البەتتە، مەكتەپتەن بەلگىلى بولعانداي زاڭ سالاسى (يۋريسپرۋدەنتسيا), زايىرلى مادەنيەتتىلىك (كۋلتۋرا), حالىقتىڭ سالت-داستۇرلەرى (مەنتاليتەت) مەن ءدىني سالا (رەليگيا) – ۇلت ءۇشىن ءارتۇرلى ماعىناداعى جانە ءارتۇرلى قۇقىقتىق ستاتۋستاعى الىپ-الپاۋىت ۇعىمدار. الايدا، سوڭعى وتىز جىل ىشىندە بىزدە عانا ەمەس، كۇللى الەمدە وسى تۋىستاس ۇلى ۇعىمدار ءبىر-بىرىنەن تىم الشاقتاپ كەتكەن جوق پا، ءمان-ماعىنالىق قاراما-قايشىلىقتار تىم كوبەيىپ كەتكەن جوق پا؟! ارينە، قوعامدا «زولوتايا سەرەدينا» - اسىل تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋ ەڭ ماڭىزدى نارسە، دەگەنمەن – كەيبىر ۇلتتىق تۇسىنىكتەردى – ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى دا – اتا-زاڭعا بىرتىندەپ، جايلاپ-جايلاپ ەنگىزە باستاۋ، بالكىم، كەرەك تە شىعار.

سوڭعى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە ەۋروپا جانە اقش ەلدەرى جاڭا دەموكراتيا – «جاسىل» ليبەراليزم دەپ، وزدەرىنىڭ ءتول حريستيان ءدىنى تۇرماق ءتىپتى، 20-شى عاسىردىڭ سوڭىنىڭ وزىندە سول باتىس وركەنيەتىنە ءتان بولعان كادىمگى زايىرلى ەتيكادان، ۇلى كلاسسيكالىق مادەنيەتتەن، ءداستۇرلى وتباسىلىق قۇندىلىقتاردان تىم الشاقتاپ كەتكەندىگى جاسىرىن نارسە ەمەس. ونىڭ ەگجەي-تەگجەيىن ايتۋدىڭ ءوزى قازاقتىڭ قۇلاعى ءۇشىن تۇرپىدەي ەستىلەتىنىن ءبىلىپ، مەن قازىر «ساموتسەنزۋرا» دەگەن مەنىڭ ءوز ىشكى سىپايىلىعىمدى قوسىپ، جازباسام دا بولادى. ساۋاتتى وقىرماننىڭ قولىندا الەمدىك عالامتور دا بار قازىر، حالىقارالىق باق ونىمدەرى دە بار. بىراق، بۇل دوڭگەلەك الەمدە شەكتەن تىس جاھاندانۋدان باسقا، تاعى يزولياتسيونيزمگە جاقىنداۋ باسقا دا ءىرى تەندەنتسيالار بار، ماسەلەن – پاكىستان نەمەسە يران، اسىرەسە اۋعانستان ىسپەتتەس باسقا ەلدەر تىم بىرجاقتى ءدىني جولعا تۇسكەندىگى دە شەكتەن تىس ءدىني فاناتيزم قاۋىپىن تۋدىرىپ تۇر. سونىمەن قاتار، كوممۋنيزم دەگەن «دىنگە» تىم قاتتى بەرىلگەن قىتاي، سولتۇستىك كورەيا، كۋبا، ۆەتنام ىسپەتتەس ەلدەر وزدەرىنىڭ سوتسياليستتىك يدەالدارىن ىزدەۋ بارىسىندا – ليبەرالدى ەمەس مانەردەگى باسقارۋ جۇيەسىن و باستان-اق تاڭداعان ەدى. بىراق ول جاقتا شەكتەن تىس بايلار مەن شەكتەن تىس كەدەيلەر جوقتىڭ قاسى ەكەندىگىن دە مويىنداۋ كەرەك. ال سوتسياليستتىك نورۆەگيا، يسلانديا، شۆەتسيانىڭ ءوز ۇلكەن ماسەلەلەرى بار، ولار كەيىنگى جىلدارى باسقا وركەنيەتتەگى تىم كوپ ميگراتسيالىق اعىمدى سىڭىرە الماي جاتىر، سىڭىرمەيدى دە – سەبەبى، مىقتى تەحنولوگيا ءارى باي دا ادىلەتتى ەكونوميكادان باسقا – ۇلتتىق سالت-داستۇرلەر كەرەك-اق، رۋحى اسقاقتاعان مادەنيەت پەن ونەر كەرەك-اق.

ال قالعان مەملەكەتتەر كاپيتاليستتىك نارىققا شاماسى كەلگەنشە بەيىمدەلىپ وتىر، وڭتۇستىك كورەيادا دا تۋرا سول نارىق، مەكسيكادا دا تۋرا سول نارىق، نيگەريادا دا تۋرا سول نارىق، گرەكيادا دا تۋرا سول نارىق، بىراق دامۋ دارەجەلەرى مەن دامۋ قارقىندىقتارى دا تىم ءارتۇرلى. ال شەكتەن تىس ۇلتشىلدىققا ءتىپتى قاتاڭ تيىم سالۋ كەرەك، سەبەبى 1929-شى جىلعا يتاليا بولسىن، 1933-شى جىلعى گەرمانيا بولسىن، نەمەسە باسقا دا سىرتقى ساياساتى اگرەسسيۆتى مەملەكەتتەر – ءاردايىم تاريحتا ىلعي-ىلعي كەز-كەلگەن دۇنيەجۇزىلىك سوعىستارعا سەبەپكەر بولا بەرەتىنى ءسوزسىز. تىم ۇلتشىل مەملەكەتتەر ءبىر-بىرىمەن تاريحتا ءاردايىم «توبەلەسىپ» قالا بەرەتىنى بەلگىلى جاعداي.

ال ءبىزدىڭ بەيبىت ءارى بەيتاراپ قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ ءتول قانداي ۇلتتىق يدەياسى بولعانى ءجون؟! تىم جۇمساق زاڭ بولسا – ءسوزسىز بىرتىندەپ قۇلدىراۋعا الىپ كەلەر، ال تىم قاتال بولسا – ول دا دۇرىس ەمەس – ونىڭ ۇستىنە قازاقى ءداستۇرلى مەنتاليتەتكە دە مۇلدە ساي ەمەس – بىزگە جاراسپايدى. بۇل جەردە – ىلعي تەپە-تەڭدىكتى ساقتاي ءبىلۋ كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، ءار ادامنىڭ ءوز ويى بولۋ كەرەك، ءار مەملەكەتتىڭ ءوز يدەياسى بولۋ كەرەك. ايتپەسە، بۇعان دەيىن ءبىز «ۇلگى الىپ، ۇيرەنۋ» جولىندا بىردە تەك رەسەيلىك فيلمدەردى كوردىك، بىردە تەك امەريكاندىق فيلمدەردى كوردىك، بىردە تەك تۇرىك فيلمدەرىن كوردىك، بىردە تەك كورەي فيلمدەرىن كوردىك، ال ءتول وتاندىق قازاق كينوسالاسىن ەش دامىتپاي كەلدىك. دامىتساق تا، تەك ەلىكتەۋ – ەلىكتەۋ جانە ەلىكتەۋ ءپرينتسيپىن ۇستانىپ كەلدىك. ءيا، تەحنولوگيالىق ەلەكترونيكالىق تەحنيكاعا ەلىكتەۋ كەرەك، ال فيلمدەردىڭ مازمۇنى مەن يدەياسى وزىمىزدەن بولۋ كەرەك ەمەس پە!؟ جانە بۇل تەك كينەماتوگراف سالاسىندا ەمەس، بارلىق باسقا دا سالالاردا ورىن العان تەندەنتسيا بولدى ەمەس پە! ءوزىمىزدىڭ ءتول سالت-داستۇرلەر مەن زاماناۋي تەحنيكانى ۇيلەستىرە وتىرىپ – جاڭا ونەر تۋىندىلارىن تۋدىرسا بولادى عوي! سول ىسپەتتەس، جاڭا زاڭدار قانشا وزىق بولسا دا، ءتول مەنتاليتەتكە – حالىقتىق ساناعا جات بولماسا دەپ تىلەيمىن.

ءبىر جاعىنان بالا قۇقىعى بولۋ كەرەك، ەكىنشى جاعىنان ساليقالى اكە ۇعىمى جانە جالپى تاربيە ينستيتۋتى دا بار بولۋى ءتيىس. ءبىر جاعىنان دەموكراتيالىق ەركىندىكتەر بولۋ كەرەك، بىراق ەكىنشى جاعىنان انارحيا مەن حاوستى بولدىرماۋ بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى ءداستۇرلى وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى دا ەڭ اۋەلى بارىنشا ناسيحاتتاي ءبىلۋ كەرەك. ءبىر جاعىنان قازاق ءتىلىن دامىتۋ كەرەك، ەكىنشى جاعىنان قازاق تىلىندە قالاي ءارى مادەنيەتتى، ءارى ساۋاتتى سويلەۋ كەرەكتىگىن دە قوسا ۇيرەتۋ كەرەك – ال ءتۇرلى شەت تىلدەرىن جاستار وزدەرى-اق ۇيرەنىپ الادى. ءبىر جاعىنان ايەل قۇقىعى بولۋ كەرەك، ەكىنشى جاعىنان ەر كىسىنى سىيلاۋ تەندەنتسياسى دا بار بولۋى ءتيىس. ءبىر جاعىنان نارىق بولۋ كەرەك، ەكىنشى جاعىنان ساپالى مەملەكەتتىك وقۋ ورىندارى دا بولۋ كەرەك. ءبىر جاعىنان مۇگەدەكتەرگە پاراوليمپياداعا قاتىسۋعا شىن مۇمكىندىكتى بارىنشا كوبەيتۋ كەرەكپىز، ەكىنشى جاعىنان كادىمگى وليمپيادانىڭ رەزەرۆى دە تۋرالى ۇمىتپاۋ كەرەكپىز. ءبىر جاعىنان جاسىل ەكونوميكانى ويلاۋ كەرەكپىز، ەكىنشى جاعىنان – ەگەر تابيعاتتى مەيىلىنشە از لاستاسا – وتاندىق تسەح پەن فابريكالاردى كوپتەپ اشۋ كەرەكپىز. مىنە، 2020-شى جىلدارى – جالپى 21-شى عاسىرداعى ۇلتتىق يدەيامىز وسىنداي بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.

باتىربەك ۇرىستەمبەكوۆ

Abai.kz