilik órkeniyet qayda qalady? Eng bolmasa 1897 jylghy 25 qarashada (kәzirgishe - 13-14 jeltoqsan) V.Tomsen әlemge әigilegen týrki jazuynyng qúrmeti nege atalmaydy?!
Búdan alty myng jyl búryn atty erttep minip, júrtqa shalbar kiygizip, ýzengige shirengen, adamzatqa óksheli etik pen kebis kiygizgen, әlemge kólik úghymyn sinirgen ata-babamyzdyng órkeniyeti nege әigilenbeydi, nasihattalmaydy, atap ótilmeydi? Búl saualdar búghan deyin talay qoyylyp jauyr bolghan taqyrypqa ainalghan-dy. Tipti, jeltoqsan aiy tayaghan sayyn búl mәselening qongy dәstýrge ainaldy. Juyrda ghana jazushy,mәjilismen-deputat Aldan Smayyl osy turasynda Ýkimetke kezekti saualyn qoydy.
Syna jazuy kýni
Ony jyl sayyn atap ótu - asa manyzdy últtyq qajettilik
Resey federasiyasy kóp últtyng memlekettik qúrylymdaryn biriktirip otyrsa da, ózin slavyandyq memleket retinde aighaqtap otyr. Jón deyik. Alayda, Qazaqstan tәuelsiz el bola túryp, 24 mamyrda jyl sayyn Slavyan jazbasy men mәdeniyetining kýnin atap ótedi, sonda Qazaqstan memleketining qúraushysy bolyp otyrghan qazaq halqynyng týpki soyy sanalatyn Týrkilik órkeniyet qayda qalady? Eng bolmasa 1897 jylghy 25 qarashada (kәzirgishe - 13-14 jeltoqsan) V.Tomsen әlemge әigilegen týrki jazuynyng qúrmeti nege atalmaydy?!
Búdan alty myng jyl búryn atty erttep minip, júrtqa shalbar kiygizip, ýzengige shirengen, adamzatqa óksheli etik pen kebis kiygizgen, әlemge kólik úghymyn sinirgen ata-babamyzdyng órkeniyeti nege әigilenbeydi, nasihattalmaydy, atap ótilmeydi? Búl saualdar búghan deyin talay qoyylyp jauyr bolghan taqyrypqa ainalghan-dy. Tipti, jeltoqsan aiy tayaghan sayyn búl mәselening qongy dәstýrge ainaldy. Juyrda ghana jazushy,mәjilismen-deputat Aldan Smayyl osy turasynda Ýkimetke kezekti saualyn qoydy.
Syna jazuy kýni
Ony jyl sayyn atap ótu - asa manyzdy últtyq qajettilik
Týrki júrtynyng әlemdik órkeniyetting úly múrasy sanalatyn kóne jazu ýlgileri tereng zerttelgenimen, memlekettik dengeyde qúrmettelmey otyrghanyn 2009 jyldan beri aityp kelemiz. Runa nemese syna jazuynyng kýnin jyl sayyn ótkizip túru jónindegi úsynysymyz Ýkimetting tarapynan osydan ýsh jyl búryn qúptaldy, alayda jýzege asyrylghan joq.
Býkil týrki dýniyesi ýshin asa qajetti osy ózekti mәsele turaly taghy bayandaudyng reti kelip túr. Al sonau Saq zamanynan bastalghan týrki jazba mәdeniyetining tarihy bay әri tanqalarlyq.
568 jyly Konstantinopolige Yustiynning sarayyna kelgen Soghda elshisi Maniah qaghannyng sәlemin jazba týrinde jetkizgen. Búl jazu «Skif jazbasy» delinedi. Vizantiya tarihshysy Menandr osylay ataghan.
Al Taspara qaghangha 572-581 jyldary ornatylghan tas qorghandaghy jazu - Búghyty jazbasy delinedi. Sanskrit týrindegi әriptermen Týrik qaghanatynyng alghashqy 30 jyldyng ishindegi oqighalary bayandalady. Qytaygha, Iran men Vizantiyagha belgili elshiler men lauazymdy qyzmetshiler jayly әngimeleydi.
Taghy bir әlipbiymen buddany nasihattaytyn «Nirvana-Sura» audarylyp berilgen.
Osy kóne әlipbiylerding ishinde bizge kóbirek belgilisi «runa» nemese «syna» jazuy. Onyng tarihy ÝII ghasyrgha sәikes keledi. 37-38 әripten túratyn búl jazu týrki fonetikasyna barynsha ýilesimdi boldy.
HÝII ghasyrda Petr birinshining qyzmetinde bolghan nemis ghalymy D.Missershmid Enesey ózenining boyynan tapqan taghy bir runa-syna jazuy Skandinaviyanyng kóne jazuyna úqsas edi. 1889 jyly dәl osynday jazudy orys ghalymy N.M.Yadrinsev Soltýstik Mongholiyadaghy Orhon ózenining angharynan tapty. Biyik qarakók tastaghy jazu týrkologtardy tanqaldyrdy. Talaylar qyzygha zerttedi, biraq kiltin taba almady. Baghzy jazudyng syryn dat ghalymy V.Tomsen ashty. Onyng oqyp anyqtaghan mәtinin akademik V.Radlov 1894 jyly orys tiline audaryp, latyn әlippesimen berdi. Taghy bir týrkolog, әlemge mәshhýr Bartolid osy syna jazuyn ghalamdyq mәdeniyetting joghary satysyna tenedi. Búl jazudyng keng taraghany sonsha, jýz eluden astam eskertkishte kezdesedi.
Osy kóne jazbalar qazaq ghalymdary M.Joldasbekov pen Q.Sartqoja jasaghan týrki jazularynyng antologiyasynda jinaqtalghan.
Múnyng bәrin qozghap otyrghanymyz, tiyisti lauazym iyelerining nazaryn bayyrghy tendessiz órkeniyet ghajabyna audaru. Talay jyldardan beri Resey, basqa da sol tektes memleketter Slavyan jazuynyng kýnin býkilhalyqtyq auqymda atap ótude. Jay ghana atamay, әlemge slavyan mәdeniyetining úlylyghyn dәleldeudi osylay dәstýrge ainaldyruda. Armyan halqy әli kýnge qoldanystaghy kóne әlipbiyining әr әrpin altynnan qúiyp, shirkeude saqtap otyr.
Al biz she? Kirillisadan da kóne, keybir bilikti týrkologtar anyqtaghanynday, grek-slavyan әlipbiyine negiz bolghan runa-syna jazuyn memlekettik dengeyde qasterley almay kelemiz. Ony mektepten oqyp-bilu de tereng oilastyrylmaghan.
Múnday samarqaulyq - ruhany saladaghy eleuli olqylyq. Qazaqstan Respublikasynda Syna jazuy kýnin jyl sayyn atap ótu - asa manyzdy últtyq qajettilik. Biz osyghan qol jetkizip, sodan keyin Týrkitildes memleketterding yntymaqtastyghy jónindegi kenes, Halyqaralyq týrki akademiyasy, TÝRKSOY sekildi bedeldi úiymdar men ghylymy ortalyqtar arqyly býkil týrki júrtynyng birigip ótkizuine úiytqy bolsaq, tól әlipbiyimizdin, runa-syna jazuynyng әlemdik manyzy arta týser edi. Ýkimetten osyghan erekshe mәn berudi jәne solay boluyna yqpal etudi ótinemiz.
Aldan SMAYYL,
Mәjilis deputaty
"Abai.kz"
