IV

Kýlәnning kelip qaytqanyn estigen song Ýrimjige tez jetuge asyqtym. Endigi barlyq jol baghdarym, nysana, tiyanaghym sonyng aitqan aujayy boyynsha belgilenbek qoy. Júrt kózine Azattyng menimen birge kórinbey túra túruy qajet ekendigin, mening aldymen Ýrimjige baryp ahual iyelep qaytuymdy ýsheui de qúptady. Sonan song ne isteytindigim, qayda baratyndyghym jóninde osy auylda aqyldaspaq boldyq.

Ertenine tanerteng Ánuar avtomobili jolyna bastap aparyp, Ýrimjige qaytqan avtobusqa shygharyp qaytty. Ýsh kýnnen song atymdy aparyp, meni ertip kelmek.

Ýrimji qatynas beketine týsten keyin saghat ekide jetip, avtobustan týse sala tóteley jóneldim. Qalany búryn ekige bólip ótetin Ýrimji ózenining tastaqty keng arnasy qabat-qabat salynghan ghimarattardyng astynda qalypty. Sekirgennen sekirip ilgerilep, ishkeriden kóship kelushiler kóbeygendikten, tipti qabatty ýilerding bauyryna da yghy-jyghy kishkene balshyq ýiler salynyp, kóshelerining ózi bitelip qalghanday. Tótelesem de kósheden kóshege búrylyp, biraz ailanyp jetuge tura keldi.

IV

Kýlәnning kelip qaytqanyn estigen song Ýrimjige tez jetuge asyqtym. Endigi barlyq jol baghdarym, nysana, tiyanaghym sonyng aitqan aujayy boyynsha belgilenbek qoy. Júrt kózine Azattyng menimen birge kórinbey túra túruy qajet ekendigin, mening aldymen Ýrimjige baryp ahual iyelep qaytuymdy ýsheui de qúptady. Sonan song ne isteytindigim, qayda baratyndyghym jóninde osy auylda aqyldaspaq boldyq.

Ertenine tanerteng Ánuar avtomobili jolyna bastap aparyp, Ýrimjige qaytqan avtobusqa shygharyp qaytty. Ýsh kýnnen song atymdy aparyp, meni ertip kelmek.

Ýrimji qatynas beketine týsten keyin saghat ekide jetip, avtobustan týse sala tóteley jóneldim. Qalany búryn ekige bólip ótetin Ýrimji ózenining tastaqty keng arnasy qabat-qabat salynghan ghimarattardyng astynda qalypty. Sekirgennen sekirip ilgerilep, ishkeriden kóship kelushiler kóbeygendikten, tipti qabatty ýilerding bauyryna da yghy-jyghy kishkene balshyq ýiler salynyp, kóshelerining ózi bitelip qalghanday. Tótelesem de kósheden kóshege búrylyp, biraz ailanyp jetuge tura keldi.

Ózime tanys kishkene temir qaqpa syrtynan qúlyptauly eken. Qysqa kóshe әli de jym-jyrt, eshkim kórinbeydi. Rúqsatpen kelgen jolqaghazy bar adam neden qoryqpaq. Dualynan sekirip týsip, Aqiyanyng ýiine kirip bardym. Aqiya da Izbasar da joq. Qarsy ýiinen Qúljannyng ynyranghan bayaghy dauysy ghana estildi. Tiri ólik jauyma sәlem qaryzym bar ma, joldyq palitony sypyryp tastap, beti-qolymdy jua bastaghanymda «Aqa!... Aqatay!» dep dabystady Qúljan. Ýn qatpadym. «Aqash, Aqash! Aqatayym!» Jalynyp-jabarynyp jauap ala almaghan song qymyrlaghanday boldy da taq-taq etkizip, qos tayaqpen jyljyp kele jatqany bilindi.

Men mәikisheng ghana juynyp-sýrtinip, shashymdy tarap túrghanymda esik ashyldy. Ýnsiz qarasa qaldyq. Qol-ayaghy shiydey, qarny tegenedey, kók ayazdanyp isinip ketken shúbar betin alja-alja әjim basyp alypty. Menikinen beter agharyp ketken súiyq shashy qúiynnan qoqsyghanday úipa-túipa. Taraq ta, su da tiyip kórmegendigi әigilenip túr. Salbyrap týsip ketken kóz terisining astynan óleusiregen birdemesi әreng jyltyraydy. Qaraghan sayyn bet-auzy dirildep-jybyrlap barady.

- Siz kim? - degeninde qaltyraghan dauysy әreng estildi.

- Men - Bighabil!

Eki baldaghynyng jer tireri taqtay edennen taya bere ekpetinen týsti Qúljan.

- Aghatay-ay... Kishkene balam bar ghoy, keshir meni, keshir! - Álsiz shyrylday jalyndy. - Keshiriniz, aghatay, keshire gór! Ne shartynyz bolsa da oryndayyn!.. Aqiyanyng aitqanynan basqanyng bәrin qoyghanmyn, tәubege kelgenmin!.. Menen qauiptenbeniz, ar-újdan aldynda ant eteyin!

- Ar-újdan atauynan sadagha ket! Senen qauiptenerlik eshtenem joq. Ýkimetting rúqsatymen qayttym! Eger qynq etseng «it basyndy janshyp tastaymyn», úqtyng ba?

- Qúldyghym bar, úqtym, qúldyghym bar! - Eki baldaghyna sýienip әreng týregeldi de, ilby jýrip shkaf pen asadaldyng artyna ýnilip eshtene taba almay, kereuet astyna, pesh quysyna kóz jýgirte sóiledi. Araq izdep jýr eken. - Meni izdep kelgeninizge qúldyghym bar, aghatayym, qúldyghym bar!.. Yapyray, aman kelgen quanyshynyzgha bir tartyp jibersek... Aqiya úryspas edi, endi tipti úrmaydy da... Sen kelding ghoy, ol qanday quanar eken!.. Ózinizding sumkanyzda birer bótelke bar shyghar? Aqatay kelgende ekeumiz tatulasyp, mayraghay da tayraghay bolyp otyrayyqshy, sizding keshirimshildiginizge...

Izbasaryn jetektep kirip kelgen Aqiya maghan anyra qarap túryp qaldy. Kózin syghymdap-syghymdap jiberip, ýnile týsti.

- Ras senbisin? - Kemsendey súrap, enirep jiberdi. - Nege hat jazbadyn?.. Tiriliginnen ýmitimdi nege ýzdirding osynsha!

- Ýibay-au, «siz» desenshi, Aqatay-au! - dep qalghan Qúljangha Aqiya týiile qarap, iyegin jalghyz-aq kóterdi. «Ket, shyq» degeni eken. Qúljan enkeng qaghyp esikke bettedi. Sasqandaghy bar jýrisi sol-aq siyaqty. «Ói, belim, belim! Qúryp qalghyr, qanshalyq asyqsam da bolmay qaldy ghoy, úrmashy, Aqash, úrmashy, shyghayyn dedim ghoy mine, mine!..».

Aqiya da, Izbasar da kirpik qaqpay maghan qarasyp qalypty. Qúljannyng qoryqqan toraysha bezeyin dese de jýrisin mandyta almay shyr qaghyp bara jatqany qúlaqtaryna da kirmegendey, telmire qarasady maghan. Tegi, búl ekeuining sezimine Qúljannyng búl qúlshylyq әreketi ýirenshikti әdetke ainalyp qalghan siyaqty. Al, mening kózim sonshalyq ayanyshty halge týsken jauymnan aiyrylar emes. Qúljan tabaldyryqtan óte qalbaraqtap, esikti qatty jabysymen moynyma Aqiya asyla ketti de, esire-dalúra sýidi. Egile sóiledi.

- Tiri ekenindi nege bildirmedin, meni nege ayamadyn?.. Hat jazbasang da, Ýrimjige kelgenderden nege sәlem aitpadyn!

Taghy da sol óldi degen habar boyynsha Aqiyanyng menen ýmit ýzip qalghanday, sol toryghu arqyly ýlken ókinishti is istep qoyghanday bir jaghdayyn osy sózderinen seze bastap edim. Saghynyshty qúshaqtar jabysqanda aldymen qúrsaghynyng tirelui sol sezigimdi rastay týsti. Biraq, semirip qazylanghan qúrsaqtyng da osylay tiyetindigin Shayardaghy «Býbiden» kórgendigim, sezik pen kýdikke toytarys aitqanday boldy. Aqiyadan qúshaghymdy jazyp, maghan әli de qadala qarap túrghan Izbasargha úmtylyp baryp, kóterip aldym. Aqiya sonda ghana es jiyp, әke men balany tanystyrmaghandyghyn eskerdi:

- Izbasar, janym, botam, әkendi tanydyng ba?.. Óz әken!.. Óz әken!..

- Aqiyash, aqyryn sóile, saytanyng esik syrtynan tyndap túrghan shyghar!

- Meyli, óle qalsyn! - dey saldy Aqiya dabystap. - Esik-terezeden tyndasa óletindigin úqtyryp qoyghanmyn!... Mynauyng qalay eken, kishkene kezindegi Asqarynnan aumaytyn shyghar? - dep Izbasar ekeumizge kezek qaray berdi sonson. Kýrsine berdi ózi. Qabaghynda auyr múng bary bayqala týsti. Sýie berdim Izbasardy.

- Dәl sonymnyng ózi!.. Mandayy, kózi de!.. Mandayy, shashyndaghy orayy - bәri de...

Kózine irkilgen túp-túnyq jasyn qolymen qagha sala kýlimdegen boldy Aqiya.

- Al, sýiinshi ber ózin!

- Al, al, barymdy al!

- Baryndy beruden endi ketkenindi... ketetinindi týsinemin!.. Maqpalyng týgil, Kýlәnine tengermeytinindi aitqansyng ghoy!.. Sonda da... aman qaytqanyna qanshalyq quanyshty ekendigimdi týsinersin... mineki, endi Izbasarymnyng da әkesi tiri!..

- Menen sýiinshi súraghan habaryng osy ma?

- Jogha! - dedi de kýlip jiberip, shay jasady. - Kýlәninning ózi kelip qaytty. Ap-aman, densaulyghy qalpynda, Qúlja audanynyng ózinde túrady eken. Onda barghan song atyn Gýlbanugha ózgertipti. Al, Maqpal men Asqardy dәl ózing mólsherlegendey 62-shi jyldyng bas kezinde Shәueshek avtobusyna jolhatpen Sanjydan otyrghyzyp jóneltipti. Ýlken ýimen birge aman-esen ary ótip ketkenin de biledi eken!:..

- Kýlәn osynda óz ýiine keldi me?

- Mening qazirgi ahualymdy Aytolqynnan estigen song keldi. Aytolqyn apay senen ana jyly maghan «keldi» delingen hatty oqyp kórgendigin de aitypty... Kýlәn Izbasaryndy tanyp qoydy. Kóz jasyn aghyta otyryp kóp sýidi betinen. Men úyalghandyghymnan oghan bar shyndyghymdy irikpey aittym. Osynda ýsh qondy...

- Myna Qúljanyng kórdi me ony?

- Kórgenimen ne keledi qolynan. Qayda túryp, qaydan kelgenin bilmeydi. Ózine qarap tyjyrynyp túrghan Kýlәnning jýzine de qaray almady.

- Al, sen ekeumizding múnday baylanysymyzgha Kýlәn ne aitty?

- Izbasardy kórip jylaghany bolmasa, qarsylyq ta, qúptaytyn da shyray bayqatpady. Men oghan, Qúljannan kek alu ýshin jәne úrpaqsyz qalatyndyghymdy aityp, saghan jylaghandyghym ýshin osylay bolyp qalghanymyzdy jasyrmay aittym. Múnym eshqanday qiyanat emes, Maqpaldyng ózine de osyny aitar edim!

- Kýlәnning «Bighabil osynda qayta orala qalsa ait» dep maghan qaldyrghan sәlemi bar ma?

- Bar, - dep kýrsindi Aqiya. - Adresin Gýlbanu atymen anyqtap jazyp berip ketti. «Kele qalsa Bighangha mening myna sәlemimdi ait, Maqpaly ony ómir boyy kýtetindigine ant etip ketken. Bighan shekaradan óter shaghynda maghan bir jolyqpay ketpesin, biz ol ótetin eng qolayly shekaranyng dәl týbindemiz!» dedi. «Osy sәlemimdi úmytpay jetkiz!» dep qoshtasar shaghynda tapsyrdy maghan...

Aqiya menimen osylay әngimelese otyryp, eki shyny ghana shay ishti. Izbasarynyng qúlaghyna birdeme dep sybyrlap, aldyma otyrghyzdy da, qol boqshasyn alyp shyghyp ketti.

- Apang ne aitty? - dep súradym úlymnan.

- Qarsy ýidegi itting qasyna barma! - dedi.

- Ol itting aty kim, bilesing be?

- Bilemin, onyng aty iyt. Onyng qasyna jaqyndama dedi apam, qauyp alady deydi.

Kýlip jiberip, Aqiyanyng ýiretindisin men de qúptadym.

- Apang ras aitady. Búl it saghan jaqyndasa qashyp ket!

- Biraq meni jaqsy kóredi ghoy ózi?

- Ótirik jaqsy kóredi. Búl it asa aldamshy iyt, yryldamay qabady. Meni de jaqsy kóretindigin aityp jýrip, ayamay qapqan bolatyn!

- Qúmar agham da osynday aitty maghan, ony da qauyp alypty ghoy!

- Qúmar aghang múnda keldi me?

- Keldi, kóp keletin boldy... Maghan oiynshyq әkelip beredi. Ádemi kiyim de әkelip beredi. Myna kiyimimdi sol әkelip bergen. Jaqsy, iye, jan qaltasy kóp, gýli de әdemi, qarashy ózin!

- Qúmar aghang apanmen ne sóilesedi?

- Sening atyng Bighabil ma, әke?.. Qúmar agham seni kóp aitady. Mening betimnen kóp sýiedi, kishkene Bighabil deydi. Apamdy da kóp sýiedi...

- Ekeuing ne sóilesip otyrsyndar? - dep qatty kýle kirdi Aqiya. Men ornymnan týregelip, qos qolymdy soza berdim.

- Qúttyqtaymyn seni, Aqiyash!

- Endi qúttyqtamay-aq qoy, - dep kýrsindi Aqiya. - Ol ekeumiz alghash uәdeleskende qúttyqtap edin, ne kórmedik onan son!... Sen taghy qúttyqtasan, mening ýstime taghy bir hotyn alar! - Ekeumiz qatar kýldik.

- Sen, ózindi qorqytatyn taghy bir Qúljangha tiyip ketsen, ol әriyne taghy bir shóken tappay qoya ma!

- Mening nelikten qoryqqanymdy, onan song qaytpegimdi súrap bilse bolmas pa edi? «Jasyryn sóilesip aqyl qossaq!» dep te sәlem aittym. Aytqan jerime kelmedi. Mening pikirimdi estigen son, eger qabyldamasa sonan song da bir jezókshe tabylmas pa edi oghan?!

- Ol shaqta senimen sóilesuden jýregi tauday Kýlәn men Maqpal da qorqady eken ghoy! Al, jer audarylyp ketken, rejimdegi Qúmar qaytyp sóilespek!

- Osylay jenesinder ghoy!.. Ol da osylay jengen song men senimen baylanysyp qalghanymdy aityp, Izbasaryndy kuә qyp tartyp edim. «Menen kegindi alypsyng ghoy, boldy endi, keshir!» dep kýlip otyryp aldy. Sonan son...

- IYe, sonan songhyny bilip boldym. Oghan da bir Izbasar tauyp beruge kirisipsin.

- Joq, tosa túr!.. Sonan song Izbasaryndy tiri jetim etpeu ýshin janamang bolsam da seni kýtetindigimdi aityp toqtatyp qoyghanmyn. Ol tilegime kesir bolghan, sening keyingi ólgen habaryna senip ketuim boldy. Qúmar taghy kelip menimen birge jylasty da, Izbasardy qúshaghyna alyp otyryp, tiri kýnimde saghan jetimdik kórsetpespin dep betinen sýidi. Osy uәdesi boyynsha qayta jarastyq. Mening oghan endigi qoyatyn shartym osy ghana bolyp qalghan. Qúljandy kóshede araqtan ólgen etip, sen ýshin aza maly retinde songgha kelistik!

Aqiya qazangha tamaq asyp qoyyp kelip, maghan qúrt-irimshik pen araq qúighanda ózining araq ishpegendiginen, qúrsaghy jónindegi sezgenim rasqa shygha keldi. Ol jónindegi kýlki men qaljynnan mýlde tyidym ózimdi. Qúmarmen ekeuining zor aqylmen qayta tabysqandyghyn quanyshpen qarsy alatyndyghymdy aityp ishtim.

- Árkimge bir tiyip, eki dostan da bala tapqanday, bylapyt әielge ailanghanymnan qorlansam da, -Aqiya jylap jiberip, kóz jasyn sýrte jalghastyrdy sózin. - Áyteuir, búryn sýiip tabysyp nekelengen adamym ghoy! Jәne mynauyma óz әkesin izdetpeytini belgili boldy! Artynan oilap kórsem, osynym dúrys siyaqty. Dúrys bolatyny, seni Maqpal kýtip otyrghanda, Kýlәnday qasiyet iyesi bolghan әiel kýndiz-týni tileuindi tilep jýrgende... tiri kelseng de Izbasar ekeumizding kóldeneng túra qalghanymyz kelispeydi eken!

- Aqyldaryng abzal bolypty, Aqiyash! Qaytadan búl tabysularyng maghan da quanysh boldy. Dýniyedegi ózim jaqsy kóretin әielderdi týgel jar etip ala bersem, mening kim bolatyndyghymdy da oilapsyn!.. Myna Izbasaryndy ógeysitpeytin, ózing bótensimeytin, búrynghy sýigenindi qayta tapqanyn, qanday jaqsy bolghan! - Kózimnen qos tamshy yrshytyp jiberip, úlymdy qúshaqtap sýie berdim. - Sen Qúmardan basqa taghy bireuge tiyetin bolsan, mynauymnan alandaytyn edim!

- Sening bizdi de qimay qinalatynyndy bilgenmin! - dep Aqiya da kózin sýrtti.

- Sen ózindi «әrkimmin» dep qorlanba, Aqiyash, oiyna alma múnday sózdi! Qúmardy kirshiksiz sýi! Búl Qúmardan da, senen de, menen de ótilgen qylmys emes, myna aspan jendetterining qylmysy ekendigi aiqyn ghoy! Zorlanyp aiyrylysyp, jiyrma jyl naqaq jazalanghan, zaryqqan bizge júrtshylyq onday aiyp taqpaydy!.. Al, әlgi dәu jendet... Maqúlbek sol beti óldi me?

- Joq, bauyrymen jorghalaytyn januardyng biri bolyp qayta tirildi. Qazir panasyz. Altyngýl tastap ketken. Ákesining Qútybidaghy bir dosy baghugha әketti dep estip edik, qazir kóbinshe kóshege týneydi eken.

- Sening myna Qúljanynnan da kýni tómen deshi, óstip tiri qalghany da dúrys bopty!

- Myna jendetting kórgilikti tiri kórgeni jaqsy degen sening pikiring boyynsha baghamyn dep zerigip boldym! - dedi Aqiya. - Týneukýni bir týnde esigimiz ashyq qalghan eken. Tayaghyn eptep tyqyldatyp osy ýige kirgeninde oyandym. Qolynda pyshaq bar eken. Áreng tartyp aldym!

- Olay bolsa, qany qarayyp, shegine jetkeni ghoy!.. Ýsheuinning birindi oqys etpey túrghanynda, qazir-aq jaylay salayyn ba! Araqpen sileytemin de, bir kóshege aparyp tastay salamyn!

- Sen jol jýresing ghoy, kesir bolmasyn. Múnyng ajalyn Qúmar kórinbey jýrip, kóshege shyqqanynda kezdestirmek, túra túrsyn!..

- Gýlnisa men Sәida týrmeden shyqty ma? - dep súradym sonan son.

- Joq, әli jatyr dep estiymin. Álibek aghay da shyqpady. Onymen qatarlas týrmelengen qúqyq iyelerinen eshkim shygharylmay jatyr. Aytpaqtayyn, senimen ana jyly birge kelgen Toqty Basit úrlyqty mýlde kәsipke ainaldyryp, birneshe jankeshti úrymen birlesip alghan eken. Qolgha týskennen keyin bir jyldan song atyldy. Úrlap joghaltqan nәrseleri adam shoshyrlyqtay kóp eken!

Búl habargha ashynyp, ýnsiz otyryp qalyppyn. Aqiya Lәtipa apay jóninde sóilep ketti: ony Aqiya Tarym maydanynda Bighabilmen birge bolghan dep estigeni boyynsha izdep tauyp tanysypty. Eri kesimdi mýddetin bitirip týrmeden shyghysymen, Shanhaygha qaytadan jýrip ketu ýshin Týrkiya pasportyn alyp qoyghan eken. Eri týrmeden osy jazghytúrym shyghysymen erte jónelipti. Aqiya búl jóninde sóilep bola bergende súradym.

- Jaubasardyng qayda ekendigin bilesing be?

- Ol 62-shi jyldan song Ile oblysynyng basshylyq qyzmetine taghayyndalghan eken.  Keyin әperbaqan solshyldyghyn qoyyp, tәubagha kelip qalypty dep estip edik. Byltyrdan beri asa jaman aurugha tap bolypty. Qan ragy deydi. Qanyn týgel auystyryp, taza qanmen tolyqtyrsa da bolmay asqynyp, býkil denesi shirip bara jatqan siyaqty. Teri tesikterinen qandy iring shypyldap shyghyp túrady eken. Óledi desip jýr. Qazir Ýrimjide auruhanada jatyr deydi.

Jaubasardyng búl halinen sýiinish te, kýiinish te sezinbey auyr kýrsindim. Kimning isi dúrys ekendigin sau kezinde kózine súgha kórsetip, óz jolymmen kek alsam, qapalyghym jenilder edi ghoy!..

Aqiya ekeumiz Izbasardy ortagha alyp, kezek sýie jatyp әngimelestik. Ana jylghyday qoyyndasudy oiymyzgha da almaytynday, ótken-ketken әngimege oiysa berdik. Ondaghy bal jalasqan ashyna endi kelinge ainala qalmady ma? Oghan Qúljandy sýzdiruim esime týse qalghanda kýlip jiberemin. Nege kýletinimdi Aqiya da seze qoyyp syqylyqtady.

- Qúmar saghan Qúljandy sýzdirmedi me? - dep súradym bir orayy kelgende.

- Qúljan meni onyng nekeli qoynynan suyryp alyp әieldengende, endi Qúmar sýzdirmey qoymaq pa, ha-ha-ha-ha-ha...a.., ol tipti, ashyqtan-ashyq sóilep jatyp sýzdirdi!.. Búl isterimiz, qayta oralmas, jәne basqa adamnyng basyna týspegir komediya ghoy! - dep kýrsindi Aqiya. - Oghan sen ekeumizding qalay baylanysyp qalghandyghymyzdy týgel aitsam da, búl komediyamyzdy jasyrdym. Oghan sen de aitpay-aq qoy!.. Kek alu demesek, sondaghy ózing aitqanday, adam qorlanatyn is qoy!

- Basqasynyng bәrin aittym deysing be?

- IYe, Qúljanday itten bala kórgim kelmegeni, Izbasardy senen, kóz jasymdy tógip otyryp ótinip alghanym ras emes pe!.. Qúljan men Qúmardyng ózinen kegimdi osylay alghym kelgeni de ras bolatyn. Nekeli erim basqa әielmen ýilenip ketken son, sonyng ózi siyaqty naghyz adamnan bala tughanym qate bolmaq pa!.. Múny ózi de әdilet jolymen, shyndyghymen moyyndap kýldi.

- Ol әli de Toqsynda ma?... Qashan keler eken?

- Erteng kelip qalar. Anau búzyq әieline osy joly «talaq qatyn» berip qaytpaq bolyp ketken. Aralarynan bir bala tua salyp ólipti. Al, ol әielding ózine obal joq eken, sebebin tolyq, ózinen estirsin.

«Óter is ótti, - kýrsine oilandym ishimnen. -Onymyzda bizge tanylatyn qylmys joq delik. Áz dosyma endilikte kýmәn tudyryp qoysam, naghyz qylmys sol bolmaq. Aynaday túnyq jýregine qara kólenke týsirsem, endigi túrmysyna da týn ornamay ma!»

- Aqiyash, men erteng qonaq ýige baryp jata túrayyn. Aldylaryndaghy nekeli túrmystaryna kólenke týsirmeu ýshin, Qúmargha endi búl ýiden kórinbeuim dúrys! - dedim sol oimen.

- Joq, endigi túrmysymyzgha eshqanday kólenke týsirmeuge ant etiskenbiz. Senimen aman kórisudi ózi de qatty ansap jýr. Osynda túra ber, jasyrynba! Endigi eng jaqyn, eng adal dosynnyng ýii bolsyn!.. Jalghyz-aq, Qúljan kóshede óletin shaqtyng aldy-artynda Qúmar ekeuing de búl manaydan kórinbeytin bolasyndar!..

Aqyldasa kele ertenine jer astyndaghy ýige ornalastym. Tósenish oryn, azyq-týlik týgelimen sonda kóshirildi. Sol kýnning týn ortasy aua bere kilettegi temir qaqpaq ashyldy da, bireuding týsip kele jatqany estildi.

- Qaydasyn, Bigha, qaydasyn? - degen Qúmardyng ýnin tany qoyyp, shyraq jaghyp týregeldim.

- Múnda, múnda!..

- Qúshaqtasa týstik. May shyraqtyng dirildegen ala sәulesinde bir-birimizding appaq shashymyzdy sylasyp, iyqtan, arqadan qaghysyp alyp, qayta qúshaqtastyq. Ýn de joq. Qalshyldaghan-dirildegen qúshaqtarymyzdan ghana jylasyp túrghanymyz, jylasqanda da jay emes, ishten ezilip-egile, enirey kórisip túrghanymyz belgili...

- Boldy endi, sabyr etinder! - degen Aqiyanyng ýni estilgende jalt qarastyq. Aqiya Qúmardyng sonynan kelip, birge jylasyp túr eken. - Sen ekeuing aman kóristinder ghoy, qoyyndar endi!

- Ói, Aqiya, Izbasargha anau shoshqan, - Qúmar sóz sonyn týsire almay solqyldady.

- Esigin qúlyptap keldim! - dedi Aqiya.

Aqiya kishkene stolgha dastarqan jasap, shay qúidy da shyghyp ketti. Qúmar ekeumiz otyra qalyp kýlistik. Kóz degening búlauday.

- Qanshalyq tergelsem de eshqanday qylmysqa moyyndamay kelip edim, Qúmash, - dep kýrsine sóiledim men. - Sening aldynda moyyndarlyq bir qylmyssymaqty, 70-shi jyldyng qysynda osynda kelip taptym. Ol shaqtaghy Aqiya ekeumizding jaghdayymyz da ol qylmys sanalu týgil kemshilik te emes, jenisimiz bolyp eseptelip edi. Seni Toqsynnan ýilenip alypty dep Aqiyanyng tókken kóz jasyna, Qúljanda qalghan kegimizge-namysymyzgha shydamaghandyqtan tapqanmyn!.. Jau qolyna ótip ketken Aqiyagha sening qaytyp keletinindi kim oilaghan!.. Saghan opasyzdyq istemek niyetim joq edi, keshir!

- Týsingenmin, tolyq týsinik tapqanmyn!... Ol jayttering qylmys emes, ar-újdany kýshti namysker adamdardyng ortaq jauyna óshtiginen tuylghan  jauyngerlik is. Ekeuinde de maghan qastyq niyet joq! Eger osy bala Qúljannan payda bolsa, Aqiyamen qaytadan kelisuimning mýmkindigi joq edi. Izbasar - sening de mening de izbasarym, alalyghy joq, adal balamyz!

- Al, keyingi alghan әielinnen qalay ajyrastyn, sony aitshy!

- Ol әiel, bir kórmege súlu shóken edi, - dep bastady Qúmar әngimesin. - Toqsynnyng bir kommunasynda rejim astynda isteuge týskenimnen son, әtiret kadrlary qalpaghyma qaramay jaqyndasyp, diktatura jýrgizbey, keng ústaytyn bolyp qalghan. Sol shaqta bir erden shyqqan shóken, jalt-júlt etip, menen kózin aiyrmaytyn bolyp jýrdi. Aqiya Qúljanmen nekelenip alghanyn estigen song men de kóz tiktim oghan. Aqiyanyng dertinen sol ghana qútqaratynday kórine berdi. Kezi kelgen bir inirde alyp soqtym. Sóitip eki-ýsh kýn ótken song uәdelestik. Zuhyra men Lәilining ózi bola qaldy. Mening jolymda óletindigine deyin aitty. Basshymyzdyng rúqsatymen neke qaghaz alyp, shekildeuik-búrshaqpen[1] toy istedik.

Shókenim jasanu men bezenuding әke-babasyn toydan song kórsetti. «Altyn syrgha!», «meruert alqa!», «jaqút jýzik!» dep qynqyldap jýrip, qaryzdandyra berdi. Ol kezde qúba tóbel kiyinudi jaqtap, «burjuysha bezenu» men «tórtke kónelikke» qarsy úran kóterilip túrghandyqtan, men qoryqsam da ol qoryqpady. Jibekten-jibek, dýrdinnen-dýrdin bolyp órley jóneldi. Qyp-qyzyl bolyp jasanyp alyp, al qydyr sonson. «Ákemning dosynyng ýiine», «basqa baygha tiyip ketken sheshemning ýiine», «әpkemning ýiine», «naghashymnyng ýiine», «bólemning ýiine», «bólemning jiyenining ýiine» dep әr kýni jolaushy boldy da jýrdi. Izdep barsam, birde qalyng jýgeri arasynan, berde shekildeuik arasynan, qaydaghy shytyrmannan shyghady. Tәrbiyeme kónbeytindigi kóringen son, týbinde bir shataq shygharyn bilip, tizimdep jýrdim de, әkesine, әtiret bastyghyna aittym. Kelinshegim olardan syn-pikir estip kelgen kýni maghan shanqyldaytyn boldy. «Men ýide jalghyz otyrudan zerikpeymin be!», «Meni kóne zamannyng pomdarynsha[2] qamap qong ýshin alyp pa edin!», «Bilip qoy, men tómen orta diqannyn, tónkerisshi taptyng qyzymyn!», «Sen bizding baqylauymyzda ózgeruge kelgen keri tónkerisshi elementsin! Sen meni baqylay almaysyn, seni baqylau qúqyghy mende!», «Seni men ózgertemin, sening meni shekteu qúqyghyng joq!» degen sayasatqa saya berdi tili. Sóitip jýrip, bir qyz tapty da, kótere jýrip kezip, ýsh aigha jetkizbey óltirdi. Qol-ayaghyn solay jenildetip alyp, onan sayyn jortty. «Aqiya» dep qalghanymda kózimnen jas yrshityn, sheksiz sorly halge týstim. Ýkimet sayasatyn ózining jezóksheligine paydalanghan «sýiiktime» ózim diktatura astynda jýrip, ne daua aitarmyn. Ayyrylysudan basqa amal joq eken.

- Húp, diktaturana qarsylyghym joq. Biraq, sen menen shekarandy aiyr, qalpaghy bar adamgha beker tiyip qalypsyn. Býginnen bastap ajyrastyq!» dep ýiden shyghyp jónele berip edim. Etegimnen ala týsti. - Men «tónkerisshilerdin» diktaturasyna baghynsam da, jezókshening diktaturasyna baghynbaymyn!» dep qaghyp tastap shyghyp ketip, әtiret shtabyna bardym da, osy pikirimdi bayandadym.

- Tónkerisshige jezókshe dep jala jabatyn aqyng joq! - dep aqyrdy bireui. Shókenimning qay kýni kimmen baylanysqanyn jazyp jýrgen tizimimdi ústata saldym.

Jasy egde tartqan әtiret bastyghy tizimdi ol jigitten alyp kórdi de, óz stolynyng tartpasyna tyqty. Tekserip kóretindigin, eger jala bolsa ózimdi jazalaytyndyghyn aityp, salt túrghan qalpaqtylardyng jataghyna aparyp jatqyzdy.

Eki-ýsh kýn ótken song shókenimning tәubagha kelgenin aitqan әtiret bastyghy ýiime qaytudy búiyrdy. «Men islam dinindegi adammyn. Aramdanghan hotynnyng qasyna jata almaymyn!» dep dau aittym. Búl daudan ózi jenilip shyqty. Sodan bastap hotynnyng ózi kelip jylaytyn boldy maghan. Júmys ýstinde de, jataqtarda enirep tәubasyn ýiire berdi de, molda shaqyryp, nekemizdi qayta qidyryp, adaldanyp qosylatyndyghyn aitty. Qayta nekelenip, qayta toy jasaugha aqsham joqtyghyn aityp, barmay qoyyp edim. Shyghynty ózi shygharmaq boldy.

Altyn jýzik, alqa-syrgha satyp alyp qaryzdandyryp bolghan «sýiiktim» sol bezenumen-aq bazaryn keneytip, kóp somma jiyp ala qoyghan eken. Sonysyn bilip alghan song búl toy shyghynyn әdeyilep molaytyp shyghyndandyrdym. Sóitip, qaytadan jarastyq. Meni óz adaldyghyna sendiru ýshin ghúsyl qúiynyp juynyp, namaz oqyp jýrdi. Ózining «dinshildigine» qarap, ekinshi nekelenuden songhy adaldyghyna men de senip qalyppyn. Kýndiz júmysqa ketkenimde saudasyn ýide jýrgizgenin sezbeppin. Diktatorym sol tabysynan bir kýni maghan jýz yuan aqsha berip, qaryzymnan birtindep qútyla beruge búiyrdy. Ishimnen sezsem de, bergen aqshasyn alyp, qaryzymnyng birazynan qútylyp qaytyp edim. Sonyng týninde bauyryma kirip alyp ýgitteuge kiristi. Meni «kertartpalyqtan» qútqaryp, iydeyamdy týzetpek eken.

«Qazirgi kýnde er men әiel teng qúqyqty ghoy. Qalpaghyng bolsa da men saghan tiyip, әr kýni әieling bolyp jýrmin. Ýkimet bermegen qúqyqty men berdim. Onym, seni sýigendigim. Osy jaqsylyghymdy úmytpaqpysyn, maghan sen de qúqyq ber!» dedi.

- Menen endi qanday qúqyq súraysyn?

- Jýrip-túru qúqyghy!.. Ózing oilap kórshi, men seni qayda bardyn, qayda boldyng dep tergemeymin ghoy. Meni sen de tergeme, er men әiel tendigi degen osy!

- Osy pikirindi ashyq aitshy!.. Sening qaqyly jýris-túrysyndy shektegen jerim bar ma?

- Ghajap bir dýt[3] adam ekensiz! Ýnemi maghan ghana qarap otyr, basqa eshkimmen baylanyspa deseniz, qanday әiel zerikpeydi sizden!

- Sonda sening talabyn, basqa erkektermen de baylanysuyma qúqyq ber degen talap boldy ghoy, solay ma?

- Solay bolghanda da bylay: ekeumiz nekeli er-әielmiz, mahabbat degen osy. Osynday mahabbatymyz bolghan song neden qorqasyz. Mening basqalarmen de oinap, qarajat tauyp túruyma tosqyndyq qylma, múnday oinaudyng sizge de eshqanday ziyany joq ekendigin kórdiniz ghoy! Múnan song qayda jýrsem de tergemeytin bolynyz, ol jýris, mening óz qúqyghym. Keshte sizding óz qasynyzda bolghan song jetpey me sol!

Men namystan bulyghyp, ne derimdi bilmey qaldym da, basymdy kóterip, dәl osy sózderining ózin jazugha kiristim. Ol quzay týsti meni.

- Solay bolsyn, maqúl ma? Endi týsingen shygharsyz?.. Mening sizden zerikpeuim ýshin de jaqsy, solay emes pe!.. Sóilesenshi!

- Menen zeriksen, basqa bireumen nekelenuine rúqsat, neke erkindiging bar. Menen endigi talap etetin qúqyghyng osy ghana. Al, basqaday aram jýrisine rúqsat joq! Óz әielim túrghanda mening de basqa әielmen jýretin qúqyghym joq qoy!..

- Ói, maqau, sen de basqa әielmen jýrsen, kim tosty búl qúqyghyndy! Jalghyz-aq aqsha shygharmay, pәmmen oinasang bolghany!

- Ei, jәlap, - degenimde dauysym qattyraq shyghyp ketti. - Ekeumiz bir ýide erli-zayypty bolyp túryp basqalarmen shatysamyz dep nekelenip pe edik! Búl aityp otyrghanyng adamzattyng mahabbaty emes, hayuandardyng baylanysy. Aytpa múnday sózdi maghan!... Ei, ózing adamnan tughanbysyn, esekten be?

- Ói, dadam, oi, anam! Myna keri tónkerisshining tilin.. men emes, sen esek, keri tónkerisshi sen! Sendey qalendermen birge túra almaydy ekenmin! -Osylay búrqyrap jýrip kiyim-keshek, jyltyrar kerek-jaraghyn jiystyrdy. - Maghan aqsha kerek, basqalargha úqshaytyn, jaqsyraq túrmys kerek! Men saghan sony ghana aittym. Kәsipsiz-aqshasyz әiel ne kýn kórmek, sening betine qarap qana otyruym kerek eken da! Mә, endeshe saghan! - Shapalaqpen betime tartyp jiberdi «sýiiktim». -Týkirdim sening erkek bolghanyna! - dey sala shyghyp jýre berdi. Týn qaranghy edi. Sonynan kórinbey erip, tórkinining qaqpasyna aman kirgizip salyp qayttym.

Ertenine әtiret bastyghyn jeke shygharyp alyp, bolghan ahualdy týgel bayandap shyqtym.

- Siz de erkek adamsyz ghoy, dýijan, óz әieliniz osynday talap qoya ma sizge?

- Olay deme, olay deme! Qúdayym jýzin ary qylsyn onday әieldin! Onday әielge biz kenshilik ete almaymyz!... Al, ózing ne talap qoymaqsyng maghan?

- Osy pәleden meni qútqarynyz, qamqorlyghynyzgha mәngi boryshtar bolayyn!

- Maqúl, maqúl! Ajyrasu turaly kommuna basshylyghyna aryz jazyp, maghan berip qoy!..

Osydan bastap әtiret bastyghy qolynan keler jaqsylyghyn menen ayamaytyn boldy. Maghan  qayta kelip jaraspaq bolghan jezókshege ózi aqyryp, quyp tastaydy. «Átiretimizdin, býkil úighyr әielderining namysyn bylghap boldyn!.. Sening auzynnan shyqqan sasyqty basqa әielder iyiskemesin, joghal, kózime kórinbe!» dep qualaydy. Osy joly barsam, nekemizdi mýlde aiyryp qoyypty.

Biylghy jyl basynan beri sol dýijannyng qamqorlyghymen Ýrimjige jiy kelip túrdym. Jalaqor jendetterden Aqiyaday kek alghan eshkim joq eken. Menen ózin qorqytyp aiyrghandyghy ýshin Qúljandy óltirmey tynbaytyndyghyna ant etipti. Ony qúsadan ólsin dep, qazirge deyin ne qily jazanyng bәrin qoldanyp jýr. Bizge opasyzdyq istegeni, syrtqy kórinisi ýshin ghana bolypty. Múnyng Qúljangha beriler shaghynda meni kórisuge shaqyrghany, osy syryn aitu ýshin eken. Sonda bir kórinbey qoyym, mening zor qateligim bolyp qaldy. Qazir mening aldymda Aqiyanyng obrazy tendessiz joghary. Qanshalyq zaryghyp, qanshalyq qinalsa da, sabyr saqtap kýtip, túnghysh balasyn basqadan emes, men siyaqty adamnan senen kóruining ózi de sonshalyq sýiindirdi meni!..

Qúmar osylay sóilep otyrghanda, Aqiya taghy da bildirmey kelip, qaranghy korridorda tyndap túrypty.

- Endigi qalghan ómirimde ózinning adal kýning bolyp qana ótermin, Qúmash! - dep qalghanynda bir-aq bildik. Onyng syrtqa qayta shyghyp ketkeni estildi de, azdan son. - Mynany alyp jibershi! - dep dabystady qúdyq auzynan. Qúmar baryp, buy búrqyraghan bir tabaq et alyp kirdi de, sonynan Aqiya eki bótelke әkelip, kishkene stoldyng shetine otyra sóiledi. - Qúmar ekeumizding ekinshi toyymyz, osy tang aldynda, osy zyndanda, Biqannyng aldynda ótilse, úmytylmas toy bolar degen oimen asyghysta dayynday alghanym osy ghana! - dep kýldi. Qúmar birge kýlip, ekeumizge araq qúidy da, Aqiyanyng óz isharasy boyynsha oghan syra qúiyp, aldyna qoya sóiledi.

- Sening janaghy antyna myna Bighannyng aldynda men de antpen jauap bereyin. Endigi qalghan ómirimde sening ghana adal qúlyng bolyp ótermin, Aqiyash!...

Búl tostty qayta nekelenushi ekeuining anttary ýshin kóterisken son, ekinshi tostta qúttyqtau sózin men sóileuim shart boldy.

- Qúldyq pen kýndikke qarsylyq jóninen ekeuing búl mandaghy manday aldy azamattarymyzdan edinder, - dep kýrsindim men. - Al, búl anttaryng bir-birine úzaq jyldar zar bolyp, úzaq jalyndaghan jýrekterinnen qaynap shyqqan anttar ekendigi týsinikti. Ayyramyn, qúldanamyn, әieldenemin dep aralaryna kirgen jaularynnyng ózi osy úzaq jyldar boyyna tabandarynnyng astynda qúl bolayyn dep te bola almay jatyr! Jenis senderdiki!. Ólimdi jengen mahabbat degen osy!.. Kórgilikti bizshe kórip kele jatqan bir aqynnyng jana dastanyndaghy myna tújyrym - bizge de layyq tújyrym:

Qaytpaytyn naghyz, salsang da tasqa,

Almasqa qanyq aq semser úqsas,

Kóp batqan jýrek uly ystyq jasqa

Jausa da qahar ainymas, yqpas

 

Búl syndy sanaly mahabbattaryndy sheksiz yqylaspen qúttyqtaymyn, dostar!

Osy sózben kóterilgen tostty júbaylar eljirey qarasyp alyp, qúshyrlana jútty....

Qúmar ekeumiz tang bozarghanda aiyrylysyp, bir-eki saghat qana úiyqtadyq ta, sol ýngirde qaytadan bas qosyp, keshke deyin әngime shertistik. Qoshtasar uaqytymyzgha az qalghandyqtan Izbasardy da týsirip әkelip, aimalay otyryp sóilestik.

Ánuar әkelgen attaryn qala shetindegi bir ýige qaldyryp kelip, Aqiyany qaqpadan shaqyryp habarlap ketken eken. Ymyrt jabylysymen jóneldim.

Auylgha tang ata jetip, úiqydan el oyanbay, jat adamgha kórinbey, Ánuardyng óz ýiine týstik. Taghy da eki saghattay ghana úiyqtap oyanyppyn. Omar men Azat kelgen song qayta úiyqtay almadym. Kýlәnning óz qolymen jazylghan aiqyn adresin tauyp keluim de onyng art jaghyndaghy jap-jaqyn jerden - óz otanymnan Maqpalym elestep, nóserli búlttan ashylghan aspanday keng oily kózin menen aiyrmay qarap otyruy da sabyr-taghatymdy tauysyp, úiqy keltirer emes. Jýrer jolymnyng jaghdayyn ýsh dostan súrap anyqtap alghan son, salmaghymdy búlargha sala berudi de artyq kórip, múnan songhy jol josparymdy ózim sóilep tújyrdym. Sonda da, janqúraldy azat Qútybiyding jelkesine deyin bastap aparyp, jol kórsetip qaytpaq boldy.

Ánuardyng soyghyzghan qonaqasy qoyy týstik bolyp tartylyp, araq-sharaptyng kónildi әngimesimen kesh batyrdyq. Qarakerdi erttetip, azyq salynghan qorjyndy qanjyghagha baylattym da, Azatqa ilese jóneldim. 1945-shi jylghy setik sary zoreker Sanjy ózenine deyin bastap aparghan soqpaqtyng ýstingi jaghyndaghy bir at jolyna týstik. Tigildeu órlep, tigildeu qúldaytyn kýdir júlmen tang bozara jettik Sanjy túsyna. Ózennen su iship, at shaldyryp qana ótip, taghy da jorttyq ta Qútyby ózenine týs aua jettik. Toghay arasyna at tynyqtyryp tamaqtanyp jatyp, taghy da úiyqtay almay aunaqshy berdim. Janqaltasynda menimen aiyrylsarda birge ishuge alyp shyqqan bir bótelke araghy bar Azat ta sonysyn sipalap, úiyqtay almay jatyr eken. Enkeyip bara jatqan kýnge bir qarap qoyyp basyn kóterdi de, et turady.

- Bigha, siz de úiyqtay almadynyz, ekeumizding de aiyrylysar uaqytymyz tayap qaldy! - degeninde basymdy kóterip aldym.

Bótelke auzynan kezek úrttap, kýisey otyryp kýn batarda tauysyp týregeldik. Atqa minip, ózenning men jýretin kýnbatys jaghyndaghy bir biyikke shyqtyq. Endigi jýrer jolymdy Azat sol biyikten kórsetti. 45-shi jylghy bizding qúm tósep at sekirtetin qaterli qysanymyz tómenirek bir belegir qyzyl búirattyng arasynda qalypty. Qútyby ózenine osy saparda onyng Jontau jaghynan qúldap kelip týsippiz. Azat mening taghy da órlenkirep baryp, kóz úshynan kóringen bir belding eteginen ótetindigimdi týsindirdi. Ol tústa qashan Maytaugha jetkenimshe jol tosatyn qarauyl joq. Al, Maytau kórinengen song onyng da tau jaghyna ótuim kerek eken. Áyteuir jol-jónekey kezdesken әr jotadan bir qarauyldap, iyenmen jýre bersem qatersiz bolatyndyghy úghyldy. «Qazir elsiz iyenge qarauylshy toqtamaytyn bolghan» dedi sonynda.

Azatpen sol jotada qoshtastym da, batys-ontýstikke qiyrlay órlep ayanday berdim. Qaranghyda ol jota kórinbegenimen baghdarymnyng dúrystyghyn bir sýrdek jolgha týskenimde bildim. Ýsh-tórt kýnnen bergi kelmegen úiqy sol jolgha tabysymmen basty. Attyng eki jaghyna kezek auyp kelip, bir shóptesindeu jyrashyqty әreng taptym da, at aiylyn bosatyp túsap, arqanyn belime baylay sala qúladym. Jalghyz-aq eskergenim, qanjarym men dyrau qamshyny dayyndap qoyyp qúlauym boldy...

Hanzusha «Túr!» dep zekigen bir dauystan selk ete týsip oyanyp, yrshyp túrdym. Qamshym da qanjarym da joq. Pyshaqpen, shoqparmen qorshap jalandaghan bir top hanzudyng ortasynan týregeldim. Atymdy әudem jerde bireui ústap túr. Týsi suyq, ynghay qara súr jat adamdargha qaray berdim. Qybyr etsem, pyshaq pen shoqpar qaptap kep beretindey, әsker de, «halyq jasaghy» da emes. Shoqpar, temir shanyshqy, qalaqbas bileu temir, pyshaq siyaqty, asa jabayy-dóreki qarularmen qúraldanghan qaraqshy. «Qolyndy kóter!» dep dýr ete týsti. Bireuining jeninen ghana myltyq týtigi kórinip, kezelip túr. Ashy ókinishpen qatty kýrsine kóterdim qolymdy. Ekeui eki jaghymnan kelip, óne boyymdy tinte bastady. Arqalaryna, eki iyqtaryna asynghan dorba, sumkalarynan týsindim: ishkeriden shyqqan qara sanaqtar eken. Dәri shóp jiigha shyqqanday beyneleri bar. Hanzusha sóiledim:

- Maghan tiyispenizder, ýiim osy tauda, osy jerlik adammyn! Tonaushylyq sipattaghy myna isteriniz, ózderinizge qyrsyq bolady!.. Sizder kuliyden shyqqan jana meyman, búl jerge adal enbekterinizben ghana sine alasyzdar!.. Olay bolmaghanda osy taudan da aman qútyla almaysyzdar! -Men osylay ýgittep bolghanymsha janqaltamdaghy qaghazdarym men aqshamdy tauyp alyp, etigimdi sheship tintti.

Tintushilerden basqasy dabyr-dúbyr aitysa jóneldi. Júmbaqty sózderinen meni saqshygha aidap aparyp beru men osy iyende joghalta salu jónindegi talastaryn úqtym. Sovetke qashyp bara jatqan qashqyn bolyp tabylsa, ózderining osy enbekterimen jerlik ýkimetting senimine ie bolyp, iske ornalasatyndyqtaryn aitqan jaghy jengendey bolyp toqtatty. Biraq qyp-qyzyl kózdi bes-altysy bólinip, atym men bókterinshegimdi alystatyp bara jatty. Myltyghy bary solargha qosylyp ketipti. Kýbirlesip sóilesip saylanghan tórteui mening qolymdy qayyryp baylap, yldigha qaray aiday jóneldi azdan son.

- Qútyby saqshysyna barasyn. Bizge búl jaqtan ótken adamdy ústau mindeti tapsyrylghan! -dep qana úqtyrdy. Eki boqsham da, at ta, qúraldarym da, azyq salghan qorjynym - týgel qoldy bolyp qaldy da, tórteuining aidauynda kete berdim. Tarymnan kóterip kelgen ýlken boqshamdaghy qansha jyl jazghan enbegimnen aiyryp әketip bara jatqany jýregimdi júlmalaghanday qatty qinady. Oghan qaraghanda jelkemnen temir shoqparmen týigilegeni men tepkeni pәlendey soqqy bolyp seziler emes...

Jayau aidaushylar kýn batarda әreng jetkizdi Qútybigha. Audandyq saqshy mekemesine barghan song ýsh-tórt saqshy taghy tintip, esh nәrse taba almady. Tonaushylar alyp qalghan nәrselerimdi týgel tizimdetkendigimnen saparymnyng bir bólim shyndyghyn aitpasyma bolmady.

- Men Shayar-Tarym maydanyna ornalasqan júmysshymyn. Jol qaghazymdy myna tonaushylar tartyp aldy! - dedim. - Ýiim osy tauda. Ýrimjiden ýiimdi izdep kelemin. At, «Algha» gýnshesindegi bir dosymdiki. Mynalardan bólinip qalghan tonaushylardy neghúrlym tez tauyp, osynda әkelmesenizder, mening eng qymbatty nәrselerim joghalady! Qashqyn emes ekendigim anyq dәleldi bolghandyqtan jauapkershilikti oilanyzdar!

Meni aidap әkelgen tórteuin bir bastyqsymaghy bólmesine shaqyryp kirgizip әketip edi. Olar kóp bógelmey quana shyqty da, әlgi bastyqqa alghystaryn tonqandap jaudyryp kete berdi. Tegi, ýkimet sanaghyna ornalasu armandary oryndalghan tәrizdi. Tintken saqshylar meni aidap aparyp, ishki qoradaghy abaqtysyna qamady.

Qatar esikti ýsh abaqty adamgha lyq toly eken. Gu-gu etedi. Qysylyp-qymtyrylyp әreng sidym. Kóbi joldan ústalghan jolaushy úighyr-qazaqtar. Qatty jýdep kirgen maghan kónil aityp, demey berdi. «Búl pәleden tez qútylamyz, qayghyrma!» degendey kýbirler eki-ýsheuinen estilip edi. Onyng jayyn maghan jandas jatqan bir qazaq jigit úiyqtaugha jatqan song sybyrlap úqtyrdy. Qabyrghalas abaqtyda jatqan bir úighyrdyng osy manaydaghy bir tuysy tamaq kirgizgen bolyp kelip sybyrlap ketipti: shekaragha Sovet odaghynyng sansyz kóp tankileri men aeroplandary jinalyp jatyr eken. Auyr zenbirekteri beri qarap qúrylyp siyspay ketipti. Sony estigen qytaylar asyghyp-ýsigip shyghysqa qaray zyta bastapty. Shekaragha jaqyn rayondardan ynghay qytay kóship, jol bermey jatyr deydi.

Búl habardy men týrmening kóp ósegining birine sanay salyp edim, ertenine múnday sóz kóbeye týsti. Tamaq әkeluge óz nómirlerimizden shyqqan ekeui aspazdardan estigen sózderin aityp, rastay týsti sol habardy. Jýgeri umashtyng tipti súiylyp, kókpenbek sugha ainalyp qalghan sebebin bir aspaz, zavhozdyng úrlyghyna artypty. «Kuliylik zavhoz klettegi úndy astyq biyletke aiyrbastap satyp, umashtyq úndy býgin tipti az berdi» depti. «Ol, ózining ishkerige qashuy ýshin jiyp jatqan astyq biyleti», «Jerlik bastyqtargha tez mәlimdeu kerek!», «Kuliylikter bizdi endi ashtan qyryp ketpesin!» desip abaqtylar týgel guildedi.

Osylay guildese berdik. Saqshy bastyqtarynan eshkim kelip, jón súramady. Tergeuge shaqyrylghandar qaytyp kelmey joghalyp jatyr. Bәri de men siyaqty tósenishsiz, sabangha aunap jatqandar. Qayda ketip jatqany belgisiz.

Mening qamalghanyma bir apta ótti. Áli bir tergeu bolmaghanyna ishim qatty kepti. Tergeuge tezirek shaqyrsa tym bolmaghanda atym men tonalghan nәrselerimning múnda kelgen-kelmegendigin súrap, quzap qoyar edim ghoy! Bir kýnde edel-jedel eki ret aryz jazyp, kýzettegi úighyr saqshygha tapsyryp edim, sodan eki kýn ótkende shaqyryldym. Óz tilimde súraytyn úlyqtardan eshkim joq. Shaqyldaghan eki hanzu saqshy tergedi. Jýzderinde qan-sól joq, qalshyldap otyrghanday. Qisynsyz-útymsyz, olaq súraqtargha súraq qozdatpaytyn qysqasha jauap qaytara berdim. Búl saparda meni sastyratyn eng qiyn súraq, ýiimning adresi jónindegi súraq edi. «Áyelim balalarymdy ertip, osy taudaghy tórkinine aldynghy jyly kóship kelgen» degenimnen song ol jóninde qazbalap, kelgen gýnshesi men әtiretin súramay qoya saldy. Múnysynan mening mәselemdi anyqtap, qoya beru niyetteri joq ekendigin sezdim.

Olardyng nazaryndaghy meni arandatatyn myqty súraq, ekinshi inirdegi súraghy boldy.

- Ýsh aimaq tónkerisinde soghysqa qatynastyng ba?

- 45-shi jyldyng kýzinde Shihanzy-Manas maydanynda bir ay ghana túrdym.

- Bir ai? Soghysugha kelgen adam maydanda bir ay ghana túra ma! Neshe hanzu óltirdin?

- Mening qolymnan adam ólmegen.

- Adam ólmegen? Shihudan Shihanzygha deyin bir týmen neshe myng adam ólgen! Sonyng ishinde sening qolynnan ólgen nesheu?.. Otyz jyl búryn ótip ketken is. Eshqanday mәsele joq, shynyndy aita bermeymisin!

- Gomendannyng qolynan bizding ólgen adamnyng qansha ekendigin súramaysyzdar ma?

- Hanzudan qansha adam óltirding dep súrap otyrmyz biz senen! -dep kirjiydi bireui.

- Men ol soghys uaqytynda Ýrimjide, gomendang týrmesindemin. Birin óltirmesem de shynyn aitayyn. Ol jolda hanzu halqy emes, gomendang jendetteri týmendep qyrylghan. Al, ólgen gomendang jendetterine siz joqshy bolmanyz, gomendang tergeushisi emessiz! Jәne búl súraqtarynyzdyng qazirgi menen anyqtaugha tiyisti mәselege eshqanday baylanysy joq!

- Biz, sening shynshyldyghyndy ghana tergep otyrmyz. Sen bir súraugha da shyndyq jauap bermey otyrsyn!

- Qazirge deyin bir qoyan bauyzdamay kelip, bәlen adam óltirdim desem, shyndyq bola ma? Sizderden taghy ótineyin, dәlel-faktisi bar mәseleni ghana súranyzdar menen! Ýiine qaytyp kele jatqan qarapayym jazyqsyz adamdy tonap, jolhatyma deyin tartyp alghan anau qaraqshylardy tergep, atym men nәrselerimdi, aqshamdy alyp berinizder! Olar mening jol qaghazdarymdy alyp qalyp ne istemek ekendikterin bilesizder me? Kompartiya men halyqtyng saqshysy bolsanyzdar sony tergeysizder!

- Gýnshandannyng saqshysy bolmay kimning saqshysy ekenbiz?

- Kimning saqshysy ekendikterinizdi men bilmeymin, óz amaliyattarynyz-әreketteriniz ghana biledi. Qayda ekendikterin ózderiniz bilip otyrghan sol qaraqshylardy qolgha alyp, mening tonalghan nәrselerimdi qaytaryp әpersenizder ghana kim ekendikteriniz týsinikti bolady. Ol qaraqshylardyng qolynda myltyq ta bar. Qúraldy qaraqshyny qolgha alasyzdar ma, almaysyzdar ma?

- Búl bizding isimiz, sen óz isine jauap beresin!

- Ózimde mәsele bolsa, bastan-ayaq jauapkermin! Al, sizder de óz isterinizge jauap beresizder, әriyne, solay emes pe! Erteng de, býrsikýni de, tipti endigi jyly da jauap alyp, jauap bere alamyn!

- Qayt! - dep búiyrdy da ýnsiz otyryp qaldy ekeui. Gomendannan qansha adam óltirding dep tergeuine qaraghanda, tipti  de juastyqtary emes, óshtik-qastyqtary asa terende jatqandyghyn kórsetedi. Al, qazir ne isterin de bilmey mәngirip qalghan saqshy ekendikterin ghana týsinip shyqtym. Esik aldynda túrghan bireui aidap aparyp, sol abaqtyma qayta qamady.

 

Ádiletti tergeushim, bizde «syryn biletin әkene qúrandy ózing oqy» deytin mәtel bar edi. Osy eki saqshynyzdyng syryn óziniz týsindirip berip óltirmeseniz, ólgende de auzym anqiyp qalatyn kórinedi. Gomendannan mening qútylghanyma otyz jyl ótkende aldyma myna tartqan súraqtary, aljyghandyqtan da, alanghasarlyqtan da qoyylyp otyrghan súraq emes qoy. Gomendannyng tergeushisi me deyin desem, artyndaghy daualda Mauzydúnnyng sureti, mandaylarynda kompartiyanyng qyzyl júldyzy, ýsterinde sonyng ózi kiygizgen modyly kiyim bar. Al, gomendang jendetteri sizding de, bizding de óltirgen ortaq jauymyz emespe edi! Eger men osylarynyzdyng aldynda gomendang әskerinen bireuin óltirdim dep moyyndasam-aq, «hanzu óltirdin, hanzu halqyna, kompartiyagha ejelden tis-tyrnaghynmen qarsysyn» dep, aitaghy jetken itshe bas salghaly otyrmay ma! Alghash kelgen kezderinizde gomendangha qarsy oq atqan adamdy syilaytyndarynyz qayda? Bizden gomendanshy degen qylmyspen qansha adamdy qyrghandyqtarynyz, esterinizden shygha qalghan ba!.. Sekirip-sekirip ilgerilep kelip jetken jerleriniz osy bolghany ma!... Súraqtarynyzgha qaraghanda, ózderiniz 45-shi jylghy Shihu oipatyn qangha toltyryp, sol qashqan gomendangha úqsay qalypsyzdar. Sol shaqta gomendang әskerin óltirip dәnikkenderinen qalghany bolsa, qúrta keteyik dep otyrghannan sausyzdar ma? «Kón qurasa qalybyna barady» ghoy. Basqa qylmystarynyz jetip asyp túrghanda, qanaghat etip, onday oidy qoya túrsanyzdar eken. Arttarynyzdan ondaghyday oq jaua qoyghan joq emes pe!

(Jalghasy bar)

«Abai.kz»

 

---

[1] «Ýshke qarsy әreketten» beri ýkimet ýnemshildikti myqtap ústap, toydy shekildeuik-búrshaqpen ghana ótkizetin bolghan.

[2] Pomeshikti jay úighyr diqandary «pom» dep ataytyn bolghan.

[3] Dýt (úighyrsha) - misyz, aqymaq, qotiyn.