اشىق ساۋال: تۇركىلىك وركەنيەت كۇنى نەگە جوق؟
رەسەي فەدەراتسياسى كوپ ۇلتتىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارىن بىرىكتىرىپ وتىرسا دا، ءوزىن سلاۆياندىق مەملەكەت رەتىندە ايعاقتاپ وتىر. ءجون دەيىك. الايدا، قازاقستان تاۋەلسىز ەل بولا تۇرىپ، 24 مامىردا جىل سايىن سلاۆيان جازباسى مەن مادەنيەتىنىڭ كۇنىن اتاپ وتەدى، سوندا قازاقستان مەملەكەتىنىڭ قۇراۋشىسى بولىپ وتىرعان قازاق حالقىنىڭ تۇپكى سويى سانالاتىن تۇركىلىك وركەنيەت قايدا قالادى؟ ەڭ بولماسا 1897 جىلعى 25 قاراشادا (كازىرگىشە - 13-14 جەلتوقسان) ۆ.تومسەن الەمگە ايگىلەگەن تۇركى جازۋىنىڭ قۇرمەتى نەگە اتالمايدى؟!
بۇدان التى مىڭ جىل بۇرىن اتتى ەرتتەپ ءمىنىپ، جۇرتقا شالبار كيگىزىپ، ۇزەڭگىگە شىرەنگەن، ادامزاتقا وكشەلى ەتىك پەن كەبىس كيگىزگەن، الەمگە كولىك ۇعىمىن سىڭىرگەن اتا-بابامىزدىڭ وركەنيەتى نەگە ايگىلەنبەيدى، ناسيحاتتالمايدى، اتاپ وتىلمەيدى؟ بۇل ساۋالدار بۇعان دەيىن تالاي قويىلىپ جاۋىر بولعان تاقىرىپقا اينالعان-دى. ءتىپتى، جەلتوقسان ايى تاياعان سايىن بۇل ماسەلەنىڭ قويۋى داستۇرگە اينالدى. جۋىردا عانا جازۋشى،ماجىلىسمەن-دەپۋتات الدان سمايىل وسى تۋراسىندا ۇكىمەتكە كەزەكتى ساۋالىن قويدى.
سىنا جازۋى كۇنى
ونى جىل سايىن اتاپ ءوتۋ - اسا ماڭىزدى ۇلتتىق قاجەتتىلىك
رەسەي فەدەراتسياسى كوپ ۇلتتىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارىن بىرىكتىرىپ وتىرسا دا، ءوزىن سلاۆياندىق مەملەكەت رەتىندە ايعاقتاپ وتىر. ءجون دەيىك. الايدا، قازاقستان تاۋەلسىز ەل بولا تۇرىپ، 24 مامىردا جىل سايىن سلاۆيان جازباسى مەن مادەنيەتىنىڭ كۇنىن اتاپ وتەدى، سوندا قازاقستان مەملەكەتىنىڭ قۇراۋشىسى بولىپ وتىرعان قازاق حالقىنىڭ تۇپكى سويى سانالاتىن تۇركىلىك وركەنيەت قايدا قالادى؟ ەڭ بولماسا 1897 جىلعى 25 قاراشادا (كازىرگىشە - 13-14 جەلتوقسان) ۆ.تومسەن الەمگە ايگىلەگەن تۇركى جازۋىنىڭ قۇرمەتى نەگە اتالمايدى؟!
بۇدان التى مىڭ جىل بۇرىن اتتى ەرتتەپ ءمىنىپ، جۇرتقا شالبار كيگىزىپ، ۇزەڭگىگە شىرەنگەن، ادامزاتقا وكشەلى ەتىك پەن كەبىس كيگىزگەن، الەمگە كولىك ۇعىمىن سىڭىرگەن اتا-بابامىزدىڭ وركەنيەتى نەگە ايگىلەنبەيدى، ناسيحاتتالمايدى، اتاپ وتىلمەيدى؟ بۇل ساۋالدار بۇعان دەيىن تالاي قويىلىپ جاۋىر بولعان تاقىرىپقا اينالعان-دى. ءتىپتى، جەلتوقسان ايى تاياعان سايىن بۇل ماسەلەنىڭ قويۋى داستۇرگە اينالدى. جۋىردا عانا جازۋشى،ماجىلىسمەن-دەپۋتات الدان سمايىل وسى تۋراسىندا ۇكىمەتكە كەزەكتى ساۋالىن قويدى.
سىنا جازۋى كۇنى
ونى جىل سايىن اتاپ ءوتۋ - اسا ماڭىزدى ۇلتتىق قاجەتتىلىك
تۇركى جۇرتىنىڭ الەمدىك وركەنيەتتىڭ ۇلى مۇراسى سانالاتىن كونە جازۋ ۇلگىلەرى تەرەڭ زەرتتەلگەنىمەن، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قۇرمەتتەلمەي وتىرعانىن 2009 جىلدان بەرى ايتىپ كەلەمىز. رۋنا نەمەسە سىنا جازۋىنىڭ كۇنىن جىل سايىن وتكىزىپ تۇرۋ جونىندەگى ۇسىنىسىمىز ۇكىمەتتىڭ تاراپىنان وسىدان ءۇش جىل بۇرىن قۇپتالدى، الايدا جۇزەگە اسىرىلعان جوق.
بۇكىل تۇركى دۇنيەسى ءۇشىن اسا قاجەتتى وسى وزەكتى ماسەلە تۋرالى تاعى بايانداۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر. ال سوناۋ ساق زامانىنان باستالعان تۇركى جازبا مادەنيەتىنىڭ تاريحى باي ءارى تاڭقالارلىق.
568 جىلى كونستانتينوپولگە يۋستيننىڭ سارايىنا كەلگەن سوعدا ەلشىسى مانياح قاعاننىڭ سالەمىن جازبا ءتۇرىندە جەتكىزگەن. بۇل جازۋ «سكيف جازباسى» دەلىنەدى. ۆيزانتيا تاريحشىسى مەناندر وسىلاي اتاعان.
ال تاسپارا قاعانعا 572-581 جىلدارى ورناتىلعان تاس قورعانداعى جازۋ - بۇعىتى جازباسى دەلىنەدى. سانسكريت ءتۇرىندەگى ارىپتەرمەن تۇرىك قاعاناتىنىڭ العاشقى 30 جىلدىڭ ىشىندەگى وقيعالارى باياندالادى. قىتايعا، يران مەن ۆيزانتياعا بەلگىلى ەلشىلەر مەن لاۋازىمدى قىزمەتشىلەر جايلى اڭگىمەلەيدى.
تاعى ءبىر الىپبيمەن بۋددانى ناسيحاتتايتىن «نيرۆانا-سۋرا» اۋدارىلىپ بەرىلگەن.
وسى كونە الىپبيلەردىڭ ىشىندە بىزگە كوبىرەك بەلگىلىسى «رۋنا» نەمەسە «سىنا» جازۋى. ونىڭ تاريحى ءۇىى عاسىرعا سايكەس كەلەدى. 37-38 ارىپتەن تۇراتىن بۇل جازۋ تۇركى فونەتيكاسىنا بارىنشا ۇيلەسىمدى بولدى.
ءحۇىى عاسىردا پەتر ءبىرىنشىنىڭ قىزمەتىندە بولعان نەمىس عالىمى د.ميسسەرشميد ەنەسەي وزەنىنىڭ بويىنان تاپقان تاعى ءبىر رۋنا-سىنا جازۋى سكانديناۆيانىڭ كونە جازۋىنا ۇقساس ەدى. 1889 جىلى ءدال وسىنداي جازۋدى ورىس عالىمى ن.م.يادرينتسەۆ سولتۇستىك موڭعولياداعى ورحون وزەنىنىڭ اڭعارىنان تاپتى. بيىك قاراكوك تاستاعى جازۋ تۇركولوگتاردى تاڭقالدىردى. تالايلار قىزىعا زەرتتەدى، بىراق كىلتىن تابا المادى. باعزى جازۋدىڭ سىرىن دات عالىمى ۆ.تومسەن اشتى. ونىڭ وقىپ انىقتاعان ءماتىنىن اكادەميك ۆ.رادلوۆ 1894 جىلى ورىس تىلىنە اۋدارىپ، لاتىن الىپپەسىمەن بەردى. تاعى ءبىر تۇركولوگ، الەمگە ءماشھۇر بارتولد وسى سىنا جازۋىن عالامدىق مادەنيەتتىڭ جوعارى ساتىسىنا تەڭەدى. بۇل جازۋدىڭ كەڭ تاراعانى سونشا، ءجۇز ەلۋدەن استام ەسكەرتكىشتە كەزدەسەدى.
وسى كونە جازبالار قازاق عالىمدارى م.جولداسبەكوۆ پەن ق.سارتقوجا جاساعان تۇركى جازۋلارىنىڭ انتولوگياسىندا جيناقتالعان.
مۇنىڭ ءبارىن قوزعاپ وتىرعانىمىز، ءتيىستى لاۋازىم يەلەرىنىڭ نازارىن بايىرعى تەڭدەسسىز وركەنيەت عاجابىنا اۋدارۋ. تالاي جىلداردان بەرى رەسەي، باسقا دا سول تەكتەس مەملەكەتتەر سلاۆيان جازۋىنىڭ كۇنىن بۇكىلحالىقتىق اۋقىمدا اتاپ وتۋدە. جاي عانا اتاماي، الەمگە سلاۆيان مادەنيەتىنىڭ ۇلىلىعىن دالەلدەۋدى وسىلاي داستۇرگە اينالدىرۋدا. ارميان حالقى ءالى كۇنگە قولدانىستاعى كونە ءالىپبيىنىڭ ءار ءارپىن التىننان قۇيىپ، شىركەۋدە ساقتاپ وتىر.
ال ءبىز شە؟ كيريلليتسادان دا كونە، كەيبىر بىلىكتى تۇركولوگتار انىقتاعانىنداي، گرەك-سلاۆيان الىپبيىنە نەگىز بولعان رۋنا-سىنا جازۋىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قاستەرلەي الماي كەلەمىز. ونى مەكتەپتەن وقىپ-ءبىلۋ دە تەرەڭ ويلاستىرىلماعان.
مۇنداي سامارقاۋلىق - رۋحاني سالاداعى ەلەۋلى ولقىلىق. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا سىنا جازۋى كۇنىن جىل سايىن اتاپ ءوتۋ - اسا ماڭىزدى ۇلتتىق قاجەتتىلىك. ءبىز وسىعان قول جەتكىزىپ، سودان كەيىن تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىعى جونىندەگى كەڭەس، حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى، تۇركسوي سەكىلدى بەدەلدى ۇيىمدار مەن عىلىمي ورتالىقتار ارقىلى بۇكىل تۇركى جۇرتىنىڭ بىرىگىپ وتكىزۋىنە ۇيىتقى بولساق، ءتول ءالىپبيىمىزدىڭ، رۋنا-سىنا جازۋىنىڭ الەمدىك ماڭىزى ارتا تۇسەر ەدى. ۇكىمەتتەن وسىعان ەرەكشە ءمان بەرۋدى جانە سولاي بولۋىنا ىقپال ەتۋدى وتىنەمىز.
الدان سمايىل،
ءماجىلىس دەپۋتاتى
"Abai.kz"
