Álbette, mektepten belgili bolghanday zang salasy (ngrisprudensiya), zayyrly mәdeniyettilik (kulitura), halyqtyng salt-dәstýrleri (mentaliytet) men diny sala (religiya) – últ ýshin әrtýrli maghynadaghy jәne әrtýrli qúqyqtyq statustaghy alyp-alpauyt úghymdar. Alayda, songhy otyz jyl ishinde bizde ghana emes, kýlli Álemde osy tuystas úly úghymdar bir-birinen tym alshaqtap ketken joq pa, mәn-maghynalyq qarama-qayshylyqtar tym kóbeyip ketken joq pa?! Áriyne, qoghamda «zolotaya seredina» - asyl tepe-tendikti saqtau eng manyzdy nәrse, degenmen – keybir últtyq týsinikterdi – dәstýrli qúndylyqtardy da – Ata-Zangha birtindep, jaylap-jaylap engize bastau, bәlkim, kerek te shyghar.

Songhy jiyrma jyldyng ishinde Europa jәne AQSh elderi jana demokratiya – «jasyl» liyberalizm dep, ózderining tól hristian dini túrmaq tipti, 20-shy ghasyrdyng sonynyng ózinde sol Batys Órkeniyetine tәn bolghan kәdimgi zayyrly etikadan, úly klassikalyq mәdeniyetten, dәstýrli otbasylyq qúndylyqtardan tym alshaqtap ketkendigi jasyryn nәrse emes. Onyng egjey-tegjeyin aitudyng ózi qazaqtyng qúlaghy ýshin týrpidey estiletinin bilip, men qazir «samosenzura» degen mening óz ishki sypayylyghymdy qosyp, jazbasam da bolady. Sauatty oqyrmannyng qolynda Álemdik Ghalamtor da bar qazir, halyqaralyq BAQ ónimderi de bar. Biraq, búl dóngelek Álemde shekten tys jahandanudan basqa, taghy izolyasionizmge jaqyndau basqa da iri tendensiyalar bar, mәselen – Pәkistan nemese Iran, әsirese Aughanstan ispettes basqa elder tym birjaqty diny jolgha týskendigi de shekten tys diny fanatizm qauipin tudyryp túr. Sonymen qatar, kommunizm degen «dinge» tym qatty berilgen Qytay, Soltýstik Koreya, Kuba, Vietnam ispettes elder ózderining sosialisttik iydealdaryn izdeu barysynda – liyberaldy emes mәnerdegi basqaru jýiesin o bastan-aq tandaghan edi. Biraq ol jaqta shekten tys baylar men shekten tys kedeyler joqtyng qasy ekendigin de moyyndau kerek. Al sosialisttik Norvegiya, Islandiya, Shvesiyanyng óz ýlken mәseleleri bar, olar keyingi jyldary basqa órkeniyettegi tym kóp migrasiyalyq aghymdy sinire almay jatyr, sinirmeydi de – sebebi, myqty tehnologiya әri bay da әdiletti ekonomikadan basqa – últtyq salt-dәstýrler kerek-aq, ruhy asqaqtaghan mәdeniyet pen óner kerek-aq.

Al qalghan memleketter kapitalisttik naryqqa shamasy kelgenshe beyimdelip otyr, Ontýstik Koreyada da tura sol naryq, Meksikada da tura sol naryq, Niygeriyada da tura sol naryq, Grekiyada da tura sol naryq, biraq damu dәrejeleri men damu qarqyndyqtary da tym әrtýrli. Al shekten tys últshyldyqqa tipti qatang tiym salu kerek, sebebi 1929-shy jylgha Italiya bolsyn, 1933-shy jylghy Germaniya bolsyn, nemese basqa da syrtqy sayasaty agressivti memleketter – әrdayym tarihta ylghi-ylghy kez-kelgen Dýniyejýzilik soghystargha sebepker bola beretini sózsiz. Tym últshyl memleketter bir-birimen tarihta әrdayym «tóbelesip» qala beretini belgili jaghday.

Al bizding beybit әri beytarap Qazaqstannyng ózining tól qanday últtyq iydeyasy bolghany jón?! Tym júmsaq zang bolsa – sózsiz birtindep qúldyraugha alyp keler, al tym qatal bolsa – ol da dúrys emes – onyng ýstine qazaqy dәstýrli mentaliytetke de mýlde say emes – bizge jaraspaydy. Búl jerde – ylghy tepe-tendikti saqtay bilu kerek. Mening oiymsha, әr adamnyng óz oiy bolu kerek, әr memleketting óz iydeyasy bolu kerek. Áytpese, búghan deyin biz «ýlgi alyp, ýirenu» jolynda birde tek reseylik filimderdi kórdik, birde tek amerikandyq filimderdi kórdik, birde tek týrik filimderin kórdik, birde tek korey filimderin kórdik, al TÓL otandyq qazaq kinosalasyn esh damytpay keldik. Damytsaq ta, tek elikteu – elikteu jәne elikteu prinsiypin ústanyp keldik. IYә, tehnologiyalyq elektronikalyq tehnikagha elikteu kerek, al filimderding MAZMÚNY men iydeyasy ózimizden bolu kerek emes pe!? Jәne búl tek kiynematograf salasynda emes, barlyq basqa da salalarda oryn alghan tendensiya boldy emes pe! Ózimizding tól salt-dәstýrler men zamanauy tehnikany ýilestire otyryp – jana óner tuyndylaryn tudyrsa bolady ghoy! Sol ispettes, jana zandar qansha ozyq bolsa da, tól mentaliytetke – halyqtyq sanagha jat bolmasa dep tileymin.

Bir jaghynan bala qúqyghy bolu kerek, ekinshi jaghynan saliqaly әke úghymy jәne jalpy Tәrbie instituty da bar boluy tiyis. Bir jaghynan demokratiyalyq erkindikter bolu kerek, biraq ekinshi jaghynan anarhiya men haosty boldyrmau bylay túrsyn, tipti DÁSTÝRLI OTBASYLYQ QÚNDYLYQTARDY da eng әueli barynsha nasihattay bilu kerek. Bir jaghynan qazaq tilin damytu kerek, ekinshi jaghynan qazaq tilinde qalay әri MÁDENIYETTI, әri SAUATTY sóileu kerektigin de qosa ýiretu kerek – al týrli shet tilderin jastar ózderi-aq ýirenip alady. Bir jaghynan әiel qúqyghy bolu kerek, ekinshi jaghynan er kisini syilau tendensiyasy da bar boluy tiyis. Bir jaghynan naryq bolu kerek, ekinshi jaghynan SAPALY memlekettik oqu oryndary da bolu kerek. Bir jaghynan mýgedekterge paraolimpiadagha qatysugha shyn mýmkindikti barynsha kóbeytu kerekpiz, ekinshi jaghynan kәdimgi Olimpiadanyng rezervi de turaly úmytpau kerekpiz. Bir jaghynan jasyl ekonomikany oilau kerekpiz, ekinshi jaghynan – eger tabighatty meyilinshe az lastasa – otandyq seh pen fabrikalardy kóptep ashu kerekpiz. Mine, 2020-shy jyldary – jalpy 21-shy ghasyrdaghy últtyq iydeyamyz osynday boluy kerek dep oilaymyn.

Batyrbek Ýristembekov

Abai.kz