قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
كۇلاننىڭ كەلىپ قايتقانىن ەستىگەن سوڭ ۇرىمجىگە تەز جەتۋگە اسىقتىم. ەندىگى بارلىق جول باعدارىم، نىسانا، تياناعىم سونىڭ ايتقان اۋجايى بويىنشا بەلگىلەنبەك قوي. جۇرت كوزىنە ازاتتىڭ مەنىمەن بىرگە كورىنبەي تۇرا تۇرۋى قاجەت ەكەندىگىن، مەنىڭ الدىمەن ۇرىمجىگە بارىپ احۋال يەلەپ قايتۋىمدى ۇشەۋى دە قۇپتادى. سونان سوڭ نە ىستەيتىندىگىم، قايدا باراتىندىعىم جونىندە وسى اۋىلدا اقىلداسپاق بولدىق.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ءانۋار اۆتوموبيل جولىنا باستاپ اپارىپ، ۇرىمجىگە قايتقان اۆتوبۋسقا شىعارىپ قايتتى. ءۇش كۇننەن سوڭ اتىمدى اپارىپ، مەنى ەرتىپ كەلمەك.
ءۇرىمجى قاتىناس بەكەتىنە تۇستەن كەيىن ساعات ەكىدە جەتىپ، اۆتوبۋستان تۇسە سالا توتەلەي جونەلدىم. قالانى بۇرىن ەكىگە ءبولىپ وتەتىن ءۇرىمجى وزەنىنىڭ تاستاقتى كەڭ ارناسى قابات-قابات سالىنعان عيماراتتاردىڭ استىندا قالىپتى. سەكىرگەننەن سەكىرىپ ىلگەرىلەپ، ىشكەرىدەن كوشىپ كەلۋشىلەر كوبەيگەندىكتەن، ءتىپتى قاباتتى ۇيلەردىڭ باۋىرىنا دا ىعى-جىعى كىشكەنە بالشىق ۇيلەر سالىنىپ، كوشەلەرىنىڭ ءوزى بىتەلىپ قالعانداي. توتەلەسەم دە كوشەدەن كوشەگە بۇرىلىپ، ءبىراز ايلانىپ جەتۋگە تۋرا كەلدى.
IV
كۇلاننىڭ كەلىپ قايتقانىن ەستىگەن سوڭ ۇرىمجىگە تەز جەتۋگە اسىقتىم. ەندىگى بارلىق جول باعدارىم، نىسانا، تياناعىم سونىڭ ايتقان اۋجايى بويىنشا بەلگىلەنبەك قوي. جۇرت كوزىنە ازاتتىڭ مەنىمەن بىرگە كورىنبەي تۇرا تۇرۋى قاجەت ەكەندىگىن، مەنىڭ الدىمەن ۇرىمجىگە بارىپ احۋال يەلەپ قايتۋىمدى ۇشەۋى دە قۇپتادى. سونان سوڭ نە ىستەيتىندىگىم، قايدا باراتىندىعىم جونىندە وسى اۋىلدا اقىلداسپاق بولدىق.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ءانۋار اۆتوموبيل جولىنا باستاپ اپارىپ، ۇرىمجىگە قايتقان اۆتوبۋسقا شىعارىپ قايتتى. ءۇش كۇننەن سوڭ اتىمدى اپارىپ، مەنى ەرتىپ كەلمەك.
ءۇرىمجى قاتىناس بەكەتىنە تۇستەن كەيىن ساعات ەكىدە جەتىپ، اۆتوبۋستان تۇسە سالا توتەلەي جونەلدىم. قالانى بۇرىن ەكىگە ءبولىپ وتەتىن ءۇرىمجى وزەنىنىڭ تاستاقتى كەڭ ارناسى قابات-قابات سالىنعان عيماراتتاردىڭ استىندا قالىپتى. سەكىرگەننەن سەكىرىپ ىلگەرىلەپ، ىشكەرىدەن كوشىپ كەلۋشىلەر كوبەيگەندىكتەن، ءتىپتى قاباتتى ۇيلەردىڭ باۋىرىنا دا ىعى-جىعى كىشكەنە بالشىق ۇيلەر سالىنىپ، كوشەلەرىنىڭ ءوزى بىتەلىپ قالعانداي. توتەلەسەم دە كوشەدەن كوشەگە بۇرىلىپ، ءبىراز ايلانىپ جەتۋگە تۋرا كەلدى.
وزىمە تانىس كىشكەنە تەمىر قاقپا سىرتىنان قۇلىپتاۋلى ەكەن. قىسقا كوشە ءالى دە جىم-جىرت، ەشكىم كورىنبەيدى. رۇقساتپەن كەلگەن جولقاعازى بار ادام نەدەن قورىقپاق. دۋالىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، اقيانىڭ ۇيىنە كىرىپ باردىم. اقيا دا ءىزباسار دا جوق. قارسى ۇيىنەن قۇلجاننىڭ ىڭىرانعان باياعى داۋىسى عانا ەستىلدى. ءتىرى ولىك جاۋىما سالەم قارىزىم بار ما، جولدىق پالتونى سىپىرىپ تاستاپ، بەتى-قولىمدى جۋا باستاعانىمدا «اقا!... اقاتاي!» دەپ دابىستادى قۇلجان. ءۇن قاتپادىم. «اقاش، اقاش! اقاتايىم!» جالىنىپ-جابارىنىپ جاۋاپ الا الماعان سوڭ قىمىرلاعانداي بولدى دا تاق-تاق ەتكىزىپ، قوس تاياقپەن جىلجىپ كەلە جاتقانى ءبىلىندى.
مەن مايكىشەڭ عانا جۋىنىپ-ءسۇرتىنىپ، شاشىمدى تاراپ تۇرعانىمدا ەسىك اشىلدى. ءۇنسىز قاراسا قالدىق. قول-اياعى شيدەي، قارنى تەگەنەدەي، كوك ايازدانىپ ءىسىنىپ كەتكەن شۇبار بەتىن الجا-الجا ءاجىم باسىپ الىپتى. مەنىكىنەن بەتەر اعارىپ كەتكەن سۇيىق شاشى قۇيىننان قوقسىعانداي ۇيپا-تۇيپا. تاراق تا، سۋ دا ءتيىپ كورمەگەندىگى ايگىلەنىپ تۇر. سالبىراپ ءتۇسىپ كەتكەن كوز تەرىسىنىڭ استىنان ولەۋسىرەگەن بىردەمەسى ارەڭ جىلتىرايدى. قاراعان سايىن بەت-اۋزى دىرىلدەپ-جىبىرلاپ بارادى.
- ءسىز كىم؟ - دەگەنىندە قالتىراعان داۋىسى ارەڭ ەستىلدى.
- مەن - بيعابىل!
ەكى بالداعىنىڭ جەر تىرەرى تاقتاي ەدەننەن تايا بەرە ەكپەتىنەن ءتۇستى قۇلجان.
- اعاتاي-اي... كىشكەنە بالام بار عوي، كەشىر مەنى، كەشىر! - ءالسىز شىرىلداي جالىندى. - كەشىرىڭىز، اعاتاي، كەشىرە گور! نە شارتىڭىز بولسا دا ورىندايىن!.. اقيانىڭ ايتقانىنان باسقانىڭ ءبارىن قويعانمىن، تاۋبەگە كەلگەنمىن!.. مەنەن قاۋىپتەنبەڭىز، ار-ۇجدان الدىندا انت ەتەيىن!
- ار-ۇجدان اتاۋىنان ساداعا كەت! سەنەن قاۋىپتەنەرلىك ەشتەڭەم جوق. ۇكىمەتتىڭ رۇقساتىمەن قايتتىم! ەگەر قىڭق ەتسەڭ «يت باسىڭدى جانشىپ تاستايمىن»، ۇقتىڭ با؟
- قۇلدىعىم بار، ۇقتىم، قۇلدىعىم بار! - ەكى بالداعىنا سۇيەنىپ ارەڭ تۇرەگەلدى دە، ءىلبي ءجۇرىپ شكاف پەن اسادالدىڭ ارتىنا ءۇڭىلىپ ەشتەڭە تابا الماي، كەرەۋەت استىنا، پەش قۋىسىنا كوز جۇگىرتە سويلەدى. اراق ىزدەپ ءجۇر ەكەن. - مەنى ىزدەپ كەلگەنىڭىزگە قۇلدىعىم بار، اعاتايىم، قۇلدىعىم بار!.. ياپىراي، امان كەلگەن قۋانىشىڭىزعا ءبىر تارتىپ جىبەرسەك... اقيا ۇرىسپاس ەدى، ەندى ءتىپتى ۇرمايدى دا... سەن كەلدىڭ عوي، ول قانداي قۋانار ەكەن!.. ءوزىڭىزدىڭ سۋمكاڭىزدا بىرەر بوتەلكە بار شىعار؟ اقاتاي كەلگەندە ەكەۋمىز تاتۋلاسىپ، مايراعاي دا تايراعاي بولىپ وتىرايىقشى، ءسىزدىڭ كەشىرىمشىلدىگىڭىزگە...
ءىزباسارىن جەتەكتەپ كىرىپ كەلگەن اقيا ماعان اڭىرا قاراپ تۇرىپ قالدى. كوزىن سىعىمداپ-سىعىمداپ جىبەرىپ، ۇڭىلە ءتۇستى.
- راس سەنبىسىڭ؟ - كەمسەڭدەي سۇراپ، ەڭىرەپ جىبەردى. - نەگە حات جازبادىڭ؟.. تىرىلىگىڭنەن ءۇمىتىمدى نەگە ءۇزدىردىڭ وسىنشا!
- ءۇيباي-اۋ، «ءسىز» دەسەڭشى، اقاتاي-اۋ! - دەپ قالعان قۇلجانعا اقيا تۇيىلە قاراپ، يەگىن جالعىز-اق كوتەردى. «كەت، شىق» دەگەنى ەكەن. قۇلجان ەڭكەڭ قاعىپ ەسىككە بەتتەدى. ساسقانداعى بار ءجۇرىسى سول-اق سياقتى. «ءوي، بەلىم، بەلىم! قۇرىپ قالعىر، قانشالىق اسىقسام دا بولماي قالدى عوي، ۇرماشى، اقاش، ۇرماشى، شىعايىن دەدىم عوي مىنە، مىنە!..».
اقيا دا، ءىزباسار دا كىرپىك قاقپاي ماعان قاراسىپ قالىپتى. قۇلجاننىڭ قورىققان تورايشا بەزەيىن دەسە دە ءجۇرىسىن ماندىتا الماي شىر قاعىپ بارا جاتقانى قۇلاقتارىنا دا كىرمەگەندەي، تەلمىرە قاراسادى ماعان. تەگى، بۇل ەكەۋىنىڭ سەزىمىنە قۇلجاننىڭ بۇل قۇلشىلىق ارەكەتى ۇيرەنشىكتى ادەتكە اينالىپ قالعان سياقتى. ال، مەنىڭ كوزىم سونشالىق ايانىشتى حالگە تۇسكەن جاۋىمنان ايىرىلار ەمەس. قۇلجان تابالدىرىقتان وتە قالباراقتاپ، ەسىكتى قاتتى جابىسىمەن موينىما اقيا اسىلا كەتتى دە، ەسىرە-دالۇرا ءسۇيدى. ەگىلە سويلەدى.
- ءتىرى ەكەنىڭدى نەگە بىلدىرمەدىڭ، مەنى نەگە ايامادىڭ؟.. حات جازباساڭ دا، ۇرىمجىگە كەلگەندەردەن نەگە سالەم ايتپادىڭ!
تاعى دا سول ءولدى دەگەن حابار بويىنشا اقيانىڭ مەنەن ءۇمىت ءۇزىپ قالعانداي، سول تورىعۋ ارقىلى ۇلكەن وكىنىشتى ءىس ىستەپ قويعانداي ءبىر جاعدايىن وسى سوزدەرىنەن سەزە باستاپ ەدىم. ساعىنىشتى قۇشاقتار جابىسقاندا الدىمەن قۇرساعىنىڭ تىرەلۋى سول سەزىگىمدى راستاي ءتۇستى. بىراق، سەمىرىپ قازىلانعان قۇرساقتىڭ دا وسىلاي تيەتىندىگىن شايارداعى «بۇبىدەن» كورگەندىگىم، سەزىك پەن كۇدىككە تويتارىس ايتقانداي بولدى. اقيادان قۇشاعىمدى جازىپ، ماعان ءالى دە قادالا قاراپ تۇرعان ىزباسارعا ۇمتىلىپ بارىپ، كوتەرىپ الدىم. اقيا سوندا عانا ەس جيىپ، اكە مەن بالانى تانىستىرماعاندىعىن ەسكەردى:
- ءىزباسار، جانىم، بوتام، اكەڭدى تانىدىڭ با؟.. ءوز اكەڭ!.. ءوز اكەڭ!..
- اقياش، اقىرىن سويلە، سايتانىڭ ەسىك سىرتىنان تىڭداپ تۇرعان شىعار!
- مەيلى، ولە قالسىن! - دەي سالدى اقيا دابىستاپ. - ەسىك-تەرەزەدەن تىڭداسا ولەتىندىگىن ۇقتىرىپ قويعانمىن!... مىناۋىڭ قالاي ەكەن، كىشكەنە كەزىندەگى اسقارىڭنان اۋمايتىن شىعار؟ - دەپ ءىزباسار ەكەۋمىزگە كەزەك قاراي بەردى سونسوڭ. كۇرسىنە بەردى ءوزى. قاباعىندا اۋىر مۇڭ بارى بايقالا ءتۇستى. سۇيە بەردىم ءىزباساردى.
- ءدال سونىمنىڭ ءوزى!.. ماڭدايى، كوزى دە!.. ماڭدايى، شاشىنداعى ورايى - ءبارى دە...
كوزىنە ىركىلگەن تۇپ-تۇنىق جاسىن قولىمەن قاعا سالا كۇلىمدەگەن بولدى اقيا.
- ال، ءسۇيىنشى بەر ءوزىڭ!
- ال، ال، بارىمدى ال!
- بارىڭدى بەرۋدەن ەندى كەتكەنىڭدى... كەتەتىنىڭدى تۇسىنەمىن!.. ماقپالىڭ تۇگىل، كۇلانىڭە تەڭگەرمەيتىنىڭدى ايتقانسىڭ عوي!.. سوندا دا... امان قايتقانىڭا قانشالىق قۋانىشتى ەكەندىگىمدى تۇسىنەرسىڭ... مىنەكي، ەندى ءىزباسارىمنىڭ دا اكەسى ءتىرى!..
- مەنەن ءسۇيىنشى سۇراعان حابارىڭ وسى ما؟
- جوعا! - دەدى دە كۇلىپ جىبەرىپ، شاي جاسادى. - كۇلانىڭنىڭ ءوزى كەلىپ قايتتى. اپ-امان، دەنساۋلىعى قالپىندا، قۇلجا اۋدانىنىڭ وزىندە تۇرادى ەكەن. وندا بارعان سوڭ اتىن گۇلبانۋعا وزگەرتىپتى. ال، ماقپال مەن اسقاردى ءدال ءوزىڭ مولشەرلەگەندەي 62-ءشى جىلدىڭ باس كەزىندە شاۋەشەك اۆتوبۋسىنا جولحاتپەن سانجىدان وتىرعىزىپ جونەلتىپتى. ۇلكەن ۇيمەن بىرگە امان-ەسەن ارى ءوتىپ كەتكەنىن دە بىلەدى ەكەن!:..
- كۇلان وسىندا ءوز ۇيىڭە كەلدى مە؟
- مەنىڭ قازىرگى احۋالىمدى ايتولقىننان ەستىگەن سوڭ كەلدى. ايتولقىن اپاي سەنەن انا جىلى ماعان «كەلدى» دەلىنگەن حاتتى وقىپ كورگەندىگىن دە ايتىپتى... كۇلان ءىزباسارىڭدى تانىپ قويدى. كوز جاسىن اعىتا وتىرىپ كوپ ءسۇيدى بەتىنەن. مەن ۇيالعاندىعىمنان وعان بار شىندىعىمدى ىرىكپەي ايتتىم. وسىندا ءۇش قوندى...
- مىنا قۇلجانىڭ كوردى مە ونى؟
- كورگەنىمەن نە كەلەدى قولىنان. قايدا تۇرىپ، قايدان كەلگەنىن بىلمەيدى. وزىنە قاراپ تىجىرىنىپ تۇرعان كۇلاننىڭ جۇزىنە دە قاراي المادى.
- ال، سەن ەكەۋمىزدىڭ مۇنداي بايلانىسىمىزعا كۇلان نە ايتتى؟
- ءىزباساردى كورىپ جىلاعانى بولماسا، قارسىلىق تا، قۇپتايتىن دا شىراي بايقاتپادى. مەن وعان، قۇلجاننان كەك الۋ ءۇشىن جانە ۇرپاقسىز قالاتىندىعىمدى ايتىپ، ساعان جىلاعاندىعىم ءۇشىن وسىلاي بولىپ قالعانىمىزدى جاسىرماي ايتتىم. مۇنىم ەشقانداي قيانات ەمەس، ماقپالدىڭ وزىنە دە وسىنى ايتار ەدىم!
- كۇلاننىڭ «بيعابىل وسىندا قايتا ورالا قالسا ايت» دەپ ماعان قالدىرعان سالەمى بار ما؟
- بار، - دەپ كۇرسىندى اقيا. - ادرەسىن گۇلبانۋ اتىمەن انىقتاپ جازىپ بەرىپ كەتتى. «كەلە قالسا بيعانعا مەنىڭ مىنا سالەمىمدى ايت، ماقپالى ونى ءومىر بويى كۇتەتىندىگىنە انت ەتىپ كەتكەن. بيعان شەكارادان وتەر شاعىندا ماعان ءبىر جولىقپاي كەتپەسىن، ءبىز ول وتەتىن ەڭ قولايلى شەكارانىڭ ءدال تۇبىندەمىز!» دەدى. «وسى سالەمىمدى ۇمىتپاي جەتكىز!» دەپ قوشتاسار شاعىندا تاپسىردى ماعان...
اقيا مەنىمەن وسىلاي اڭگىمەلەسە وتىرىپ، ەكى شىنى عانا شاي ءىشتى. ءىزباسارىنىڭ قۇلاعىنا بىردەمە دەپ سىبىرلاپ، الدىما وتىرعىزدى دا، قول بوقشاسىن الىپ شىعىپ كەتتى.
- اپاڭ نە ايتتى؟ - دەپ سۇرادىم ۇلىمنان.
- قارسى ۇيدەگى ءيتتىڭ قاسىنا بارما! - دەدى.
- ول ءيتتىڭ اتى كىم، بىلەسىڭ بە؟
- بىلەمىن، ونىڭ اتى يت. ونىڭ قاسىنا جاقىنداما دەدى اپام، قاۋىپ الادى دەيدى.
كۇلىپ جىبەرىپ، اقيانىڭ ۇيرەتىندىسىن مەن دە قۇپتادىم.
- اپاڭ راس ايتادى. بۇل يت ساعان جاقىنداسا قاشىپ كەت!
- بىراق مەنى جاقسى كورەدى عوي ءوزى؟
- وتىرىك جاقسى كورەدى. بۇل يت اسا الدامشى يت، ىرىلداماي قابادى. مەنى دە جاقسى كورەتىندىگىن ايتىپ ءجۇرىپ، اياماي قاپقان بولاتىن!
- قۇمار اعام دا وسىنداي ايتتى ماعان، ونى دا قاۋىپ الىپتى عوي!
- قۇمار اعاڭ مۇندا كەلدى مە؟
- كەلدى، كوپ كەلەتىن بولدى... ماعان ويىنشىق اكەلىپ بەرەدى. ادەمى كيىم دە اكەلىپ بەرەدى. مىنا كيىمىمدى سول اكەلىپ بەرگەن. جاقسى، يە، جان قالتاسى كوپ، گۇلى دە ادەمى، قاراشى ءوزىڭ!
- قۇمار اعاڭ اپاڭمەن نە سويلەسەدى؟
- سەنىڭ اتىڭ بيعابىل ما، اكە؟.. قۇمار اعام سەنى كوپ ايتادى. مەنىڭ بەتىمنەن كوپ سۇيەدى، كىشكەنە بيعابىل دەيدى. اپامدى دا كوپ سۇيەدى...
- ەكەۋىڭ نە سويلەسىپ وتىرسىڭدار؟ - دەپ قاتتى كۇلە كىردى اقيا. مەن ورنىمنان تۇرەگەلىپ، قوس قولىمدى سوزا بەردىم.
- قۇتتىقتايمىن سەنى، اقياش!
- ەندى قۇتتىقتاماي-اق قوي، - دەپ كۇرسىندى اقيا. - ول ەكەۋمىز العاش ۋادەلەسكەندە قۇتتىقتاپ ەدىڭ، نە كورمەدىك ونان سوڭ!... سەن تاعى قۇتتىقتاساڭ، مەنىڭ ۇستىمە تاعى ءبىر حوتىن الار! - ەكەۋمىز قاتار كۇلدىك.
- سەن، ءوزىڭدى قورقىتاتىن تاعى ءبىر قۇلجانعا ءتيىپ كەتسەڭ، ول ارينە تاعى ءبىر شوكەن تاپپاي قويا ما!
- مەنىڭ نەلىكتەن قورىققانىمدى، ونان سوڭ قايتپەگىمدى سۇراپ بىلسە بولماس پا ەدى؟ «جاسىرىن سويلەسىپ اقىل قوسساق!» دەپ تە سالەم ايتتىم. ايتقان جەرىمە كەلمەدى. مەنىڭ پىكىرىمدى ەستىگەن سوڭ، ەگەر قابىلداماسا سونان سوڭ دا ءبىر جەزوكشە تابىلماس پا ەدى وعان؟!
- ول شاقتا سەنىمەن سويلەسۋدەن جۇرەگى تاۋداي كۇلان مەن ماقپال دا قورقادى ەكەن عوي! ال، جەر اۋدارىلىپ كەتكەن، رەجيمدەگى قۇمار قايتىپ سويلەسپەك!
- وسىلاي جەڭەسىڭدەر عوي!.. ول دا وسىلاي جەڭگەن سوڭ مەن سەنىمەن بايلانىسىپ قالعانىمدى ايتىپ، ءىزباسارىڭدى كۋا قىپ تارتىپ ەدىم. «مەنەن كەگىڭدى الىپسىڭ عوي، بولدى ەندى، كەشىر!» دەپ كۇلىپ وتىرىپ الدى. سونان سوڭ...
- يە، سونان سوڭعىنى ءبىلىپ بولدىم. وعان دا ءبىر ءىزباسار تاۋىپ بەرۋگە كىرىسىپسىڭ.
- جوق، توسا تۇر!.. سونان سوڭ ءىزباسارىڭدى ءتىرى جەتىم ەتپەۋ ءۇشىن جاناماڭ بولسام دا سەنى كۇتەتىندىگىمدى ايتىپ توقتاتىپ قويعانمىن. ول تىلەگىمە كەسىر بولعان، سەنىڭ كەيىنگى ولگەن حابارىڭا سەنىپ كەتۋىم بولدى. قۇمار تاعى كەلىپ مەنىمەن بىرگە جىلاستى دا، ءىزباساردى قۇشاعىنا الىپ وتىرىپ، ءتىرى كۇنىمدە ساعان جەتىمدىك كورسەتپەسپىن دەپ بەتىنەن ءسۇيدى. وسى ۋادەسى بويىنشا قايتا جاراستىق. مەنىڭ وعان ەندىگى قوياتىن شارتىم وسى عانا بولىپ قالعان. قۇلجاندى كوشەدە اراقتان ولگەن ەتىپ، سەن ءۇشىن ازا مالى رەتىندە سويۋعا كەلىستىك!
اقيا قازانعا تاماق اسىپ قويىپ كەلىپ، ماعان قۇرت-ىرىمشىك پەن اراق قۇيعاندا ءوزىنىڭ اراق ىشپەگەندىگىنەن، قۇرساعى جونىندەگى سەزگەنىم راسقا شىعا كەلدى. ول جونىندەگى كۇلكى مەن قالجىڭنان مۇلدە تىيدىم ءوزىمدى. قۇمارمەن ەكەۋىنىڭ زور اقىلمەن قايتا تابىسقاندىعىن قۋانىشپەن قارسى الاتىندىعىمدى ايتىپ ءىشتىم.
- اركىمگە ءبىر ءتيىپ، ەكى دوستان دا بالا تاپقانداي، بىلاپىت ايەلگە ايلانعانىمنان قورلانسام دا، -اقيا جىلاپ جىبەرىپ، كوز جاسىن سۇرتە جالعاستىردى ءسوزىن. - ايتەۋىر، بۇرىن ءسۇيىپ تابىسىپ نەكەلەنگەن ادامىم عوي! جانە مىناۋىما ءوز اكەسىن ىزدەتپەيتىنى بەلگىلى بولدى! ارتىنان ويلاپ كورسەم، وسىنىم دۇرىس سياقتى. دۇرىس بولاتىنى، سەنى ماقپال كۇتىپ وتىرعاندا، كۇلانداي قاسيەت يەسى بولعان ايەل كۇندىز-ءتۇنى تىلەۋىڭدى تىلەپ جۇرگەندە... ءتىرى كەلسەڭ دە ءىزباسار ەكەۋمىزدىڭ كولدەنەڭ تۇرا قالعانىمىز كەلىسپەيدى ەكەن!
- اقىلدارىڭ ابزال بولىپتى، اقياش! قايتادان بۇل تابىسۋلارىڭ ماعان دا قۋانىش بولدى. دۇنيەدەگى ءوزىم جاقسى كورەتىن ايەلدەردى تۇگەل جار ەتىپ الا بەرسەم، مەنىڭ كىم بولاتىندىعىمدى دا ويلاپسىڭ!.. مىنا ءىزباسارىڭدى وگەيسىتپەيتىن، ءوزىڭ بوتەنسىمەيتىن، بۇرىنعى سۇيگەنىڭدى قايتا تاپقانىڭ، قانداي جاقسى بولعان! - كوزىمنەن قوس تامشى ىرشىتىپ جىبەرىپ، ۇلىمدى قۇشاقتاپ سۇيە بەردىم. - سەن قۇماردان باسقا تاعى بىرەۋگە تيەتىن بولساڭ، مىناۋىمنان الاڭدايتىن ەدىم!
- سەنىڭ ءبىزدى دە قيماي قينالاتىڭىڭدى بىلگەنمىن! - دەپ اقيا دا كوزىن ءسۇرتتى.
- سەن ءوزىڭدى «اركىممىن» دەپ قورلانبا، اقياش، ويىڭا الما مۇنداي ءسوزدى! قۇماردى كىرشىكسىز ءسۇي! بۇل قۇماردان دا، سەنەن دە، مەنەن دە وتىلگەن قىلمىس ەمەس، مىنا اسپان جەندەتتەرىنىڭ قىلمىسى ەكەندىگى ايقىن عوي! زورلانىپ ايىرىلىسىپ، جيىرما جىل ناقاق جازالانعان، زارىققان بىزگە جۇرتشىلىق ونداي ايىپ تاقپايدى!.. ال، الگى ءداۋ جەندەت... ماقۇلبەك سول بەتى ءولدى مە؟
- جوق، باۋىرىمەن جورعالايتىن جانۋاردىڭ ءبىرى بولىپ قايتا ءتىرىلدى. قازىر پاناسىز. التىنگۇل تاستاپ كەتكەن. اكەسىنىڭ قۇتىبيداعى ءبىر دوسى باعۋعا اكەتتى دەپ ەستىپ ەدىك، قازىر كوبىنشە كوشەگە تۇنەيدى ەكەن.
- سەنىڭ مىنا قۇلجانىڭنان دا كۇنى تومەن دەشى، ءوستىپ ءتىرى قالعانى دا دۇرىس بوپتى!
- مىنا جەندەتتىڭ كورگىلىكتى ءتىرى كورگەنى جاقسى دەگەن سەنىڭ پىكىرىڭ بويىنشا باعامىن دەپ زەرىگىپ بولدىم! - دەدى اقيا. - تۇنەۋكۇنى ءبىر تۇندە ەسىگىمىز اشىق قالعان ەكەن. تاياعىن ەپتەپ تىقىلداتىپ وسى ۇيگە كىرگەنىندە وياندىم. قولىندا پىشاق بار ەكەن. ارەڭ تارتىپ الدىم!
- ولاي بولسا، قانى قارايىپ، شەگىنە جەتكەنى عوي!.. ۇشەۋىڭنىڭ ءبىرىڭدى وقىس ەتپەي تۇرعانىندا، قازىر-اق جايلاي سالايىن با! اراقپەن سىلەيتەمىن دە، ءبىر كوشەگە اپارىپ تاستاي سالامىن!
- سەن جول جۇرەسىڭ عوي، كەسىر بولماسىن. مۇنىڭ اجالىن قۇمار كورىنبەي ءجۇرىپ، كوشەگە شىققانىندا كەزدەستىرمەك، تۇرا تۇرسىن!..
- گۇلنيسا مەن ءسايدا تۇرمەدەن شىقتى ما؟ - دەپ سۇرادىم سونان سوڭ.
- جوق، ءالى جاتىر دەپ ەستيمىن. الىبەك اعاي دا شىقپادى. ونىمەن قاتارلاس تۇرمەلەنگەن قۇقىق يەلەرىنەن ەشكىم شىعارىلماي جاتىر. ايتپاقتايىن، سەنىمەن انا جىلى بىرگە كەلگەن توقتى باسيت ۇرلىقتى مۇلدە كاسىپكە اينالدىرىپ، بىرنەشە جانكەشتى ۇرىمەن بىرلەسىپ العان ەكەن. قولعا تۇسكەننەن كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ اتىلدى. ۇرلاپ جوعالتقان نارسەلەرى ادام شوشىرلىقتاي كوپ ەكەن!
بۇل حابارعا اشىنىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالىپپىن. اقيا ءلاتيپا اپاي جونىندە سويلەپ كەتتى: ونى اقيا تارىم مايدانىندا بيعابىلمەن بىرگە بولعان دەپ ەستىگەنى بويىنشا ىزدەپ تاۋىپ تانىسىپتى. ەرى كەسىمدى مۇددەتىن ءبىتىرىپ تۇرمەدەن شىعىسىمەن، شانحايعا قايتادان ءجۇرىپ كەتۋ ءۇشىن تۇركيا پاسپورتىن الىپ قويعان ەكەن. ەرى تۇرمەدەن وسى جازعىتۇرىم شىعىسىمەن ەرتە جونەلىپتى. اقيا بۇل جونىندە سويلەپ بولا بەرگەندە سۇرادىم.
- جاۋباساردىڭ قايدا ەكەندىگىن بىلەسىڭ بە؟
- ول 62-ءشى جىلدان سوڭ ىلە وبلىسىنىڭ باسشىلىق قىزمەتىنە تاعايىندالعان ەكەن. كەيىن اپەرباقان سولشىلدىعىن قويىپ، تاۋباعا كەلىپ قالىپتى دەپ ەستىپ ەدىك. بىلتىردان بەرى اسا جامان اۋرۋعا تاپ بولىپتى. قان راگى دەيدى. قانىن تۇگەل اۋىستىرىپ، تازا قانمەن تولىقتىرسا دا بولماي اسقىنىپ، بۇكىل دەنەسى ءشىرىپ بارا جاتقان سياقتى. تەرى تەسىكتەرىنەن قاندى ءىرىڭ شىپىلداپ شىعىپ تۇرادى ەكەن. ولەدى دەسىپ ءجۇر. قازىر ۇرىمجىدە اۋرۋحانادا جاتىر دەيدى.
جاۋباساردىڭ بۇل حالىنەن ءسۇيىنىش تە، كۇيىنىش تە سەزىنبەي اۋىر كۇرسىندىم. كىمنىڭ ءىسى دۇرىس ەكەندىگىن ساۋ كەزىندە كوزىنە سۇعا كورسەتىپ، ءوز جولىممەن كەك السام، قاپالىعىم جەڭىلدەر ەدى عوي!..
اقيا ەكەۋمىز ءىزباساردى ورتاعا الىپ، كەزەك سۇيە جاتىپ اڭگىمەلەستىك. انا جىلعىداي قويىنداسۋدى ويىمىزعا دا المايتىنداي، وتكەن-كەتكەن اڭگىمەگە ويىسا بەردىك. ونداعى بال جالاسقان اشىنا ەندى كەلىنگە اينالا قالمادى ما؟ وعان قۇلجاندى ءسۇزدىرۋىم ەسىمە تۇسە قالعاندا كۇلىپ جىبەرەمىن. نەگە كۇلەتىنىمدى اقيا دا سەزە قويىپ سىقىلىقتادى.
- قۇمار ساعان قۇلجاندى سۇزدىرمەدى مە؟ - دەپ سۇرادىم ءبىر ورايى كەلگەندە.
- قۇلجان مەنى ونىڭ نەكەلى قوينىنان سۋىرىپ الىپ ايەلدەنگەندە، ەندى قۇمار سۇزدىرمەي قويماق پا، حا-حا-حا-ھا-ھا...ا..، ول ءتىپتى، اشىقتان-اشىق سويلەپ جاتىپ ءسۇزدىردى!.. بۇل ىستەرىمىز، قايتا ورالماس، جانە باسقا ادامنىڭ باسىنا تۇسپەگىر كومەديا عوي! - دەپ كۇرسىندى اقيا. - وعان سەن ەكەۋمىزدىڭ قالاي بايلانىسىپ قالعاندىعىمىزدى تۇگەل ايتسام دا، بۇل كومەديامىزدى جاسىردىم. وعان سەن دە ايتپاي-اق قوي!.. كەك الۋ دەمەسەك، سونداعى ءوزىڭ ايتقانداي، ادام قورلاناتىن ءىس قوي!
- باسقاسىنىڭ ءبارىن ايتتىم دەيسىڭ بە؟
- يە، قۇلجانداي يتتەن بالا كورگىم كەلمەگەنى، ءىزباساردى سەنەن، كوز جاسىمدى توگىپ وتىرىپ ءوتىنىپ العانىم راس ەمەس پە!.. قۇلجان مەن قۇماردىڭ وزىنەن كەگىمدى وسىلاي العىم كەلگەنى دە راس بولاتىن. نەكەلى ەرىم باسقا ايەلمەن ۇيلەنىپ كەتكەن سوڭ، سونىڭ ءوزى سياقتى ناعىز ادامنان بالا تۋعانىم قاتە بولماق پا!.. مۇنى ءوزى دە ادىلەت جولىمەن، شىندىعىمەن مويىنداپ كۇلدى.
- ول ءالى دە توقسىندا ما؟... قاشان كەلەر ەكەن؟
- ەرتەڭ كەلىپ قالار. اناۋ بۇزىق ايەلىنە وسى جولى «تالاق قاتىن» بەرىپ قايتپاق بولىپ كەتكەن. ارالارىنان ءبىر بالا تۋا سالىپ ءولىپتى. ال، ول ايەلدىڭ وزىنە وبال جوق ەكەن، سەبەبىن تولىق، وزىنەن ەستىرسىڭ.
«وتەر ءىس ءوتتى، - كۇرسىنە ويلاندىم ىشىمنەن. -ونىمىزدا بىزگە تاڭىلاتىن قىلمىس جوق دەلىك. ءاز دوسىما ەندىلىكتە كۇمان تۋدىرىپ قويسام، ناعىز قىلمىس سول بولماق. ايناداي تۇنىق جۇرەگىنە قارا كولەڭكە تۇسىرسەم، ەندىگى تۇرمىسىنا دا ءتۇن ورناماي ما!»
- اقياش، مەن ەرتەڭ قوناق ۇيگە بارىپ جاتا تۇرايىن. الدىلارىڭداعى نەكەلى تۇرمىستارىڭا كولەڭكە تۇسىرمەۋ ءۇشىن، قۇمارعا ەندى بۇل ۇيدەن كورىنبەۋىم دۇرىس! - دەدىم سول ويمەن.
- جوق، ەندىگى تۇرمىسىمىزعا ەشقانداي كولەڭكە تۇسىرمەۋگە انت ەتىسكەنبىز. سەنىمەن امان كورىسۋدى ءوزى دە قاتتى اڭساپ ءجۇر. وسىندا تۇرا بەر، جاسىرىنبا! ەندىگى ەڭ جاقىن، ەڭ ادال دوسىڭنىڭ ءۇيى بولسىن!.. جالعىز-اق، قۇلجان كوشەدە ولەتىن شاقتىڭ الدى-ارتىندا قۇمار ەكەۋىڭ دە بۇل ماڭايدان كورىنبەيتىن بولاسىڭدار!..
اقىلداسا كەلە ەرتەڭىنە جەر استىنداعى ۇيگە ورنالاستىم. توسەنىش ورىن، ازىق-تۇلىك تۇگەلىمەن سوندا كوشىرىلدى. سول كۇننىڭ ءتۇن ورتاسى اۋا بەرە كىلەتتەگى تەمىر قاقپاق اشىلدى دا، بىرەۋدىڭ ءتۇسىپ كەلە جاتقانى ەستىلدى.
- قايداسىڭ، بيعا، قايداسىڭ؟ - دەگەن قۇماردىڭ ءۇنىن تاني قويىپ، شىراق جاعىپ تۇرەگەلدىم.
- مۇندا، مۇندا!..
- قۇشاقتاسا تۇستىك. ماي شىراقتىڭ دىرىلدەگەن الا ساۋلەسىندە ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ اپپاق شاشىمىزدى سىلاسىپ، يىقتان، ارقادان قاعىسىپ الىپ، قايتا قۇشاقتاستىق. ءۇن دە جوق. قالشىلداعان-دىرىلدەگەن قۇشاقتارىمىزدان عانا جىلاسىپ تۇرعانىمىز، جىلاسقاندا دا جاي ەمەس، ىشتەن ەزىلىپ-ەگىلە، ەڭىرەي كورىسىپ تۇرعانىمىز بەلگىلى...
- بولدى ەندى، سابىر ەتىڭدەر! - دەگەن اقيانىڭ ءۇنى ەستىلگەندە جالت قاراستىق. اقيا قۇماردىڭ سوڭىنان كەلىپ، بىرگە جىلاسىپ تۇر ەكەن. - سەن ەكەۋىڭ امان كورىستىڭدەر عوي، قويىڭدار ەندى!
- ءوي، اقيا، ىزباسارعا اناۋ شوشقاڭ، - قۇمار ءسوز سوڭىن تۇسىرە الماي سولقىلدادى.
- ەسىگىن قۇلىپتاپ كەلدىم! - دەدى اقيا.
اقيا كىشكەنە ستولعا داستارقان جاساپ، شاي قۇيدى دا شىعىپ كەتتى. قۇمار ەكەۋمىز وتىرا قالىپ كۇلىستىك. كوز دەگەنىڭ بۇلاۋداي.
- قانشالىق تەرگەلسەم دە ەشقانداي قىلمىسقا مويىنداماي كەلىپ ەدىم، قۇماش، - دەپ كۇرسىنە سويلەدىم مەن. - سەنىڭ الدىڭدا مويىندارلىق ءبىر قىلمىسسىماقتى، 70-ءشى جىلدىڭ قىسىندا وسىندا كەلىپ تاپتىم. ول شاقتاعى اقيا ەكەۋمىزدىڭ جاعدايىمىز دا ول قىلمىس سانالۋ تۇگىل كەمشىلىك تە ەمەس، جەڭىسىمىز بولىپ ەسەپتەلىپ ەدى. سەنى توقسىننان ۇيلەنىپ الىپتى دەپ اقيانىڭ توككەن كوز جاسىنا، قۇلجاندا قالعان كەگىمىزگە-نامىسىمىزعا شىداماعاندىقتان تاپقانمىن!.. جاۋ قولىنا ءوتىپ كەتكەن اقياعا سەنىڭ قايتىپ كەلەتىنىڭدى كىم ويلاعان!.. ساعان وپاسىزدىق ىستەمەك نيەتىم جوق ەدى، كەشىر!
- تۇسىنگەنمىن، تولىق تۇسىنىك تاپقانمىن!... ول جايتتەرىڭ قىلمىس ەمەس، ار-ۇجدانى كۇشتى نامىسكەر ادامداردىڭ ورتاق جاۋىنا وشتىگىنەن تۋىلعان جاۋىنگەرلىك ءىس. ەكەۋىڭدە دە ماعان قاستىق نيەت جوق! ەگەر وسى بالا قۇلجاننان پايدا بولسا، اقيامەن قايتادان كەلىسۋىمنىڭ مۇمكىندىگى جوق ەدى. ءىزباسار - سەنىڭ دە مەنىڭ دە ءىزباسارىم، الالىعى جوق، ادال بالامىز!
- ال، كەيىنگى العان ايەلىڭنەن قالاي اجىراستىڭ، سونى ايتشى!
- ول ايەل، ءبىر كورمەگە سۇلۋ شوكەن ەدى، - دەپ باستادى قۇمار اڭگىمەسىن. - توقسىننىڭ ءبىر كوممۋناسىندا رەجيم استىندا ىستەۋگە تۇسكەنىمنەن سوڭ، اتىرەت كادرلارى قالپاعىما قاراماي جاقىنداسىپ، ديكتاتۋرا جۇرگىزبەي، كەڭ ۇستايتىن بولىپ قالعان. سول شاقتا ءبىر ەردەن شىققان شوكەن، جالت-جۇلت ەتىپ، مەنەن كوزىن ايىرمايتىن بولىپ ءجۇردى. اقيا قۇلجانمەن نەكەلەنىپ العانىن ەستىگەن سوڭ مەن دە كوز تىكتىم وعان. اقيانىڭ دەرتىنەن سول عانا قۇتقاراتىنداي كورىنە بەردى. كەزى كەلگەن ءبىر ىڭىردە الىپ سوقتىم. ءسويتىپ ەكى-ءۇش كۇن وتكەن سوڭ ۋادەلەستىك. زۋھىرا مەن ءلايلىنىڭ ءوزى بولا قالدى. مەنىڭ جولىمدا ولەتىندىگىنە دەيىن ايتتى. باسشىمىزدىڭ رۇقساتىمەن نەكە قاعاز الىپ، شەكىلدەۋىك-بۇرشاقپەن[1] توي ىستەدىك.
شوكەنىم جاسانۋ مەن بەزەنۋدىڭ اكە-باباسىن تويدان سوڭ كورسەتتى. «التىن سىرعا!»، «مەرۋەرت القا!»، «جاقۇت جۇزىك!» دەپ قىڭقىلداپ ءجۇرىپ، قارىزداندىرا بەردى. ول كەزدە قۇبا توبەل كيىنۋدى جاقتاپ، «بۋرجۋيشا بەزەنۋ» مەن «تورتكە كونەلىككە» قارسى ۇران كوتەرىلىپ تۇرعاندىقتان، مەن قورىقسام دا ول قورىقپادى. جىبەكتەن-جىبەك، دۇردىننەن-ءدۇردىن بولىپ ورلەي جونەلدى. قىپ-قىزىل بولىپ جاسانىپ الىپ، ال قىدىر سونسوڭ. «اكەمنىڭ دوسىنىڭ ۇيىنە»، «باسقا بايعا ءتيىپ كەتكەن شەشەمنىڭ ۇيىنە»، «اپكەمنىڭ ۇيىنە»، «ناعاشىمنىڭ ۇيىنە»، «بولەمنىڭ ۇيىنە»، «بولەمنىڭ جيەنىنىڭ ۇيىنە» دەپ ءار كۇنى جولاۋشى بولدى دا ءجۇردى. ىزدەپ بارسام، بىردە قالىڭ جۇگەرى اراسىنان، بەردە شەكىلدەۋىك اراسىنان، قايداعى شىتىرماننان شىعادى. تاربيەمە كونبەيتىندىگى كورىنگەن سوڭ، تۇبىندە ءبىر شاتاق شىعارىن ءبىلىپ، تىزىمدەپ ءجۇردىم دە، اكەسىنە، اتىرەت باستىعىنا ايتتىم. كەلىنشەگىم ولاردان سىن-پىكىر ەستىپ كەلگەن كۇنى ماعان شاڭقىلدايتىن بولدى. «مەن ۇيدە جالعىز وتىرۋدان زەرىكپەيمىن بە!»، «مەنى كونە زاماننىڭ پومدارىنشا[2] قاماپ قويۋ ءۇشىن الىپ پا ەدىڭ!»، «ءبىلىپ قوي، مەن تومەن ورتا ديقاننىڭ، توڭكەرىسشى تاپتىڭ قىزىمىن!»، «سەن ءبىزدىڭ باقىلاۋىمىزدا وزگەرۋگە كەلگەن كەرى توڭكەرىسشى ەلەمەنتسىڭ! سەن مەنى باقىلاي المايسىڭ، سەنى باقىلاۋ قۇقىعى مەندە!»، «سەنى مەن وزگەرتەمىن، سەنىڭ مەنى شەكتەۋ قۇقىعىڭ جوق!» دەگەن ساياساتقا سايا بەردى ءتىلى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ءبىر قىز تاپتى دا، كوتەرە ءجۇرىپ كەزىپ، ءۇش ايعا جەتكىزبەي ءولتىردى. قول-اياعىن سولاي جەڭىلدەتىپ الىپ، ونان سايىن جورتتى. «اقيا» دەپ قالعانىمدا كوزىمنەن جاس ىرشيتىن، شەكسىز سورلى حالگە ءتۇستىم. ۇكىمەت ساياساتىن ءوزىنىڭ جەزوكشەلىگىنە پايدالانعان «سۇيىكتىمە» ءوزىم ديكتاتۋرا استىندا ءجۇرىپ، نە داۋا ايتارمىن. ايىرىلىسۋدان باسقا امال جوق ەكەن.
- حۇپ، ديكتاتۋراڭا قارسىلىعىم جوق. بىراق، سەن مەنەن شەكاراڭدى ايىر، قالپاعى بار ادامعا بەكەر ءتيىپ قالىپسىڭ. بۇگىننەن باستاپ اجىراستىق!» دەپ ۇيدەن شىعىپ جونەلە بەرىپ ەدىم. ەتەگىمنەن الا ءتۇستى. - مەن «توڭكەرىسشىلەردىڭ» ديكتاتۋراسىنا باعىنسام دا، جەزوكشەنىڭ ديكتاتۋراسىنا باعىنبايمىن!» دەپ قاعىپ تاستاپ شىعىپ كەتىپ، اتىرەت شتابىنا باردىم دا، وسى پىكىرىمدى باياندادىم.
- توڭكەرىسشىگە جەزوكشە دەپ جالا جاباتىن اقىڭ جوق! - دەپ اقىردى بىرەۋى. شوكەنىمنىڭ قاي كۇنى كىممەن بايلانىسقانىن جازىپ جۇرگەن ءتىزىمىمدى ۇستاتا سالدىم.
جاسى ەگدە تارتقان اتىرەت باستىعى ءتىزىمدى ول جىگىتتەن الىپ كوردى دە، ءوز ستولىنىڭ تارتپاسىنا تىقتى. تەكسەرىپ كورەتىندىگىن، ەگەر جالا بولسا ءوزىمدى جازالايتىندىعىن ايتىپ، سالت تۇرعان قالپاقتىلاردىڭ جاتاعىنا اپارىپ جاتقىزدى.
ەكى-ءۇش كۇن وتكەن سوڭ شوكەنىمنىڭ تاۋباعا كەلگەنىن ايتقان اتىرەت باستىعى ۇيىمە قايتۋدى بۇيىردى. «مەن يسلام دىنىندەگى اداممىن. ارامدانعان حوتىننىڭ قاسىنا جاتا المايمىن!» دەپ داۋ ايتتىم. بۇل داۋدان ءوزى جەڭىلىپ شىقتى. سودان باستاپ حوتىننىڭ ءوزى كەلىپ جىلايتىن بولدى ماعان. جۇمىس ۇستىندە دە، جاتاقتاردا ەڭىرەپ ءتاۋباسىن ۇيىرە بەردى دە، مولدا شاقىرىپ، نەكەمىزدى قايتا قيدىرىپ، ادالدانىپ قوسىلاتىندىعىن ايتتى. قايتا نەكەلەنىپ، قايتا توي جاساۋعا اقشام جوقتىعىن ايتىپ، بارماي قويىپ ەدىم. شىعىنتى ءوزى شىعارماق بولدى.
التىن جۇزىك، القا-سىرعا ساتىپ الىپ قارىزداندىرىپ بولعان «سۇيىكتىم» سول بەزەنۋمەن-اق بازارىن كەڭەيتىپ، كوپ سومما جيىپ الا قويعان ەكەن. سونىسىن ءبىلىپ العان سوڭ بۇل توي شىعىنىن ادەيىلەپ مولايتىپ شىعىنداندىردىم. ءسويتىپ، قايتادان جاراستىق. مەنى ءوز ادالدىعىنا سەندىرۋ ءۇشىن عۇسىل قۇيىنىپ جۋىنىپ، ناماز وقىپ ءجۇردى. ءوزىنىڭ «دىنشىلدىگىنە» قاراپ، ەكىنشى نەكەلەنۋدەن سوڭعى ادالدىعىنا مەن دە سەنىپ قالىپپىن. كۇندىز جۇمىسقا كەتكەنىمدە ساۋداسىن ۇيدە جۇرگىزگەنىن سەزبەپپىن. ديكتاتورىم سول تابىسىنان ءبىر كۇنى ماعان ءجۇز يۋان اقشا بەرىپ، قارىزىمنان بىرتىندەپ قۇتىلا بەرۋگە بۇيىردى. ىشىمنەن سەزسەم دە، بەرگەن اقشاسىن الىپ، قارىزىمنىڭ ءبىرازىنان قۇتىلىپ قايتىپ ەدىم. سونىڭ تۇنىندە باۋىرىما كىرىپ الىپ ۇگىتتەۋگە كىرىستى. مەنى «كەرتارتپالىقتان» قۇتقارىپ، يدەيامدى تۇزەتپەك ەكەن.
«قازىرگى كۇندە ەر مەن ايەل تەڭ قۇقىقتى عوي. قالپاعىڭ بولسا دا مەن ساعان ءتيىپ، ءار كۇنى ايەلىڭ بولىپ ءجۇرمىن. ۇكىمەت بەرمەگەن قۇقىقتى مەن بەردىم. ونىم، سەنى سۇيگەندىگىم. وسى جاقسىلىعىمدى ۇمىتپاقپىسىڭ، ماعان سەن دە قۇقىق بەر!» دەدى.
- مەنەن ەندى قانداي قۇقىق سۇرايسىڭ؟
- ءجۇرىپ-تۇرۋ قۇقىعى!.. ءوزىڭ ويلاپ كورشى، مەن سەنى قايدا باردىڭ، قايدا بولدىڭ دەپ تەرگەمەيمىن عوي. مەنى سەن دە تەرگەمە، ەر مەن ايەل تەڭدىگى دەگەن وسى!
- وسى پىكىرىڭدى اشىق ايتشى!.. سەنىڭ قاقىلى ءجۇرىس-تۇرىسىڭدى شەكتەگەن جەرىم بار ما؟
- عاجاپ ءبىر ءدۇت[3] ادام ەكەنسىز! ۇنەمى ماعان عانا قاراپ وتىر، باسقا ەشكىممەن بايلانىسپا دەسەڭىز، قانداي ايەل زەرىكپەيدى سىزدەن!
- سوندا سەنىڭ تالابىڭ، باسقا ەركەكتەرمەن دە بايلانىسۋىما قۇقىق بەر دەگەن تالاپ بولدى عوي، سولاي ما؟
- سولاي بولعاندا دا بىلاي: ەكەۋمىز نەكەلى ەر-ايەلمىز، ماحاببات دەگەن وسى. وسىنداي ماحابباتىمىز بولعان سوڭ نەدەن قورقاسىز. مەنىڭ باسقالارمەن دە ويناپ، قاراجات تاۋىپ تۇرۋىما توسقىندىق قىلما، مۇنداي ويناۋدىڭ سىزگە دە ەشقانداي زيانى جوق ەكەندىگىن كوردىڭىز عوي! مۇنان سوڭ قايدا جۇرسەم دە تەرگەمەيتىن بولىڭىز، ول ءجۇرىس، مەنىڭ ءوز قۇقىعىم. كەشتە ءسىزدىڭ ءوز قاسىڭىزدا بولعان سوڭ جەتپەي مە سول!
مەن نامىستان بۋلىعىپ، نە دەرىمدى بىلمەي قالدىم دا، باسىمدى كوتەرىپ، ءدال وسى سوزدەرىنىڭ ءوزىن جازۋعا كىرىستىم. ول قۋزاي ءتۇستى مەنى.
- سولاي بولسىن، ماقۇل ما؟ ەندى تۇسىنگەن شىعارسىز؟.. مەنىڭ سىزدەن زەرىكپەۋىم ءۇشىن دە جاقسى، سولاي ەمەس پە!.. سويلەسەڭشى!
- مەنەن زەرىكسەڭ، باسقا بىرەۋمەن نەكەلەنۋىڭە رۇقسات، نەكە ەركىندىگىڭ بار. مەنەن ەندىگى تالاپ ەتەتىن قۇقىعىڭ وسى عانا. ال، باسقاداي ارام جۇرىسىڭە رۇقسات جوق! ءوز ايەلىم تۇرعاندا مەنىڭ دە باسقا ايەلمەن جۇرەتىن قۇقىعىم جوق قوي!..
- ءوي، ماقاۋ، سەن دە باسقا ايەلمەن جۇرسەڭ، كىم توستى بۇل قۇقىعىڭدى! جالعىز-اق اقشا شىعارماي، پاممەن ويناساڭ بولعانى!
- ەي، ءجالاپ، - دەگەنىمدە داۋىسىم قاتتىراق شىعىپ كەتتى. - ەكەۋمىز ءبىر ۇيدە ەرلى-زايىپتى بولىپ تۇرىپ باسقالارمەن شاتىسامىز دەپ نەكەلەنىپ پە ەدىك! بۇل ايتىپ وتىرعانىڭ ادامزاتتىڭ ماحابباتى ەمەس، حايۋانداردىڭ بايلانىسى. ايتپا مۇنداي ءسوزدى ماعان!... ەي، ءوزىڭ ادامنان تۋعانبىسىڭ، ەسەكتەن بە؟
- ءوي، دادام، وي، انام! مىنا كەرى توڭكەرىسشىنىڭ ءتىلىن.. مەن ەمەس، سەن ەسەك، كەرى توڭكەرىسشى سەن! سەندەي قالەندەرمەن بىرگە تۇرا المايدى ەكەنمىن! -وسىلاي بۇرقىراپ ءجۇرىپ كيىم-كەشەك، جىلتىرار كەرەك-جاراعىن جيىستىردى. - ماعان اقشا كەرەك، باسقالارعا ۇقشايتىن، جاقسىراق تۇرمىس كەرەك! مەن ساعان سونى عانا ايتتىم. كاسىپسىز-اقشاسىز ايەل نە كۇن كورمەك، سەنىڭ بەتىڭە قاراپ قانا وتىرۋىم كەرەك ەكەن دا! ءما، ەندەشە ساعان! - شاپالاقپەن بەتىمە تارتىپ جىبەردى «سۇيىكتىم». -تۇكىردىم سەنىڭ ەركەك بولعانىڭا! - دەي سالا شىعىپ جۇرە بەردى. ءتۇن قاراڭعى ەدى. سوڭىنان كورىنبەي ەرىپ، توركىنىنىڭ قاقپاسىنا امان كىرگىزىپ سالىپ قايتتىم.
ەرتەڭىنە اتىرەت باستىعىن جەكە شىعارىپ الىپ، بولعان احۋالدى تۇگەل بايانداپ شىقتىم.
- ءسىز دە ەركەك ادامسىز عوي، ءدۇيجاڭ، ءوز ايەلىڭىز وسىنداي تالاپ قويا ما سىزگە؟
- ولاي دەمە، ولاي دەمە! قۇدايىم ءجۇزىن ارى قىلسىن ونداي ايەلدىڭ! ونداي ايەلگە ءبىز كەڭشىلىك ەتە المايمىز!... ال، ءوزىڭ نە تالاپ قويماقسىڭ ماعان؟
- وسى پالەدەن مەنى قۇتقارىڭىز، قامقورلىعىڭىزعا ماڭگى بورىشتار بولايىن!
- ماقۇل، ماقۇل! اجىراسۋ تۋرالى كوممۋنا باسشىلىعىنا ارىز جازىپ، ماعان بەرىپ قوي!..
وسىدان باستاپ اتىرەت باستىعى قولىنان كەلەر جاقسىلىعىن مەنەن ايامايتىن بولدى. ماعان قايتا كەلىپ جاراسپاق بولعان جەزوكشەگە ءوزى اقىرىپ، قۋىپ تاستايدى. «اتىرەتىمىزدىڭ، بۇكىل ۇيعىر ايەلدەرىنىڭ نامىسىن بىلعاپ بولدىڭ!.. سەنىڭ اۋزىڭنان شىققان ساسىقتى باسقا ايەلدەر يىسكەمەسىن، جوعال، كوزىمە كورىنبە!» دەپ قۋالايدى. وسى جولى بارسام، نەكەمىزدى مۇلدە ايىرىپ قويىپتى.
بيىلعى جىل باسىنان بەرى سول ءدۇيجاڭنىڭ قامقورلىعىمەن ۇرىمجىگە جيى كەلىپ تۇردىم. جالاقور جەندەتتەردەن اقياداي كەك العان ەشكىم جوق ەكەن. مەنەن ءوزىن قورقىتىپ ايىرعاندىعى ءۇشىن قۇلجاندى ولتىرمەي تىنبايتىندىعىنا انت ەتىپتى. ونى قۇسادان ءولسىن دەپ، قازىرگە دەيىن نە قيلى جازانىڭ ءبارىن قولدانىپ ءجۇر. بىزگە وپاسىزدىق ىستەگەنى، سىرتقى كورىنىسى ءۇشىن عانا بولىپتى. مۇنىڭ قۇلجانعا بەرىلەر شاعىندا مەنى كورىسۋگە شاقىرعانى، وسى سىرىن ايتۋ ءۇشىن ەكەن. سوندا ءبىر كورىنبەي قويۋىم، مەنىڭ زور قاتەلىگىم بولىپ قالدى. قازىر مەنىڭ الدىمدا اقيانىڭ وبرازى تەڭدەسسىز جوعارى. قانشالىق زارىعىپ، قانشالىق قينالسا دا، سابىر ساقتاپ كۇتىپ، تۇڭعىش بالاسىن باسقادان ەمەس، مەن سياقتى ادامنان سەنەن كورۋىنىڭ ءوزى دە سونشالىق ءسۇيىندىردى مەنى!..
قۇمار وسىلاي سويلەپ وتىرعاندا، اقيا تاعى دا بىلدىرمەي كەلىپ، قاراڭعى كورريدوردا تىڭداپ تۇرىپتى.
- ەندىگى قالعان ومىرىمدە ءوزىڭنىڭ ادال كۇڭىڭ بولىپ قانا وتەرمىن، قۇماش! - دەپ قالعانىندا ءبىر-اق بىلدىك. ونىڭ سىرتقا قايتا شىعىپ كەتكەنى ەستىلدى دە، ازدان سوڭ. - مىنانى الىپ جىبەرشى! - دەپ دابىستادى قۇدىق اۋزىنان. قۇمار بارىپ، بۋى بۇرقىراعان ءبىر تاباق ەت الىپ كىردى دە، سوڭىنان اقيا ەكى بوتەلكە اكەلىپ، كىشكەنە ستولدىڭ شەتىنە وتىرا سويلەدى. - قۇمار ەكەۋمىزدىڭ ەكىنشى تويىمىز، وسى تاڭ الدىندا، وسى زىنداندا، بيقاڭنىڭ الدىندا وتىلسە، ۇمىتىلماس توي بولار دەگەن ويمەن اسىعىستا دايىنداي العانىم وسى عانا! - دەپ كۇلدى. قۇمار بىرگە كۇلىپ، ەكەۋمىزگە اراق قۇيدى دا، اقيانىڭ ءوز يشاراسى بويىنشا وعان سىرا قۇيىپ، الدىنا قويا سويلەدى.
- سەنىڭ جاڭاعى انتىڭا مىنا بيعاڭنىڭ الدىندا مەن دە انتپەن جاۋاپ بەرەيىن. ەندىگى قالعان ومىرىمدە سەنىڭ عانا ادال قۇلىڭ بولىپ وتەرمىن، اقياش!...
بۇل توستتى قايتا نەكەلەنۋشى ەكەۋىنىڭ انتتارى ءۇشىن كوتەرىسكەن سوڭ، ەكىنشى توستتا قۇتتىقتاۋ ءسوزىن مەن سويلەۋىم شارت بولدى.
- قۇلدىق پەن كۇڭدىككە قارسىلىق جونىنەن ەكەۋىڭ بۇل ماڭداعى ماڭداي الدى ازاماتتارىمىزدان ەدىڭدەر، - دەپ كۇرسىندىم مەن. - ال، بۇل انتتارىڭ ءبىر-بىرىڭە ۇزاق جىلدار زار بولىپ، ۇزاق جالىنداعان جۇرەكتەرىڭنەن قايناپ شىققان انتتار ەكەندىگى تۇسىنىكتى. ايىرامىن، قۇلدانامىن، ايەلدەنەمىن دەپ ارالارىڭا كىرگەن جاۋلارىڭنىڭ ءوزى وسى ۇزاق جىلدار بويىنا تاباندارىڭنىڭ استىندا قۇل بولايىن دەپ تە بولا الماي جاتىر! جەڭىس سەندەردىكى!. ءولىمدى جەڭگەن ماحاببات دەگەن وسى!.. كورگىلىكتى بىزشە كورىپ كەلە جاتقان ءبىر اقىننىڭ جاڭا داستانىنداعى مىنا تۇجىرىم - بىزگە دە لايىق تۇجىرىم:
قايتپايتىن ناعىز، سالساڭ دا تاسقا،
الماسقا قانىق اق سەمسەر ۇقساس،
كوپ باتقان جۇرەك ۋلى ىستىق جاسقا
جاۋسا دا قاھار اينىماس، ىقپاس
بۇل سىندى سانالى ماحابباتتارىڭدى شەكسىز ىقىلاسپەن قۇتتىقتايمىن، دوستار!
وسى سوزبەن كوتەرىلگەن توستتى جۇبايلار ەلجىرەي قاراسىپ الىپ، قۇشىرلانا جۇتتى....
قۇمار ەكەۋمىز تاڭ بوزارعاندا ايىرىلىسىپ، ءبىر-ەكى ساعات قانا ۇيىقتادىق تا، سول ۇڭگىردە قايتادان باس قوسىپ، كەشكە دەيىن اڭگىمە شەرتىستىك. قوشتاسار ۋاقىتىمىزعا از قالعاندىقتان ءىزباساردى دا ءتۇسىرىپ اكەلىپ، ايمالاي وتىرىپ سويلەستىك.
ءانۋار اكەلگەن اتتارىن قالا شەتىندەگى ءبىر ۇيگە قالدىرىپ كەلىپ، اقيانى قاقپادان شاقىرىپ حابارلاپ كەتكەن ەكەن. ىمىرت جابىلىسىمەن جونەلدىم.
اۋىلعا تاڭ اتا جەتىپ، ۇيقىدان ەل ويانباي، جات ادامعا كورىنبەي، ءانۋاردىڭ ءوز ۇيىنە تۇستىك. تاعى دا ەكى ساعاتتاي عانا ۇيىقتاپ ويانىپپىن. ومار مەن ازات كەلگەن سوڭ قايتا ۇيىقتاي المادىم. كۇلاننىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان ايقىن ادرەسىن تاۋىپ كەلۋىم دە ونىڭ ارت جاعىنداعى جاپ-جاقىن جەردەن - ءوز وتانىمنان ماقپالىم ەلەستەپ، نوسەرلى بۇلتتان اشىلعان اسپانداي كەڭ ويلى كوزىن مەنەن ايىرماي قاراپ وتىرۋى دا سابىر-تاعاتىمدى تاۋىسىپ، ۇيقى كەلتىرەر ەمەس. جۇرەر جولىمنىڭ جاعدايىن ءۇش دوستان سۇراپ انىقتاپ العان سوڭ، سالماعىمدى بۇلارعا سالا بەرۋدى دە ارتىق كورىپ، مۇنان سوڭعى جول جوسپارىمدى ءوزىم سويلەپ تۇجىردىم. سوندا دا، جانقۇرالدى ازات قۇتىبيدىڭ جەلكەسىنە دەيىن باستاپ اپارىپ، جول كورسەتىپ قايتپاق بولدى.
ءانۋاردىڭ سويعىزعان قوناقاسى قويى تۇستىك بولىپ تارتىلىپ، اراق-شاراپتىڭ كوڭىلدى اڭگىمەسىمەن كەش باتىردىق. قاراكەردى ەرتتەتىپ، ازىق سالىنعان قورجىندى قانجىعاعا بايلاتتىم دا، ازاتقا ىلەسە جونەلدىم. 1945-ءشى جىلعى سەتىك سارى زورەكەر سانجى وزەنىنە دەيىن باستاپ اپارعان سوقپاقتىڭ ۇستىڭگى جاعىنداعى ءبىر ات جولىنا تۇستىك. تىگىلدەۋ ورلەپ، تىگىلدەۋ قۇلدايتىن كۇدىر جۇلمەن تاڭ بوزارا جەتتىك سانجى تۇسىنا. وزەننەن سۋ ءىشىپ، ات شالدىرىپ قانا ءوتىپ، تاعى دا جورتتىق تا قۇتىبي وزەنىنە ءتۇس اۋا جەتتىك. توعاي اراسىنا ات تىنىقتىرىپ تاماقتانىپ جاتىپ، تاعى دا ۇيىقتاي الماي اۋناقشي بەردىم. جانقالتاسىندا مەنىمەن ايىرىلساردا بىرگە ىشۋگە الىپ شىققان ءبىر بوتەلكە اراعى بار ازات تا سونىسىن سيپالاپ، ۇيىقتاي الماي جاتىر ەكەن. ەڭكەيىپ بارا جاتقان كۇنگە ءبىر قاراپ قويىپ باسىن كوتەردى دە، ەت تۋرادى.
- بيعا، ءسىز دە ۇيىقتاي المادىڭىز، ەكەۋمىزدىڭ دە ايىرىلىسار ۋاقىتىمىز تاياپ قالدى! - دەگەنىندە باسىمدى كوتەرىپ الدىم.
بوتەلكە اۋزىنان كەزەك ۇرتتاپ، كۇيسەي وتىرىپ كۇن باتاردا تاۋىسىپ تۇرەگەلدىك. اتقا ءمىنىپ، وزەننىڭ مەن جۇرەتىن كۇنباتىس جاعىنداعى ءبىر بيىككە شىقتىق. ەندىگى جۇرەر جولىمدى ازات سول بيىكتەن كورسەتتى. 45-ءشى جىلعى ءبىزدىڭ قۇم توسەپ ات سەكىرتەتىن قاتەرلى قىساڭىمىز تومەنىرەك ءبىر بەلەگىر قىزىل بۇيراتتىڭ اراسىندا قالىپتى. قۇتىبي وزەنىنە وسى ساپاردا ونىڭ جونتاۋ جاعىنان قۇلداپ كەلىپ ءتۇسىپپىز. ازات مەنىڭ تاعى دا ورلەڭكىرەپ بارىپ، كوز ۇشىنان كورىنگەن ءبىر بەلدىڭ ەتەگىنەن وتەتىندىگىمدى ءتۇسىندىردى. ول تۇستا قاشان مايتاۋعا جەتكەنىمشە جول توساتىن قاراۋىل جوق. ال، مايتاۋ كورىنەنگەن سوڭ ونىڭ دا تاۋ جاعىنا ءوتۋىم كەرەك ەكەن. ايتەۋىر جول-جونەكەي كەزدەسكەن ءار جوتادان ءبىر قاراۋىلداپ، يەنمەن جۇرە بەرسەم قاتەرسىز بولاتىندىعى ۇعىلدى. «قازىر ەلسىز يەنگە قاراۋىلشى توقتامايتىن بولعان» دەدى سوڭىندا.
ازاتپەن سول جوتادا قوشتاستىم دا، باتىس-وڭتۇستىككە قيىرلاي ورلەپ اياڭداي بەردىم. قاراڭعىدا ول جوتا كورىنبەگەنىمەن باعدارىمنىڭ دۇرىستىعىن ءبىر سۇردەك جولعا تۇسكەنىمدە ءبىلدىم. ءۇش-ءتورت كۇننەن بەرگى كەلمەگەن ۇيقى سول جولعا تابىسىممەن باستى. اتتىڭ ەكى جاعىنا كەزەك اۋىپ كەلىپ، ءبىر شوپتەسىندەۋ جىراشىقتى ارەڭ تاپتىم دا، ات ايىلىن بوساتىپ تۇساپ، ارقانىن بەلىمە بايلاي سالا قۇلادىم. جالعىز-اق ەسكەرگەنىم، قانجارىم مەن دىراۋ قامشىنى دايىنداپ قويىپ قۇلاۋىم بولدى...
حانزۋشا «تۇر!» دەپ زەكىگەن ءبىر داۋىستان سەلك ەتە ءتۇسىپ ويانىپ، ىرشىپ تۇردىم. قامشىم دا قانجارىم دا جوق. پىشاقپەن، شوقپارمەن قورشاپ جالاڭداعان ءبىر توپ حانزۋدىڭ ورتاسىنان تۇرەگەلدىم. اتىمدى اۋدەم جەردە بىرەۋى ۇستاپ تۇر. ءتۇسى سۋىق، ىڭعاي قارا سۇر جات ادامدارعا قاراي بەردىم. قىبىر ەتسەم، پىشاق پەن شوقپار قاپتاپ كەپ بەرەتىندەي، اسكەر دە، «حالىق جاساعى» دا ەمەس. شوقپار، تەمىر شانىشقى، قالاقباس بىلەۋ تەمىر، پىشاق سياقتى، اسا جابايى-دورەكى قارۋلارمەن قۇرالدانعان قاراقشى. «قولىڭدى كوتەر!» دەپ ءدۇر ەتە ءتۇستى. بىرەۋىنىڭ جەڭىنەن عانا مىلتىق تۇتىگى كورىنىپ، كەزەلىپ تۇر. اششى وكىنىشپەن قاتتى كۇرسىنە كوتەردىم قولىمدى. ەكەۋى ەكى جاعىمنان كەلىپ، ونە بويىمدى تىنتە باستادى. ارقالارىنا، ەكى يىقتارىنا اسىنعان دوربا، سۋمكالارىنان ءتۇسىندىم: ىشكەرىدەن شىققان قارا ساناقتار ەكەن. ءدارى ءشوپ جيۋعا شىققانداي بەينەلەرى بار. حانزۋشا سويلەدىم:
- ماعان تيىسپەڭىزدەر، ءۇيىم وسى تاۋدا، وسى جەرلىك اداممىن! توناۋشىلىق سيپاتتاعى مىنا ىستەرىڭىز، وزدەرىڭىزگە قىرسىق بولادى!.. سىزدەر كۋليدەن شىققان جاڭا مەيمان، بۇل جەرگە ادال ەڭبەكتەرىڭىزبەن عانا سىڭە الاسىزدار!.. ولاي بولماعاندا وسى تاۋدان دا امان قۇتىلا المايسىزدار! -مەن وسىلاي ۇگىتتەپ بولعانىمشا جانقالتامداعى قاعازدارىم مەن اقشامدى تاۋىپ الىپ، ەتىگىمدى شەشىپ ءتىنتتى.
تىنتۋشىلەردەن باسقاسى دابىر-دۇبىر ايتىسا جونەلدى. جۇمباقتى سوزدەرىنەن مەنى ساقشىعا ايداپ اپارىپ بەرۋ مەن وسى يەندە جوعالتا سالۋ جونىندەگى تالاستارىن ۇقتىم. سوۆەتكە قاشىپ بارا جاتقان قاشقىن بولىپ تابىلسا، وزدەرىنىڭ وسى ەڭبەكتەرىمەن جەرلىك ۇكىمەتتىڭ سەنىمىنە يە بولىپ، ىسكە ورنالاساتىندىقتارىن ايتقان جاعى جەڭگەندەي بولىپ توقتاتتى. بىراق قىپ-قىزىل كوزدى بەس-التىسى ءبولىنىپ، اتىم مەن بوكتەرىنشەگىمدى الىستاتىپ بارا جاتتى. مىلتىعى بارى سولارعا قوسىلىپ كەتىپتى. كۇبىرلەسىپ سويلەسىپ سايلانعان تورتەۋى مەنىڭ قولىمدى قايىرىپ بايلاپ، ىلديعا قاراي ايداي جونەلدى ازدان سوڭ.
- قۇتىبي ساقشىسىنا باراسىڭ. بىزگە بۇل جاقتان وتكەن ادامدى ۇستاۋ مىندەتى تاپسىرىلعان! -دەپ قانا ۇقتىردى. ەكى بوقشام دا، ات تا، قۇرالدارىم دا، ازىق سالعان قورجىنىم - تۇگەل قولدى بولىپ قالدى دا، تورتەۋىنىڭ ايداۋىندا كەتە بەردىم. تارىمنان كوتەرىپ كەلگەن ۇلكەن بوقشامداعى قانشا جىل جازعان ەڭبەگىمنەن ايىرىپ اكەتىپ بارا جاتقانى جۇرەگىمدى جۇلمالاعانداي قاتتى قينادى. وعان قاراعاندا جەلكەمنەن تەمىر شوقپارمەن تۇيگىلەگەنى مەن تەپكەنى پالەندەي سوققى بولىپ سەزىلەر ەمەس...
جاياۋ ايداۋشىلار كۇن باتاردا ارەڭ جەتكىزدى قۇتىبيعا. اۋداندىق ساقشى مەكەمەسىنە بارعان سوڭ ءۇش-ءتورت ساقشى تاعى ءتىنتىپ، ەش نارسە تابا المادى. توناۋشىلار الىپ قالعان نارسەلەرىمدى تۇگەل تىزىمدەتكەندىگىمنەن ساپارىمنىڭ ءبىر ءبولىم شىندىعىن ايتپاسىما بولمادى.
- مەن شايار-تارىم مايدانىنا ورنالاسقان جۇمىسشىمىن. جول قاعازىمدى مىنا توناۋشىلار تارتىپ الدى! - دەدىم. - ءۇيىم وسى تاۋدا. ۇرىمجىدەن ءۇيىمدى ىزدەپ كەلەمىن. ات، «العا» گۇڭشەسىندەگى ءبىر دوسىمدىكى. مىنالاردان ءبولىنىپ قالعان توناۋشىلاردى نەعۇرلىم تەز تاۋىپ، وسىندا اكەلمەسەڭىزدەر، مەنىڭ ەڭ قىمباتتى نارسەلەرىم جوعالادى! قاشقىن ەمەس ەكەندىگىم انىق دالەلدى بولعاندىقتان جاۋاپكەرشىلىكتى ويلاڭىزدار!
مەنى ايداپ اكەلگەن تورتەۋىن ءبىر باستىقسىماعى بولمەسىنە شاقىرىپ كىرگىزىپ اكەتىپ ەدى. ولار كوپ بوگەلمەي قۋانا شىقتى دا، الگى باستىققا العىستارىن توڭقاڭداپ جاۋدىرىپ كەتە بەردى. تەگى، ۇكىمەت ساناعىنا ورنالاسۋ ارماندارى ورىندالعان ءتارىزدى. تىنتكەن ساقشىلار مەنى ايداپ اپارىپ، ىشكى قوراداعى اباقتىسىنا قامادى.
قاتار ەسىكتى ءۇش اباقتى ادامعا لىق تولى ەكەن. گۋ-گۋ ەتەدى. قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ ارەڭ سيدىم. كوبى جولدان ۇستالعان جولاۋشى ۇيعىر-قازاقتار. قاتتى جۇدەپ كىرگەن ماعان كوڭىل ايتىپ، دەمەي بەردى. «بۇل پالەدەن تەز قۇتىلامىز، قايعىرما!» دەگەندەي كۇبىرلەر ەكى-ۇشەۋىنەن ەستىلىپ ەدى. ونىڭ جايىن ماعان جانداس جاتقان ءبىر قازاق جىگىت ۇيىقتاۋعا جاتقان سوڭ سىبىرلاپ ۇقتىردى. قابىرعالاس اباقتىدا جاتقان ءبىر ۇيعىردىڭ وسى ماڭايداعى ءبىر تۋىسى تاماق كىرگىزگەن بولىپ كەلىپ سىبىرلاپ كەتىپتى: شەكاراعا سوۆەت وداعىنىڭ سانسىز كوپ تانكىلەرى مەن اەروپلاندارى جينالىپ جاتىر ەكەن. اۋىر زەڭبىرەكتەرى بەرى قاراپ قۇرىلىپ سيىسپاي كەتىپتى. سونى ەستىگەن قىتايلار اسىعىپ-ۇسىگىپ شىعىسقا قاراي زىتا باستاپتى. شەكاراعا جاقىن رايونداردان ىڭعاي قىتاي كوشىپ، جول بەرمەي جاتىر دەيدى.
بۇل حاباردى مەن تۇرمەنىڭ كوپ وسەگىنىڭ بىرىنە ساناي سالىپ ەدىم، ەرتەڭىنە مۇنداي ءسوز كوبەيە ءتۇستى. تاماق اكەلۋگە ءوز نومىرلەرىمىزدەن شىققان ەكەۋى اسپازداردان ەستىگەن سوزدەرىن ايتىپ، راستاي ءتۇستى سول حاباردى. جۇگەرى ۋماشتىڭ ءتىپتى سۇيىلىپ، كوكپەڭبەك سۋعا اينالىپ قالعان سەبەبىن ءبىر اسپاز، زاۆحوزدىڭ ۇرلىعىنا ارتىپتى. «كۋليلىك زاۆحوز كلەتتەگى ۇندى استىق بيلەتكە ايىرباستاپ ساتىپ، ۋماشتىق ۇندى بۇگىن ءتىپتى از بەردى» دەپتى. «ول، ءوزىنىڭ ىشكەرىگە قاشۋى ءۇشىن جيىپ جاتقان استىق بيلەتى»، «جەرلىك باستىقتارعا تەز مالىمدەۋ كەرەك!»، «كۋليلىكتەر ءبىزدى ەندى اشتان قىرىپ كەتپەسىن!» دەسىپ اباقتىلار تۇگەل گۋىلدەدى.
وسىلاي گۋىلدەسە بەردىك. ساقشى باستىقتارىنان ەشكىم كەلىپ، ءجون سۇرامادى. تەرگەۋگە شاقىرىلعاندار قايتىپ كەلمەي جوعالىپ جاتىر. ءبارى دە مەن سياقتى توسەنىشسىز، سابانعا اۋناپ جاتقاندار. قايدا كەتىپ جاتقانى بەلگىسىز.
مەنىڭ قامالعانىما ءبىر اپتا ءوتتى. ءالى ءبىر تەرگەۋ بولماعانىنا ءىشىم قاتتى كەپتى. تەرگەۋگە تەزىرەك شاقىرسا تىم بولماعاندا اتىم مەن تونالعان نارسەلەرىمنىڭ مۇندا كەلگەن-كەلمەگەندىگىن سۇراپ، قۋزاپ قويار ەدىم عوي! ءبىر كۇندە ەدەل-جەدەل ەكى رەت ارىز جازىپ، كۇزەتتەگى ۇيعىر ساقشىعا تاپسىرىپ ەدىم، سودان ەكى كۇن وتكەندە شاقىرىلدىم. ءوز تىلىمدە سۇرايتىن ۇلىقتاردان ەشكىم جوق. شاقىلداعان ەكى حانزۋ ساقشى تەرگەدى. جۇزدەرىندە قان-ءسول جوق، قالشىلداپ وتىرعانداي. قيسىنسىز-ۇتىمسىز، ولاق سۇراقتارعا سۇراق قوزداتپايتىن قىسقاشا جاۋاپ قايتارا بەردىم. بۇل ساپاردا مەنى ساستىراتىن ەڭ قيىن سۇراق، ءۇيىمنىڭ ادرەسى جونىندەگى سۇراق ەدى. «ايەلىم بالالارىمدى ەرتىپ، وسى تاۋداعى توركىنىنە الدىڭعى جىلى كوشىپ كەلگەن» دەگەنىمنەن سوڭ ول جونىندە قازبالاپ، كەلگەن گۇڭشەسى مەن اتىرەتىن سۇراماي قويا سالدى. مۇنىسىنان مەنىڭ ماسەلەمدى انىقتاپ، قويا بەرۋ نيەتتەرى جوق ەكەندىگىن سەزدىم.
ولاردىڭ نازارىنداعى مەنى ارانداتاتىن مىقتى سۇراق، ەكىنشى ىڭىردەگى سۇراعى بولدى.
- ءۇش ايماق توڭكەرىسىندە سوعىسقا قاتىناستىڭ با؟
- 45-ءشى جىلدىڭ كۇزىندە شيحاڭزى-ماناس مايدانىندا ءبىر اي عانا تۇردىم.
- ءبىر اي؟ سوعىسۋعا كەلگەن ادام مايداندا ءبىر اي عانا تۇرا ما! نەشە حانزۋ ءولتىردىڭ؟
- مەنىڭ قولىمنان ادام ولمەگەن.
- ادام ولمەگەن؟ شيحۋدان شيحاڭزىعا دەيىن ءبىر تۇمەن نەشە مىڭ ادام ولگەن! سونىڭ ىشىندە سەنىڭ قولىڭنان ولگەن نەشەۋ؟.. وتىز جىل بۇرىن ءوتىپ كەتكەن ءىس. ەشقانداي ماسەلە جوق، شىنىڭدى ايتا بەرمەيمىسىڭ!
- گومەنداڭنىڭ قولىنان ءبىزدىڭ ولگەن ادامنىڭ قانشا ەكەندىگىن سۇرامايسىزدار ما؟
- حانزۋدان قانشا ادام ءولتىردىڭ دەپ سۇراپ وتىرمىز ءبىز سەنەن! -دەپ كىرجيدى بىرەۋى.
- مەن ول سوعىس ۋاقىتىندا ۇرىمجىدە، گومەنداڭ تۇرمەسىندەمىن. ءبىرىن ولتىرمەسەم دە شىنىن ايتايىن. ول جولدا حانزۋ حالقى ەمەس، گومەنداڭ جەندەتتەرى تۇمەندەپ قىرىلعان. ال، ولگەن گومەنداڭ جەندەتتەرىنە ءسىز جوقشى بولماڭىز، گومەنداڭ تەرگەۋشىسى ەمەسسىز! جانە بۇل سۇراقتارىڭىزدىڭ قازىرگى مەنەن انىقتاۋعا ءتيىستى ماسەلەگە ەشقانداي بايلانىسى جوق!
- ءبىز، سەنىڭ شىنشىلدىعىڭدى عانا تەرگەپ وتىرمىز. سەن ءبىر سۇراۋعا دا شىندىق جاۋاپ بەرمەي وتىرسىڭ!
- قازىرگە دەيىن ءبىر قويان باۋىزداماي كەلىپ، بالەن ادام ءولتىردىم دەسەم، شىندىق بولا ما؟ سىزدەردەن تاعى وتىنەيىن، دالەل-فاكتىسى بار ماسەلەنى عانا سۇراڭىزدار مەنەن! ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتقان قاراپايىم جازىقسىز ادامدى توناپ، جولحاتىما دەيىن تارتىپ العان اناۋ قاراقشىلاردى تەرگەپ، اتىم مەن نارسەلەرىمدى، اقشامدى الىپ بەرىڭىزدەر! ولار مەنىڭ جول قاعازدارىمدى الىپ قالىپ نە ىستەمەك ەكەندىكتەرىن بىلەسىزدەر مە؟ كومپارتيا مەن حالىقتىڭ ساقشىسى بولساڭىزدار سونى تەرگەيسىزدەر!
- گۇڭشانداڭنىڭ ساقشىسى بولماي كىمنىڭ ساقشىسى ەكەنبىز؟
- كىمنىڭ ساقشىسى ەكەندىكتەرىڭىزدى مەن بىلمەيمىن، ءوز امالياتتارىڭىز-ارەكەتتەرىڭىز عانا بىلەدى. قايدا ەكەندىكتەرىن وزدەرىڭىز ءبىلىپ وتىرعان سول قاراقشىلاردى قولعا الىپ، مەنىڭ تونالعان نارسەلەرىمدى قايتارىپ اپەرسەڭىزدەر عانا كىم ەكەندىكتەرىڭىز تۇسىنىكتى بولادى. ول قاراقشىلاردىڭ قولىندا مىلتىق تا بار. قۇرالدى قاراقشىنى قولعا الاسىزدار ما، المايسىزدار ما؟
- بۇل ءبىزدىڭ ءىسىمىز، سەن ءوز ىسىڭە جاۋاپ بەرەسىڭ!
- وزىمدە ماسەلە بولسا، باستان-اياق جاۋاپكەرمىن! ال، سىزدەر دە ءوز ىستەرىڭىزگە جاۋاپ بەرەسىزدەر، ارينە، سولاي ەمەس پە! ەرتەڭ دە، بۇرسىكۇنى دە، ءتىپتى ەندىگى جىلى دا جاۋاپ الىپ، جاۋاپ بەرە الامىن!
- قايت! - دەپ بۇيىردى دا ءۇنسىز وتىرىپ قالدى ەكەۋى. گومەنداڭنان قانشا ادام ءولتىردىڭ دەپ تەرگەۋىنە قاراعاندا، ءتىپتى دە جۋاستىقتارى ەمەس، وشتىك-قاستىقتارى اسا تەرەڭدە جاتقاندىعىن كورسەتەدى. ال، قازىر نە ىستەرىن دە بىلمەي ماڭگىرىپ قالعان ساقشى ەكەندىكتەرىن عانا ءتۇسىنىپ شىقتىم. ەسىك الدىندا تۇرعان بىرەۋى ايداپ اپارىپ، سول اباقتىما قايتا قامادى.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، بىزدە «سىرىن بىلەتىن اكەڭە قۇراندى ءوزىڭ وقى» دەيتىن ماتەل بار ەدى. وسى ەكى ساقشىڭىزدىڭ سىرىن ءوزىڭىز ءتۇسىندىرىپ بەرىپ ولتىرمەسەڭىز، ولگەندە دە اۋزىم اڭقيىپ قالاتىن كورىنەدى. گومەنداڭنان مەنىڭ قۇتىلعانىما وتىز جىل وتكەندە الدىما مىنا تارتقان سۇراقتارى، الجىعاندىقتان دا، الاڭعاسارلىقتان دا قويىلىپ وتىرعان سۇراق ەمەس قوي. گومەنداڭنىڭ تەرگەۋشىسى مە دەيىن دەسەم، ارتىنداعى داۋالدا ماۋزىدۇڭنىڭ سۋرەتى، ماڭدايلارىندا كومپارتيانىڭ قىزىل جۇلدىزى، ۇستەرىندە سونىڭ ءوزى كيگىزگەن مودىلى كيىم بار. ال، گومەنداڭ جەندەتتەرى ءسىزدىڭ دە، ءبىزدىڭ دە ولتىرگەن ورتاق جاۋىمىز ەمەسپە ەدى! ەگەر مەن وسىلارىڭىزدىڭ الدىندا گومەنداڭ اسكەرىنەن بىرەۋىن ءولتىردىم دەپ مويىنداسام-اق، «حانزۋ ءولتىردىڭ، حانزۋ حالقىنا، كومپارتياعا ەجەلدەن ءتىس-تىرناعىڭمەن قارسىسىڭ» دەپ، ايتاعى جەتكەن يتشە باس سالعالى وتىرماي ما! العاش كەلگەن كەزدەرىڭىزدە گومەنداڭعا قارسى وق اتقان ادامدى سىيلايتىندارىڭىز قايدا؟ بىزدەن گومەنداڭشى دەگەن قىلمىسپەن قانشا ادامدى قىرعاندىقتارىڭىز، ەستەرىڭىزدەن شىعا قالعان با!.. سەكىرىپ-سەكىرىپ ىلگەرىلەپ كەلىپ جەتكەن جەرلەرىڭىز وسى بولعانى ما!... سۇراقتارىڭىزعا قاراعاندا، وزدەرىڭىز 45-ءشى جىلعى شيحۋ ويپاتىن قانعا تولتىرىپ، سول قاشقان گومەنداڭعا ۇقساي قالىپسىزدار. سول شاقتا گومەنداڭ اسكەرىن ءولتىرىپ دانىككەندەرىنەن قالعانى بولسا، قۇرتا كەتەيىك دەپ وتىرعاننان ساۋسىزدار ما؟ «كون قۋراسا قالىبىنا بارادى» عوي. باسقا قىلمىستارىڭىز جەتىپ اسىپ تۇرعاندا، قاناعات ەتىپ، ونداي ويدى قويا تۇرساڭىزدار ەكەن. ارتتارىڭىزدان ونداعىداي وق جاۋا قويعان جوق ەمەس پە!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] «ۇشكە قارسى ارەكەتتەن» بەرى ۇكىمەت ۇنەمشىلدىكتى مىقتاپ ۇستاپ، تويدى شەكىلدەۋىك-بۇرشاقپەن عانا وتكىزەتىن بولعان.
[2] پومەششيكتى جاي ۇيعىر ديقاندارى «پوم» دەپ اتايتىن بولعان.
[3] ءدۇت (ۇيعىرشا) - ميسىز، اقىماق، قوتيىن.
