1949 jyly 1 qazanda QHR qúrylghandyghyn jariyalaghanymen, Qytaydyng últtyq tútastyghy tolyq jýzege asqan joq. Tayvani araly  Gomindang ýkimetining basqaruynda qalyp, úly qúrlyqtan mýlde derbes ómir sýrdi. Al shet eldikterge jalgha berilgen Gonkong pen Makao QHR iyeligine birden qayta qoyghan joq.

Den Siyaopin biyliktegi kezinde kýlli Qytaydyng bir shanyraqtyng astynda bolghanyn armandady. Áriyne, Gankong pen Makaonyng Qytaydyng qúshaghyna oralatyn kýnning alys emes ekenin ol jaqsy biletin. Biraq, Tayvanining taghdyry onyng úiqysyn qashyra berdi. Sonda da ol últtyq birlik jolynda barlyq mýmkindikti qarastyryp baqty. Jәne kózi tirisinde sol armanyna bir qadam jaqynday týskendey bolyp edi. Ókinishke qaray, býgingi Qytay biyligining әperbaqan syrtqy sayasaty onyng osy bir armanyn belgisiz bir alysqa laqtyryp tastady. Tipti, mýlde selge ketirdi dese de bolady. AQSh preziydenti Djo Baydenning 20-22 mamyr kýnderindegi Aziya sapary osyny әigiledi. Ol osy saparynda Japoniya premier ministri Kisida Fumio birge ótkizgen baspasóz mәslihatynda tilshige bergen súhbatynda eger Qytay Tayvanigha qaru qoldanatyn bolsa, AQSh ta qoramsaqqa qol salatyndyghyn ashyq mәlimdedi. Demek, Tayvani tayau bolashaqta Qytaygha qosylmaydy. Dese de biz Den Siyaopinning Qytaydyng últtyq tútastyghy jolyndaghy strategiyalyq iydeyalaryn óz әlimizshe taldap kórelik.

Amerikalyq jurnalist Mayk Uolles Den Siyaopinnen: «Tayvaninyng úly qúrlyqpen biriguining qanday qajettiligi bar?» - dep súraghan bolatyn. Tayvani  - demokratiya men bostandyq saltanat qúrghan, ekonomikasy gýldengen, «qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan», bay-baqytty aral. Onyng jan basyna kirisi úly qúrlyqtaghylardy bes oraydy. Bylay qaraghanda, biriguding qajeti de joq siyaqty. Biraq búl sayasy qajettilikten tuyndaghan últtyq birlik iydeyasy bolatyn. Qytay qyrqysqan bektikter dәuirin ayaqtap, birtútas memleket bolghaly eki myng jyldan asty. Tarihta bólinip, toz-toz bolghan kezderi bolghanymen, birtútas alyp imperiya bolyp ómir sýrgen uaqyty tym úzaq. Qytay biyleushilerining qúdirettiligi de kóbinde Qytay territoriyasyn birtútas memleket retinde qalyptastyru nemese qalyptastyra almaumen ólshenedi.

Den Siyaopin kózi tirisinde Qytaydyng biriktiru isin ayaqtaugha bel baylap, ony HH ghasyrdyng 80-jyldarynyng ýsh ýlken mindetining biri retinde jospargha engizdi. Biraq, ol osy  armanyna jarym-jartylay ghana qol jetkizdi. Onyng Tayvani mәselesinen alandauy jaydan-jay emes bolatyn. Qytaydyng últtyq sana-sezimimen qaraghanda qytay últynyng basym kópshiligi óz Otanynyng birtútas el bolghandyghyn armandaydy.   Eger úzaq jyldar bir-birine at izin salmay, derbes ómir sýrse, keyingi úrpaqtardyng jatbauyr bolyp, óz Otanynan irgesin aulaq saluy әbden mýmkin ghoy. Onda olar Qytaydy óz Otanym dep tanymaytyn bolady. Tayvanidy derbes memleket retinde qarastyruy mýmkin. Eger ol derbes memleket bolyp, tәuelsizdigin jariyalap, ony әlemdik qauymdastyq tanyp jatsa, Tayvani QHR kartasynan birjola óshti degen sóz. Eki partiyanyng sandaghan jyldyq qyrqysynyn, biylikke talasuynyng nәtiyjesi Otandy bólshekteu bolsa, onda biylik basyndaghy QKP el betine qalay qaraydy?! Úrpaqtargha ne betin aitady?!

«Kýlli qytaydyng bәri - Yandy men Huandiyding úrpaqtary» degen jalang úranmen memleketti biriktire almaysyn.  Býgingi kózi ashyq úrpaq onday uәjine senbeydi. Mysalgha, AQSh, Australiya qatarly memleketter europalyq últtardyng qonys audarghan úrpaqtary emes pe? Olar da ata-babalary kýl tókken qútty qonys, tarihy Otanynan derbestik alyp, bólinip shyqty ghoy. Qazir derbes memleket, óz aldyna týtin týtetip, óz kýnderin ózi kórip jatyr. Den Siyaopindi kýndiz kýlkiden, týnde úiqydan aiyratyn auyr qayghy osy bolatyn. Qytay ýshin kókeytesti mәsele – memleketting egemendigi men territoriyasynyng tútastyghy. Tayvani mәselesi osy túrghydan qarastyrylu kerek. Eger Tayvani úly qúrlyqpen birigip, birtútastanbasa, onyng Qytaydyng bir bólshegi mәrtebesine kepildik bolmaydy. Kýnderding kýninde óz aldyna otau bolyp, bólinip ketui mýmkin.

Qytay men AQSh diplomatiyalyq qatynas ornatqannan keyin,  Tayvani mәselesi Qytaydyng ishki isi retinde qarastyrylatyn boldy. Biraq halyqarada Tayvanidy derebs memleket retinde qarastyryp, onymen diplomatiyalyq qatynas ornatatyn elder әli de bar. AQSh ta Tayvaninan mýlde teris ainalyp ketken joq, AQSh-tyng «Tayvani turaly» dep atalatyn zany da bar. AQSh-tyng kez-kelgen preziydenti sol zangha baghynugha jәne sonyng ayasynda әreket etuge mәjbýr. Sol sebepti Tayvani mәselesi  Qytay-AQSh qatynasy tarihyndaghy mezgilimen jarylatyn mina ispetti mәselege ainaldy. Den Siyaopinning úiqysyn qashyratyn da osy mәsele. Den Siyaopin ýnemi territoriyalyq tútastyq pen AQSh-Qytay qatynasynyng arasynda azapty tandau jasaugha mәjbýr bolyp otyratyn. Eger Tayvani úly qúrlyqpen birikse, onda barlyq bas auru tarihtyng qoynauyna ketedi.

Tayvanidy qosyp alu dau tudyrmaytyn mәsele. Biraq ony qalay jýzege asyrasyn? Ony iske asyrudaghy tandau eki-aq týrli: ne mәseleni soghyspen sheship, qaruly kýshpen basyp alasyn, nemese beybit kelissózben erikti týrde qosylasyn. Den Siyaopin qaruly kýsh qoldanu mýmkindigin eshqashan joqqa shygharghan emes. Biraq qaru qoldanyp, qan tógu aqylsyzdyq bolady dep eseptedi. Qytay halqy soghystyng qasiretin bir kisidey bastan ótkerdi. Qazirgi mәsele barlyq kýsh-qayratty júmyldyryp, osy zamandandyru qúrylysyn jýrgizu. Memleketting tútastyghy dep taghy bir ret ishki soghys ashudyng bodauy adam aitqysyz auyr bolady. Taghy bir qyrynan Tayvani da onay shaghylatyn janghaq emes. Onyng qaruly kýshteri de aitarlyqtay jauyngerlik quatqa iye. Qarudyng ózin AQSh-tan satyp alyp otyr. Soghys bola qalsa, shyghynyng shash etekten bolary dau tudyrmaydy. Qarapayym Tayvani halqyna da obal. Basyp alghan son, ol jerdegi jaghdaydy ornyqtyrudyng mashaqaty shash etekten. Búghazdyng eki tarapynda soghys órti tuynday qalsa, onyng jalyny kýlli shyghys Aziyany sharpidy. Búl endi ghana beti beri qarap kele jatqan Qytay men shyghys-ontýstik Aziya elderining qarym-qatynasyna salqynyn tiygiztip, Aziya-Tynyq múhity aimaghynyng beybitshiligi men shekara aimaghynyng ornyqtylyghyna kesirin tiygiztedi. Tayvani qolynda túrghan Tian An Myn alang emes. Onda otyrghandar da qolynda temirding synyghy da joq sary auyz studentter emes. Kóptegen batys elderining Tayvanida óz mýddesi bar. Eger soghys bola qalsa, olar da qol qusyryp qarap oytrmaydy. Onyng sony Qytaydyng AQSh, Japoniya, Europa elderimen ara-qatynasyn tyghyryqqa tireydi. Endi-endi qalyptasyp kele jatqan diplomatiyalyq jetistikterdi selge ketireri dausyz. Osynyng bәrin qosa eseptegende, soghys Qytaygha shyghynnan basqa týk te әkelmeydi.

HH ghasyrdyng 50-60-jyldarynda búghazdyng eki jaghyndaghy biyleushi partiya - QKP men Gomindang partiyasy  eldi biriktiruge jantalasqany bar. Bireusi «Tayvanidy azat etemiz» dese, endi biri «úly qúrlyqqa qaytyp oralamyz» dep úrandatatyn. Eki jaq ta qarsylastarynyng kózin qúrtyp, ózine qosyp aludy armandaytyn. Nәtiyjesinde, eshkim eshkimning kózin qúrta alghan joq. Biraq, jaulyq pighyl terendey berdi. Qarap otyrsa, solay da solay otyz jyl jaulasypty. Osylay qasarysa berse, kýnderding kýninde qaruly qaqtyghys bolyp, soghystyng órti qayta tútaytyndyghy sózsiz. Soghys shemen bolyp qatyp, biteu jaragha ainalady. Qandy qyrqys memleketti túralatyp, halyqty qyrghyngha úshyratady. Mәseleni qarudyng kýshimen sheshe almaydy eken, onda bir ghana jol qalady – Tayvani tәuelsiz el bolady da, óz aldyna shanyraq kóterip, óz jolyna týsedi. Últtyq bólshektenu degen túiyqqa tireytin jol osy bolady.

Den Siyaopin kóp jyldardan beri osy mәselelerdi qayta-qayta oy eleginen ótkizip, mәseleni sheshuding joldaryn izdep, sarsangha týsti.

Bayaghyda Jyng Chyngung degen batyr Ming patshalyghynyng songhy kezinde Tayvanidy Gollandiya otarshyldarynyng qolynan tartyp alypty. Keyingiler ony últtyq batyr dep әspetteytin. Biraq, keyin onyng úrpaqtary Qytaydy biriktirip, Shing patshalyghyn qúrghan shýrshitterding biyligin moyyndaghysy kelmedi. Shing patshalyghynyng imperatory Kanshiyding túsynda eki ret elshi baryp, beybit beriluge ýgittedi. Kóriniste olar da ket әri bolmaghan siyaqty edi. Imperator óz uәdesinde túryp, Tayvanidyqtardyng teniz jaghalauyndaghy aimaqtarmen sauda jasap, erkin barys-kelis jasauyna  rúqsat berdi. Biraq Tayvani biyleushileri is jýzinde imperatordyng biyligin qabylday qoyghan joq. Tipti ózderining quatty teniz kýshterin paydalanyp, teniz jaghalauy aimaqtaryna qaraqshylyq shabuyl jasaytyndy shyghardy. Onyng sony bәribir qarudyng kýshimen baghyndyrugha jalghasty. Búl jerde Tayvani biyleushilerining imperatormen jaulasuy tym bolmashy talaptardan órbigen bolatyn. Batyrdyng úrpaqtary imperatorgha onyng dәrgeyine baghynugha qarsy emestigin, biraq ózderine Koreylerge berilgen mәrtebedey arnay knyazdyq qúryp beruin jәne kiyim men shash qoiy ýlgileri búrynghyday qala bersin dep talap qoydy. Al imperator bolsa: «Korey ejelden derbes patshalyq, ol tek imperiyagha baghynyshty memleket. Al Tayvani ejelden Qytaydyng bir aimaghy. Olargha knyazdyq mәrtebe jәne imperiya dәrgeyindegi halyqtardan ózgeshelik bolmaugha tiyis», -  dep bir-aq kesti. Osy jerde oilaysyn, kiyim men shashtyng ýlgisinde qanshalyqty prinsipti mәsele bar, sol ýshin qan tógu kerek pe edi dep.

Qytaydyng myndaghan jyl tarihyna kóz jibersek, onyng aumaghy san mәrte bólinip, san mәrte qosylypty. Al birtútastanudyng joly týgelge juyq qan-qasap qyrghyn, qatygez soghystar arqyly jýzege asypty. Áriyne, birigu joly qanshama auyr bolghanymen, beybit týrde biriguge talpynys ta tolastaghan emes. Biraq, kýshtileri әlsiz jaghyna adam qabylday almaytyn auyr talaptar qoyatyndyqtan, astamshyldyqtyng aqyry soghysqa úlasatyn. Biyleushilerding qatygezdigi sonshalyq, olar ózimen iyq tiresetin birde-bir biyleushining jer basyp jýruine jol qoymaytyn. Soghystyng kesirinen el tozatyn, halyq azatyn. Qútty mekender qúlazyp, bos qalatyn. Eger ortalyq biylikti qolyna alghan han-súltandar basqalarmen biylikti bólisuge sarandyq tanytpay, biylikti bólisuge mýmkindik qoysa, kóp nәrselerdi beybit retteuge bolatyn edi. Tayvani men úly qúrlyqtyng ortasyndaghy dau-damay da osyghan úqsas. Bireu sosializm ornatam deydi, endi biri kapitalistik, demokratiyalyq qoghamdy týzimdi ornatugha niyetti. Eki jaq ta ólispey, berispek emes. Birinshi jaq ekinshi jaghyn jayratyp salghysy keledi. Ekinshi jaghy da qarsy jaghyn jútyp qoyghysy keledi. Jәne eki jaghy da bir-birinen ólerdey saqtanady. Búl turaly Den Siyaopiyn: «Biz úzaq jyldar jaulasqan  eldermen de tatulastyq. Búghan qoghamdyq týzim men iydeologiyalyq airymashylyq ta kedergi bolghan joq. Al, biz, Yandy men Huandiyding úrpaqtary, olardan nege ary taman oilanbaymyz?! Qoghamdyq týzimde aiyrmashylyq bolsa, biriguge bolmay ma sonda?! Bir-birimizdi jer jastandyrmasaq, kónilimiz kónshimey me?! Biz nege kenirek oilanyp, osy qoghamdyq týzim mәselesin bir jaqqa qayyra túryp, memleketting birtútastyghy mәselesin sheship alugha nege bolmaydy?!» - dep oilaytyn.

1986 jyly 26-mausymda Den Siyaopin Amerika azamaty, tegi qytaylyq professor Yang Liiydi qabyldaghanda jogharyda aitylghan bir memlekettege eki týrli qoghamdyq týzim turaly oidy oghan tәptishtep týsindirdi.  Ol kópshilikti kenirek oilaugha ýgittep: «Tayvani әkimshiligining ýsh últtyq prinsip negizinde Qytaydy birlikke keltiremiz degendigi aqylghka syimaytyn nәrse. Ondaghan million adam túratyn Tayvaninyng qazirgi qoghamdyq týzimimen 1 mlrd 100 mln adam túratyn úly qúrlyqpen birdey bolsyn degendi qalay qabyldaugha bolady?» - dey kelip: «Sol siyaqty úly qúrlyqtyng sosializm arqyly Tayvanidy birlikke keltirem degen de qisyngha saymaydy, tek qarudyng kýshine sýienbesen. Qaru qoldanyp, kýshpen biriktirgenning ózinde dýnie qatty bylyghady. Qaqtyghys tolastaghan kýnning ózinde, ol azyp-tozghan, jýdep-jadaghan Tayvani bolady. Biz, Qytay kommunisteri, kýl-talqan bolyp, shala-jansar kýy keshken Tayvanidy kórgimiz kelmeydi. Al eshqaysymyz bir-birimizdi jútyp qoya almaydy ekenbiz, onda shyndyqqa moyynsúnyp, paryqtardy moyyndap, birtútas boludyng ólshemin tómendeteyik. Eki jaq ta bir-birin jep qoymaytynday, eki jaq ta ózara qabyldaytynday әdispen búghazdyng eki jaghyndaghylar ortaqtyqqa úmtylyp, bir memleketke birigip, әrqaysy jaq ózining qoghamdyq týzimin, ómir saltyn, qúndylyq kózqarasyn óz betinshe saqtap, ómir sýre bereyik. Sen ózinning ýsh últtyq prinsiypinmen jýr. Men ózimning sosializmimmen jýreyin. Esh nәrseni bir-birimizge zorlap tanbayyq», - degen bolatyn. Búl oimen qaraghanda,  eng ýlken kedergi joylady, endi eki jaq jata-jastana qalay birlesu mәselesin aqyldasuyna bolady.

Den Siyaopinning Tayvani tarapynan úsynghan beybit kelissózining sharttary erekshe keng boldy. Birlesken son, Tayvani Qytaydyng erekshe әkimshilik aimaghy retinde ómir sýredi. Kóriniste aimaqtyq biylik bolghanymen, Qytaydyng basqa ólkelerimen avtonomiyaly guberniyalarynan da joghary erekshe qúqyq beriledi. Ishki sayasatty óz qalauynsha jýrgizedi. Qazirgi qoghamdyq jәne ekonomikalyq týzim, ómir salty ózgerissiz qalady. Ádilet jýiesi derbes bolady. Týpki tórelik aitu qúqyghyn saqtap qalady. Ol ýshin Beyjinnen núsqau kýtuding qajeti joq. Tek birtútas memlekettik mýddege zalal keltirmese boldy. Qytay óz mansaptylaryn Tayvanigha jibermeydi, Tayvaninyng partiya, әkimshilik jәne әskery jýiesin týgeldey Tayvaninyng ózi basqarady. Al ortalyq ýkimet Tayvanidyqtar ýshin arnayy kvota belgilep, joghary shendi mansaptar úsynyp otyrady. Tayvani syrtqa qarata ózining ekonomikalyq-mәdeny baylanystaryn jalghastyra beredi. Tek aty ghana ózgeredi. Onda «Qytaydyng Tayvanii» degen siyaqty búrynghyday «Qytay Últtyq Respublikasy» degen ataudy ghana qoldanbaydy. Halyqarada Qytaygha tek QHR ghana uәkildik etedi.

Búl jerde armiyanyng mәselesi óte kýrdeli súraq bolatyn. «Eger shynymen birtútas memleketke birigetin bolsaq, ne sebepti syrtqy diplomatiyalyq baylanys pen qorghanys salasy birtútas bolmaydy?», degen súraq óz-ózinen tuyndaydy. Gonkong mәselesinde Den Siyaopin ol jerge әsker túrghyzudyng qajettiligin ashyq mәlimdegen bolatyn. Ol: «Gonkong shynymen Qytay territoriyasy bolsa, onda ne sebepti bizding әskerler túrmauy tiyis?! Ol jerde túratyn Qytay armiyasynan tys, Qytaydyng Gonkongqa iyelik qúqyghynyng bar ekendigin rastaytyn qanday belgiler bar?», - degen bolatyn. Biraq ol Tayvani jóninde búlay oilamaytyn. QKP men Gomindang partiyasy 40-jyldardyng orta sheni men sonyna deyin armiyagha baylanysty mәselede kelise almaghan bolatyn. Eger Qytay Tayvanigha әsker túrghyzam dese nemese Tayvani armiyasyn ózine qosyp alam dese, Tayvani әkimshiligi mýlde qabylday almaytyndyghy shyndyq. «Men seni jep qoyayyn degen niyetim joq» dep qansha jerden qasam ishseng de, olar bәrbir týsinbeydi. Den Siyaopin búl mәseleni auyzgha aludyng da qajeti joq dep sheshti. Birleskennen keyin Tayvani óz armiyasyn saqtap qaluyna da bolady. Ol búl oiyn Gonkong pen Tayvaninyng jaghdayy ózgeshe boluymen týsindirdi: «Ataluda Tayvaninyng armiyasy bolghanymen, is jýzinde ol -Qytaydyng armiyasy. Bolashaqta onyng atyn «memlekettik armiya» demey, basqa birdene dep atayyq. Qalay atau kerektigin kelissóz barysynda aqyldasamyz», - dep oilady.

Den Siyaopiyn: «Birlesudi jýzege asyrudyng ýilesimdi modelin qarastyru ýshin QKP men Gomindang partiyasy teng qúqyly dialog ornatu kerek. Sol arqyly eki partiyanyng ýshinshi retki istestigin qalpyna keltirip, emin-erkin, býkpesiz aqyldasu kerek. Búl jerde ortalyq ýkimet pen jergilikti ýkimet degen siyaqty at qoyyp, aidar taghudyng qajeti joq. Eki jaq keliskennen keyin, resmy týrde әlemge jariyalaymyz. Biraq, syrtqy kýshterding aralasuyna jol joq», - degen oiyn bildirdi.

Shynynda, búl jobalardy kónilge qonymdy dep qabyldaugha bolatyn siyaqty. Bylay qaraghanda, birleskennen keyin  Tayvani taraby memlekettik tu men gerbti ghana ózgertedi. Qalghany sol qaz-qalpynda qala beredi. Múnday birlesuding Tayvani ýshin qanday ziyany bar? Tayvani әkimshiligi óz Otanynyng aldynda úyatty bolyp qalam-au dep alandaudan mәngi arylady.

Den Siyaopinning beybit birlesu ýshin úsynghan sharttary men shyn peyili Tayvani tarabyn da ynghaysyz jaghdaygha qaldyrdy. Sebebi, qanday shart, qanday talap bolsa da aqyldasayyq, sóileseyik, shesheyik degennen basqa ne istey alushy edi? Osymen bir uaqytta Den Siyaopin beybitshilikke jatpaytyn tәsilderden birjola bas tartu jóninde uәde bergen joq. Ol múny: «Biz múnday uәde bere almaymyz. Eger Tayvani әkimshiligi bizben mәngi kelissózge otyrmasa, sóilespese, biz memleketimizdi biriktiru mәselesin mәngi bir jaqqa ysyryp qoya almaymyz ghoy. Áriyne, qaru qoldanugha eshqashan asyqpaymyz da. Biraq, qajet bolsa, qaru qoldanatymyzdy da joqqa shygharmaymyz. Mine búl strategiyalyq túrghydan  oilanghan tәsil», - degen bolatyn.

Tiyimdi sharttardyng tabaldyryghy tym alasa bolghandyqtan, Tayvani taraby kelissózding osy sharttary ayasynda kelissóz jýrgizuge, basqa sharttardy qoymaugha tiyis bolatyn. Mýmkin, Tayvani taraby ózderin «jergilikti әkimshilik» degen mәrtebege moyynsúnghysy kelmeytin shyghar. Ol da kommunistik partiyamen teng qúqyly boludy armandaytyndyghy tabighy nәrse. Biraq ondaghan million halqy bar Tayvanigha 1 mlrd 100 mln eldi basqaryp otyrghan partiyagha «sen jergilikti ýkimet bol» dep aitu ynghaysyz shyghar. Bir memlekette bir ghana ortalyq ýkimet bolady. Al eki ortalyq ýkimet bolyp, ol teng qúqyly jaghdayda bolsa, onda bayaghy bir Qytay men Tayvani bolyp birlesuding mәni de qalmaydy. Bir memlekette qos ýkimet boluy aqylgha syimaydy. Al saghan avtonomiya kerek pe ? Saghan avtonomiyanyng eng joghary shegi úsynyldy. Derbes armiya ústaysyn, búdan joghary qanday avtonomiya boluy mýmkin? Al týp-týgel avtonomiya bolamyn desen, onyng derbes memleketten qanday parqy bar? Onda sol bayaghy eki Qytaygha bólingen memleket bolmaghanda nesi qaldy? Eger múnday prinsiptik mәseleler saudagha salynatyn bolsa, onda birigu jóninde izgi tilek pen niyetting bolmaghany. Den Siyaopinning búl strategiyasy Tayvani tarapynan  derbestikke úmtylu jolyn jәne soghan syltau izdeuining jolyn birjola kesip tastady.

Ol Amerikalyqtargha: «Bir memlekette eki týzim qoldanu әdisi Qytaydyng birtútastanu mәselesin sheship qana qoymay, Amerikalyqtardyng mýddesine de ziyan keltirmeydi», - dep sendirdi. Den Siyaopinning oiynsha Amerikalyqtar Tayvanimen bayaghyday sauda-sattyghyn jasay beredi, aralasyp-qoralasyp túrady. Biraq tek Qytaydyng bir ólkesimen baylanys jasaghanday bolady. Múnda Beyjinning ústanymyn qúrmet tútugha tiyis. Endigәri Tayvanidy QHR baghyttaghan «mәngi batpaytyn aviatasymaldaghysh keme» retinde paydalanudy qoy kerek.

Áriyne, Den Siyaopinning búl oilarmen kelispeytinder de bolmay qalghan joq. «Múnday birlesu tek qana aty ghana, is jýzinde birigu atymen bolmaydy» deytinder de tabyldy. Eski ólshemdermen qarasa, olardyng aitqanynda da qisyn bar. Al terenirek ýnilip qaraghan adamgha onyng qanday qatysy bar? Is jýzinde birikti me, birikpedi me – ol tek Qytaydyng ishki mәselesi bolyp qalady. Shynayy birlesudi qoya túrugha da bolady. Qazirshe sol ataqtyng ózi de jetip jatyr. Tayvanidy Qytay territoriyasynyng bir bóligi retinde әlemdik qauymdastyq moyyndaytyn bolady. Al onyng qoghamdyq týzimi tipti esh nәrse ózgermese de, jaghday túraqtanady ghoy. Keybireulerding Tayvani  mәselesinen býirekten siraq shygharatyn sayasy oiyny osylady. Qytay-AQSh qatynasyndaghy ystyq nýkte ózdiginen joyylady. Endigәri Qytaydyng jýikesine shy jýgirtpekshi bolsa, basqa әdis-tәsilderdi qarastyrugha mәjbýr bolady.

Eger Den Siyaopin oilaghanday jaghday túraqtansa, halyqqa da esep beru jenildeydi. Búl jerde Den Siyaopin qoldanyp otyrghan strategiya - tek kendik strategiyasy.  Bir oq shyghyn qylmastan, búrynghylar iske asyra almay ketken bitútas memleket qúru armany iske asatyn bolsa, úly qúrlyqtaghylar neden útylyp, neni joghaltady? Tayvaninyng sayasy orny túraqtalady. Tipti ol qansha jerden erekshelengenimen, ol Qytaydyng jergilikti ýkimeti ghoy. Múnday birlesu iydeyasy keybir astam pighyldaghy sayasatkerlerdi qúmarynan shygharmaytyn shyghar. Olar Tayvani biyligin týp-tamyrymen jútyp qoyghanda ghana aiyzy qanatyndyghy shyndyq. Den Siyaopin ondaylargha da jalyqpay basu aitatyn: «Biz Qytaysha erekshelikke sosializm qúryp jatyrmyz. Tayvanida da asa aqyldy últtyq burjuaziya qalyptasqan. Ghylym-tehnikalyq әleueti de eshkimnen kem emes. Qayta osylay gýldenip, kórkeyip túra bergeni jaqsy emes pe?! Endigәri eki jaq bir-birine qaru kezemeydi. Biz de Tayvani derbes bolyp ketedi dep, shet eldikter ol jerge qol súghady dep alandamaymyz. Eki týrli qoghamdyq týzimning ózara qayshylyghy bolsa – ol bәribir ishki qayshylyq. Bәri de aqyryn-aqyryn sheshiledi».

Jalghasy bar...

Raqym Ayypúly

Abai.kz