Tәuelsizdik jyldary Qazaqstan ózining últtyq ereksheligi men mәdeny basymdyqtaryn aiqyndaytyn bilim jýiesin qalyptastyrdy. Degenmen songhy jyldary qoghamdy tanqaldyratyn ýrdis bayqalyp jýr: orys tilindegi bilim jýiesining sapasy men damuy qazaq tilindegi bilimnen aitarlyqtay artta qalyp otyr. Búl qúbylystyng sebepteri tek til sayasatyna ghana emes, elding әleumettik qúrylymyndaghy ózgerister men qazaq tilin jalghyz memlekettik til retinde kýsheytuge baghyttalghan iydeologiyalyq vektorgha da baylanysty.

 Qazaq tili óz pozisiyasyn nyghaytyp keledi

Qoghamdyq ómirding barlyq salasynda qazaq tiline kóshu — tәuelsiz memleket ýshin zandy әri qajetti prosess. Songhy on jylda elde qazaq tilindegi mektepter belsendi damyp, memlekettik tilde oqytylatyn pәnderding sany artty, joghary oqu oryndarynda qazaq tilindegi baghdarlamalardy tandaghan studentter kóbeydi. Oqu-aghartu ministrligi men Ghylym jәne joghary bilim ministrligi eng aldymen qazaq tildi mektepterge arnalghan jana standarttar, oqulyqtar, sifrlyq platformalar men әdistemeler engizude.

Mysaly, oqu baghdarlamalary janartylghan kezde eng aldymen qazaq tilindegi oqulyqtar jaryq kóredi, al orys tilindegi núsqalar keyinirek nemese mýlde shyqpay qalady. Sonyng saldarynan orys synyptarynda jii eski, qazirgi talaptargha say kelmeytin materialdar qoldanylady. Múghalimder baghdarlamalardy óz oiynsha josparlaugha mәjbýr, sondyqtan osy tildegi bilimge, onyng sapasyna qatty әser etude.

Sonymen qatar, «Oqy jәne ýiren», «Sifrly ústaz» sekildi últtyq jobalar men múghalimderding biliktiligin arttyru baghdarlamalary kóbine qazaqtildi auditoriyagha baghyttalghan. Bilim jýiesining resurstary, beynedәrister, onlayn-kurstar men sifrlyq oqulyqtardyng sapaly oryssha audarmasy jii bolmaydy. Sondyqtan, qazaqtildi mektepter bilim jýiesindegi innovasiyalaryna jyldam әri zamanauy qoljetimdilikke iye.

Orys mektepteri bәsekege qabilettiligin joghaltyp keledi

Búryn, әsirese iri qalalarda, sapaly bilimmen tanylghan orys mektepteri birtindep әlsirey bastady. Osyghan birneshe sebep bar. Birinshiden, dәl orys synyptarynda júmys isteuge dayyn bilikti pedagogtardyng qatary azayyp barady. Jas mamandar qazaq tilinde sabaq berudi jón kóredi, óitkeni búl olargha memlekettik organdarda, NZM-de, Nazarbaev Uniyversiytetinde jәne basqa jetekshi oqu oryndarynda kóbirek mýmkindik beredi.

Ekinshiden, orys mektepteri memleket tarapynan nazardan tys qalyp barady. Negizgi basymdyq qazaq segmentin damytugha beriledi, al orys tilindegi oqu oryndary kómekshi dengeyde qaralady. Qazirgi kýnderi elimizding ónirlerinde — әsirese elding ontýstigi men batysynda, sonymen qatar Abay, Úlytau, Qaraghandy, Aqmola oblystarynda – orys mektepteri oqushylardyng azdyghynan jyl sayyn jabylyp jatyr.

Múghalimder psihologiyalyq aspektini de atap ótedi: orystildi oqushylar óz bilim ortasy shetkeri qalyp bara jatqanday sezinedi. Al qazaqtildi týlekter ózderin últtyq mәdeniyetti janghyrtu qozghalysynyng kópshilik bóligi retinde sezinse, orys synyptaryndaghy balalar men ata-analar kerisinshe, ózderin bilim sayasatynyng «jiyeginde» qalghanday qabyldaydy.

Uniyversiytetter dengeyinde aiyrmashylyq aiqyn

Ayqyn tensizdik joghary bilimde kórinis tabady. Býginde jetekshi memlekettik joghary oqu oryndarynyng — QazÚU, EÚU, QBTU, Abay uniyversiyteti jәne basqalary — kóbi belsendi týrde qazaq tiline kóship jatyr. Orys tilindegi baghdarlamalar azayyp, olargha týsetin bәsekelestik te tómendep keledi. Búl studentterding akademiyalyq yntasyna әser etip qana qoymay, orystildi ghylymy ortanyng belsendiligin әlsiretude.

Qazaqtildi studentter granttar men ghylymy bayqaulargha kóbirek qatysa alady, óitkeni memlekettik tildi bilu — mindetti shart. Al orystildi studentter, dayyndyq dengeyi joghary bolsa da, jii osy bastamalardan tys qalyp jatady. Nәtiyjesinde elding intellektualdyq ortalyghy tabighy týrde qazaqtildi bilim jýiesi kenistigine qaray auysyp keledi.

Áleumettik jәne mәdeny saldary

Orys tilindegi bilimning artta qaluy tek bilim sapasyna ghana emes, qoghamdyq qabyldaugha da әser etude. Búryn әlemdik ghylym men mәdeniyetke jol ashqan orys tili qazirgi kezde bilim salasynda ózining manyzyn joghaltyp keledi. Orystildi mektep týlekteri jii qazaq tilinde oqytatyn joghary oqu oryndaryna týsu kezinde, keyin — memlekettik qyzmetke ornalasuda qiyndyqtargha tap bolady.

Úzaq merzimde búl әleumettik jikteluge әkelui mýmkin: bir jaghynda — últtyq iydeologiyamen tyghyz baylanysty, serpindi qazaqtildi bilim jýiesi, ekinshi jaghynda — bayau әlsirep, eski dәstýrge baylanghan orystildi orta qalyptasady.

Sonymen qatar, orys tilindegi bilimning әlsireui Qazaqstannyng basty artyqshylyqtarynyng biri.

Aytar bolsaq, kóptildilikti qoldau turaly mәlimdelgenimen, memlekettik til sayasaty is jýzinde qazaq tiline ýstemdik beredi.

Taghyda qosarymyz, «tabighy iynersiya» faktory bar: qazaqtildi jýie memleket pen qoghamnyng belsendi qoldauyna sýienip damyp jatsa, orystildi bilim sol búrynghy qalypta, strategiyalyq qoldausyz jәne әdistemelik janartusyz ómir sýrip keledi.

Endi biri, syrtqy sayasattyng әserin de elemeuge bolmaydy. 2022 jyldan keyin ónirde «orystyqtan» alystau ýrdisi kýsheydi. Búl qoghamnyng kózqarasyna da әser etti: orystildi bilim kóbine kenestik kezenning qaldyghy retinde qabyldanyp, zaman talabyna say emes dep eseptelude.

Beysenghazy Úlyqbek

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz