1949 جىلى 1 قازاندا قحر قۇرىلعاندىعىن جاريالاعانىمەن، قىتايدىڭ ۇلتتىق تۇتاستىعى تولىق جۇزەگە اسقان جوق. تايۆان ارالى  گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ باسقارۋىندا قالىپ، ۇلى قۇرلىقتان مۇلدە دەربەس ءومىر ءسۇردى. ال شەت ەلدىكتەرگە جالعا بەرىلگەن گونكونگ پەن ماكاو قحر يەلىگىنە بىردەن قايتا قويعان جوق.

دەن سياوپين بيلىكتەگى كەزىندە كۇللى قىتايدىڭ ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا بولعانىن ارماندادى. ارينە، گانكونگ پەن ماكاونىڭ قىتايدىڭ قۇشاعىنا ورالاتىن كۇننىڭ الىس ەمەس ەكەنىن ول جاقسى بىلەتىن. بىراق، ءتايۆاننىڭ تاعدىرى ونىڭ ۇيقىسىن قاشىرا بەردى. سوندا دا ول ۇلتتىق بىرلىك جولىندا بارلىق مۇمكىندىكتى قاراستىرىپ باقتى. جانە كوزى تىرىسىندە سول ارمانىنا ءبىر قادام جاقىنداي تۇسكەندەي بولىپ ەدى. وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگى قىتاي بيلىگىنىڭ اپەرباقان سىرتقى ساياساتى ونىڭ وسى ءبىر ارمانىن بەلگىسىز ءبىر الىسقا لاقتىرىپ تاستادى. ءتىپتى، مۇلدە سەلگە كەتىردى دەسە دە بولادى. اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەننىڭ 20-22 مامىر كۇندەرىندەگى ازيا ساپارى وسىنى ايگىلەدى. ول وسى ساپارىندا جاپونيا پرەمەر ءمينيسترى كيسيدا فۋميو بىرگە وتكىزگەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا تىلشىگە بەرگەن سۇحباتىندا ەگەر قىتاي تايۆانعا قارۋ قولداناتىن بولسا، اقش تا قورامساققا قول سالاتىندىعىن اشىق مالىمدەدى. دەمەك، تايۆان تاياۋ بولاشاقتا قىتايعا قوسىلمايدى. دەسە دە ءبىز دەن ءسياوپيننىڭ قىتايدىڭ ۇلتتىق تۇتاستىعى جولىنداعى ستراتەگيالىق يدەيالارىن ءوز الىمىزشە تالداپ كورەلىك.

امەريكالىق جۋرناليست مايك ۋوللەس دەن سياوپيننەن: «تايۆاننىڭ ۇلى قۇرلىقپەن بىرىگۋىنىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بار؟» - دەپ سۇراعان بولاتىن. تايۆان  - دەموكراتيا مەن بوستاندىق سالتانات قۇرعان، ەكونوميكاسى گۇلدەنگەن، «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان»، باي-باقىتتى ارال. ونىڭ جان باسىنا كىرىسى ۇلى قۇرلىقتاعىلاردى بەس ورايدى. بىلاي قاراعاندا، بىرىگۋدىڭ قاجەتى دە جوق سياقتى. بىراق بۇل ساياسي قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعان ۇلتتىق بىرلىك يدەياسى بولاتىن. قىتاي قىرقىسقان بەكتىكتەر ءداۋىرىن اياقتاپ، ءبىرتۇتاس مەملەكەت بولعالى ەكى مىڭ جىلدان استى. تاريحتا ءبولىنىپ، توز-توز بولعان كەزدەرى بولعانىمەن، ءبىرتۇتاس الىپ يمپەريا بولىپ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى تىم ۇزاق. قىتاي بيلەۋشىلەرىنىڭ قۇدىرەتتىلىگى دە كوبىندە قىتاي تەرريتورياسىن ءبىرتۇتاس مەملەكەت رەتىندە قالىپتاستىرۋ نەمەسە قالىپتاستىرا الماۋمەن ولشەنەدى.

دەن سياوپين كوزى تىرىسىندە قىتايدىڭ بىرىكتىرۋ ءىسىن اياقتاۋعا بەل بايلاپ، ونى حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنىڭ ءۇش ۇلكەن مىندەتىنىڭ ءبىرى رەتىندە جوسپارعا ەنگىزدى. بىراق، ول وسى  ارمانىنا جارىم-جارتىلاي عانا قول جەتكىزدى. ونىڭ تايۆان ماسەلەسىنەن الاڭداۋى جايدان-جاي ەمەس بولاتىن. قىتايدىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىمەن قاراعاندا قىتاي ۇلتىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ءوز وتانىنىڭ ءبىرتۇتاس ەل بولعاندىعىن ارماندايدى.   ەگەر ۇزاق جىلدار ءبىر-بىرىنە ات ءىزىن سالماي، دەربەس ءومىر سۇرسە، كەيىنگى ۇرپاقتاردىڭ جاتباۋىر بولىپ، ءوز وتانىنان ىرگەسىن اۋلاق سالۋى ابدەن مۇمكىن عوي. وندا ولار قىتايدى ءوز وتانىم دەپ تانىمايتىن بولادى. تايۆاندى دەربەس مەملەكەت رەتىندە قاراستىرۋى مۇمكىن. ەگەر ول دەربەس مەملەكەت بولىپ، تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، ونى الەمدىك قاۋىمداستىق تانىپ جاتسا، تايۆان قحر كارتاسىنان ءبىرجولا ءوشتى دەگەن ءسوز. ەكى پارتيانىڭ سانداعان جىلدىق قىرقىسىنىڭ، بيلىككە تالاسۋىنىڭ ناتيجەسى وتاندى بولشەكتەۋ بولسا، وندا بيلىك باسىنداعى قكپ ەل بەتىنە قالاي قارايدى؟! ۇرپاقتارعا نە بەتىن ايتادى؟!

«كۇللى قىتايدىڭ ءبارى - ياندي مەن ءحۋاڭديدىڭ ۇرپاقتارى» دەگەن جالاڭ ۇرانمەن مەملەكەتتى بىرىكتىرە المايسىڭ.  بۇگىنگى كوزى اشىق ۇرپاق ونداي ۋاجىڭە سەنبەيدى. مىسالعا، اقش، اۋستراليا قاتارلى مەملەكەتتەر ەۋروپالىق ۇلتتاردىڭ قونىس اۋدارعان ۇرپاقتارى ەمەس پە؟ ولار دا اتا-بابالارى كۇل توككەن قۇتتى قونىس، تاريحي وتانىنان دەربەستىك الىپ، ءبولىنىپ شىقتى عوي. قازىر دەربەس مەملەكەت، ءوز الدىنا ءتۇتىن تۇتەتىپ، ءوز كۇندەرىن ءوزى كورىپ جاتىر. دەن ءسياوپيندى كۇندىز كۇلكىدەن، تۇندە ۇيقىدان ايىراتىن اۋىر قايعى وسى بولاتىن. قىتاي ءۇشىن كوكەيتەستى ماسەلە – مەملەكەتتىڭ ەگەمەندىگى مەن تەرريتورياسىنىڭ تۇتاستىعى. تايۆان ماسەلەسى وسى تۇرعىدان قاراستىرىلۋ كەرەك. ەگەر تايۆان ۇلى قۇرلىقپەن بىرىگىپ، ءبىرتۇتاستانباسا، ونىڭ قىتايدىڭ ءبىر بولشەگى مارتەبەسىنە كەپىلدىك بولمايدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ءوز الدىنا وتاۋ بولىپ، ءبولىنىپ كەتۋى مۇمكىن.

قىتاي مەن اقش ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتقاننان كەيىن،  تايۆان ماسەلەسى قىتايدىڭ ىشكى ءىسى رەتىندە قاراستىرىلاتىن بولدى. بىراق حالىقارادا تايۆاندى دەرەبس مەملەكەت رەتىندە قاراستىرىپ، ونىمەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتاتىن ەلدەر ءالى دە بار. اقش تا تايۆاننان مۇلدە تەرىس اينالىپ كەتكەن جوق، اقش-تىڭ «تايۆان تۋرالى» دەپ اتالاتىن زاڭى دا بار. اقش-تىڭ كەز-كەلگەن پرەزيدەنتى سول زاڭعا باعىنۋعا جانە سونىڭ اياسىندا ارەكەت ەتۋگە ءماجبۇر. سول سەبەپتى تايۆان ماسەلەسى  قىتاي-اقش قاتىناسى تاريحىنداعى مەزگىلىمەن جارىلاتىن مينا ىسپەتتى ماسەلەگە اينالدى. دەن ءسياوپيننىڭ ۇيقىسىن قاشىراتىن دا وسى ماسەلە. دەن سياوپين ۇنەمى تەرريتوريالىق تۇتاستىق پەن اقش-قىتاي قاتىناسىنىڭ اراسىندا ازاپتى تاڭداۋ جاساۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىراتىن. ەگەر تايۆان ۇلى قۇرلىقپەن بىرىكسە، وندا بارلىق باس اۋرۋ تاريحتىڭ قويناۋىنا كەتەدى.

تايۆاندى قوسىپ الۋ داۋ تۋدىرمايتىن ماسەلە. بىراق ونى قالاي جۇزەگە اسىراسىڭ؟ ونى ىسكە اسىرۋداعى تاڭداۋ ەكى-اق ءتۇرلى: نە ماسەلەنى سوعىسپەن شەشىپ، قارۋلى كۇشپەن باسىپ الاسىڭ، نەمەسە بەيبىت كەلىسسوزبەن ەرىكتى تۇردە قوسىلاسىڭ. دەن سياوپين قارۋلى كۇش قولدانۋ مۇمكىندىگىن ەشقاشان جوققا شىعارعان ەمەس. بىراق قارۋ قولدانىپ، قان توگۋ اقىلسىزدىق بولادى دەپ ەسەپتەدى. قىتاي حالقى سوعىستىڭ قاسىرەتىن ءبىر كىسىدەي باستان وتكەردى. قازىرگى ماسەلە بارلىق كۇش-قايراتتى جۇمىلدىرىپ، وسى زامانداندىرۋ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ. مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى دەپ تاعى ءبىر رەت ىشكى سوعىس اشۋدىڭ بوداۋى ادام ايتقىسىز اۋىر بولادى. تاعى ءبىر قىرىنان تايۆان دا وڭاي شاعىلاتىن جاڭعاق ەمەس. ونىڭ قارۋلى كۇشتەرى دە ايتارلىقتاي جاۋىنگەرلىك قۋاتقا يە. قارۋدىڭ ءوزىن اقش-تان ساتىپ الىپ وتىر. سوعىس بولا قالسا، شىعىنىڭ شاش ەتەكتەن بولارى داۋ تۋدىرمايدى. قاراپايىم تايۆان حالقىنا دا وبال. باسىپ العان سوڭ، ول جەردەگى جاعدايدى ورنىقتىرۋدىڭ ماشاقاتى شاش ەتەكتەن. بۇعازدىڭ ەكى تاراپىندا سوعىس ءورتى تۋىنداي قالسا، ونىڭ جالىنى كۇللى شىعىس ازيانى شارپيدى. بۇل ەندى عانا بەتى بەرى قاراپ كەلە جاتقان قىتاي مەن شىعىس-وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىنىڭ قارىم-قاتىناسىنا سالقىنىن تيگىزتىپ، ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىنىڭ بەيبىتشىلىگى مەن شەكارا ايماعىنىڭ ورنىقتىلىعىنا كەسىرىن تيگىزتەدى. تايۆان قولىڭدا تۇرعان تيان ان مىن الاڭ ەمەس. وندا وتىرعاندار دا قولىندا تەمىردىڭ سىنىعى دا جوق سارى اۋىز ستۋدەنتتەر ەمەس. كوپتەگەن باتىس ەلدەرىنىڭ تايۆاندا ءوز مۇددەسى بار. ەگەر سوعىس بولا قالسا، ولار دا قول قۋسىرىپ قاراپ وىترمايدى. ونىڭ سوڭى قىتايدىڭ اقش، جاپونيا، ەۋروپا ەلدەرىمەن ارا-قاتىناسىن تىعىرىققا تىرەيدى. ەندى-ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ديپلوماتيالىق جەتىستىكتەردى سەلگە كەتىرەرى داۋسىز. وسىنىڭ ءبارىن قوسا ەسەپتەگەندە، سوعىس قىتايعا شىعىننان باسقا تۇك تە اكەلمەيدى.

حح عاسىردىڭ 50-60-جىلدارىندا بۇعازدىڭ ەكى جاعىنداعى بيلەۋشى پارتيا - قكپ مەن گومينداڭ پارتياسى  ەلدى بىرىكتىرۋگە جانتالاسقانى بار. بىرەۋسى «تايۆاندى ازات ەتەمىز» دەسە، ەندى ءبىرى «ۇلى قۇرلىققا قايتىپ ورالامىز» دەپ ۇرانداتاتىن. ەكى جاق تا قارسىلاستارىنىڭ كوزىن قۇرتىپ، وزىنە قوسىپ الۋدى ارماندايتىن. ناتيجەسىندە، ەشكىم ەشكىمنىڭ كوزىن قۇرتا العان جوق. بىراق، جاۋلىق پيعىل تەرەڭدەي بەردى. قاراپ وتىرسا، سولاي دا سولاي وتىز جىل جاۋلاسىپتى. وسىلاي قاسارىسا بەرسە، كۇندەردىڭ كۇنىندە قارۋلى قاقتىعىس بولىپ، سوعىستىڭ ءورتى قايتا تۇتايتىندىعى ءسوزسىز. سوعىس شەمەن بولىپ قاتىپ، بىتەۋ جاراعا اينالادى. قاندى قىرقىس مەملەكەتتى تۇرالاتىپ، حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتادى. ماسەلەنى قارۋدىڭ كۇشىمەن شەشە المايدى ەكەن، وندا ءبىر عانا جول قالادى – تايۆان تاۋەلسىز ەل بولادى دا، ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرىپ، ءوز جولىنا تۇسەدى. ۇلتتىق بولشەكتەنۋ دەگەن تۇيىققا تىرەيتىن جول وسى بولادى.

دەن سياوپين كوپ جىلداردان بەرى وسى ماسەلەلەردى قايتا-قايتا وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولدارىن ىزدەپ، سارساڭعا ءتۇستى.

باياعىدا جىڭ چىڭگۋڭ دەگەن باتىر ميڭ پاتشالىعىنىڭ سوڭعى كەزىندە تايۆاندى گوللانديا وتارشىلدارىنىڭ قولىنان تارتىپ الىپتى. كەيىنگىلەر ونى ۇلتتىق باتىر دەپ اسپەتتەيتىن. بىراق، كەيىن ونىڭ ۇرپاقتارى قىتايدى بىرىكتىرىپ، شيڭ پاتشالىعىن قۇرعان شۇرشىتتەردىڭ بيلىگىن مويىنداعىسى كەلمەدى. شيڭ پاتشالىعىنىڭ يمپەراتورى كاڭشيدىڭ تۇسىندا ەكى رەت ەلشى بارىپ، بەيبىت بەرىلۋگە ۇگىتتەدى. كورىنىستە ولار دا كەت ءارى بولماعان سياقتى ەدى. يمپەراتور ءوز ۋادەسىندە تۇرىپ، تايۆاندىقتاردىڭ تەڭىز جاعالاۋىنداعى ايماقتارمەن ساۋدا جاساپ، ەركىن بارىس-كەلىس جاساۋىنا  رۇقسات بەردى. بىراق تايۆان بيلەۋشىلەرى ءىس جۇزىندە يمپەراتوردىڭ بيلىگىن قابىلداي قويعان جوق. ءتىپتى وزدەرىنىڭ قۋاتتى تەڭىز كۇشتەرىن پايدالانىپ، تەڭىز جاعالاۋى ايماقتارىنا قاراقشىلىق شابۋىل جاسايتىندى شىعاردى. ونىڭ سوڭى ءبارىبىر قارۋدىڭ كۇشىمەن باعىندىرۋعا جالعاستى. بۇل جەردە تايۆان بيلەۋشىلەرىنىڭ يمپەراتورمەن جاۋلاسۋى تىم بولماشى تالاپتاردان وربىگەن بولاتىن. باتىردىڭ ۇرپاقتارى يمپەراتورعا ونىڭ دارگەيىنە باعىنۋعا قارسى ەمەستىگىن، بىراق وزدەرىنە كورەيلەرگە بەرىلگەن مارتەبەدەي ارناي كنيازدىق قۇرىپ بەرۋىن جانە كيىم مەن شاش قويۋ ۇلگىلەرى بۇرىنعىداي قالا بەرسىن دەپ تالاپ قويدى. ال يمپەراتور بولسا: «كورەي ەجەلدەن دەربەس پاتشالىق، ول تەك يمپەرياعا باعىنىشتى مەملەكەت. ال تايۆان ەجەلدەن قىتايدىڭ ءبىر ايماعى. ولارعا كنيازدىق مارتەبە جانە يمپەريا دارگەيىندەگى حالىقتاردان وزگەشەلىك بولماۋعا ءتيىس»، -  دەپ ءبىر-اق كەستى. وسى جەردە ويلايسىڭ، كيىم مەن شاشتىڭ ۇلگىسىندە قانشالىقتى ءپرينتسيپتى ماسەلە بار، سول ءۇشىن قان توگۋ كەرەك پە ەدى دەپ.

قىتايدىڭ مىڭداعان جىل تاريحىنا كوز جىبەرسەك، ونىڭ اۋماعى سان مارتە ءبولىنىپ، سان مارتە قوسىلىپتى. ال ءبىرتۇتاستانۋدىڭ جولى تۇگەلگە جۋىق قان-قاساپ قىرعىن، قاتىگەز سوعىستار ارقىلى جۇزەگە اسىپتى. ارينە، بىرىگۋ جولى قانشاما اۋىر بولعانىمەن، بەيبىت تۇردە بىرىگۋگە تالپىنىس تا تولاستاعان ەمەس. بىراق، كۇشتىلەرى ءالسىز جاعىنا ادام قابىلداي المايتىن اۋىر تالاپتار قوياتىندىقتان، استامشىلدىقتىڭ اقىرى سوعىسقا ۇلاساتىن. بيلەۋشىلەردىڭ قاتىگەزدىگى سونشالىق، ولار وزىمەن يىق تىرەسەتىن بىردە-ءبىر بيلەۋشىنىڭ جەر باسىپ جۇرۋىنە جول قويمايتىن. سوعىستىڭ كەسىرىنەن ەل توزاتىن، حالىق ازاتىن. قۇتتى مەكەندەر قۇلازىپ، بوس قالاتىن. ەگەر ورتالىق بيلىكتى قولىنا العان حان-سۇلتاندار باسقالارمەن بيلىكتى بولىسۋگە ساراڭدىق تانىتپاي، بيلىكتى بولىسۋگە مۇمكىندىك قويسا، كوپ نارسەلەردى بەيبىت رەتتەۋگە بولاتىن ەدى. تايۆان مەن ۇلى قۇرلىقتىڭ ورتاسىنداعى داۋ-داماي دا وسىعان ۇقساس. بىرەۋ سوتسياليزم ورناتام دەيدى، ەندى ءبىرى كاپيتاليستىك، دەموكراتيالىق قوعامدى ءتۇزىمدى ورناتۋعا نيەتتى. ەكى جاق تا ولىسپەي، بەرىسپەك ەمەس. ءبىرىنشى جاق ەكىنشى جاعىن جايراتىپ سالعىسى كەلەدى. ەكىنشى جاعى دا قارسى جاعىن جۇتىپ قويعىسى كەلەدى. جانە ەكى جاعى دا ءبىر-بىرىنەن ولەردەي ساقتانادى. بۇل تۋرالى دەن سياوپين: «ءبىز ۇزاق جىلدار جاۋلاسقان  ەلدەرمەن دە تاتۋلاستىق. بۇعان قوعامدىق ءتۇزىم مەن يدەولوگيالىق ايرىماشىلىق تا كەدەرگى بولعان جوق. ال، ءبىز، ياڭدي مەن ءحۋاڭديدىڭ ۇرپاقتارى، ولاردان نەگە ارى تامان ويلانبايمىز؟! قوعامدىق تۇزىمدە ايىرماشىلىق بولسا، بىرىگۋگە بولماي ما سوندا؟! ءبىر-ءبىرىمىزدى جەر جاستاندىرماساق، كوڭىلىمىز كونشىمەي مە؟! ءبىز نەگە كەڭىرەك ويلانىپ، وسى قوعامدىق ءتۇزىم ماسەلەسىن ءبىر جاققا قايىرا تۇرىپ، مەملەكەتتىڭ بىرتۇتاستىعى ماسەلەسىن شەشىپ الۋعا نەگە بولمايدى؟!» - دەپ ويلايتىن.

1986 جىلى 26-ماۋسىمدا دەن سياوپين امەريكا ازاماتى، تەگى قىتايلىق پروفەسسور ياڭ ءليۋيدى قابىلداعاندا جوعارىدا ايتىلعان ءبىر مەملەكەتتەگە ەكى ءتۇرلى قوعامدىق ءتۇزىم تۋرالى ويدى وعان تاپتىشتەپ ءتۇسىندىردى.  ول كوپشىلىكتى كەڭىرەك ويلاۋعا ۇگىتتەپ: «تايۆان اكىمشىلىگىنىڭ ءۇش ۇلتتىق پرينتسيپ نەگىزىندە قىتايدى بىرلىككە كەلتىرەمىز دەگەندىگى اقىلعكا سىيمايتىن نارسە. ونداعان ميلليون ادام تۇراتىن تايۆاننىڭ قازىرگى قوعامدىق تۇزىمىمەن 1 ملرد 100 ملن ادام تۇراتىن ۇلى قۇرلىقپەن بىردەي بولسىن دەگەندى قالاي قابىلداۋعا بولادى؟» - دەي كەلىپ: «سول سياقتى ۇلى قۇرلىقتىڭ سوتسياليزم ارقىلى تايۆاندى بىرلىككە كەلتىرەم دەگەن دە قيسىنعا سايمايدى، تەك قارۋدىڭ كۇشىنە سۇيەنبەسەڭ. قارۋ قولدانىپ، كۇشپەن بىرىكتىرگەننىڭ وزىندە دۇنيە قاتتى بىلىعادى. قاقتىعىس تولاستاعان كۇننىڭ وزىندە، ول ازىپ-توزعان، جۇدەپ-جاداعان تايۆان بولادى. ءبىز، قىتاي كوممۋنيستەرى، كۇل-تالقان بولىپ، شالا-جانسار كۇي كەشكەن تايۆاندى كورگىمىز كەلمەيدى. ال ەشقايسىمىز ءبىر-ءبىرىمىزدى جۇتىپ قويا المايدى ەكەنبىز، وندا شىندىققا مويىنسۇنىپ، پارىقتاردى مويىنداپ، ءبىرتۇتاس بولۋدىڭ ولشەمىن تومەندەتەيىك. ەكى جاق تا ءبىر-ءبىرىن جەپ قويمايتىنداي، ەكى جاق تا ءوزارا قابىلدايتىنداي ادىسپەن بۇعازدىڭ ەكى جاعىنداعىلار ورتاقتىققا ۇمتىلىپ، ءبىر مەملەكەتكە بىرىگىپ، ارقايسى جاق ءوزىنىڭ قوعامدىق ءتۇزىمىن، ءومىر سالتىن، قۇندىلىق كوزقاراسىن ءوز بەتىنشە ساقتاپ، ءومىر سۇرە بەرەيىك. سەن ءوزىڭنىڭ ءۇش ۇلتتىق پرينتسيپىڭمەن ءجۇر. مەن ءوزىمنىڭ سوتسياليزمىممەن جۇرەيىن. ەش نارسەنى ءبىر-بىرىمىزگە زورلاپ تاڭبايىق»، - دەگەن بولاتىن. بۇل ويمەن قاراعاندا،  ەڭ ۇلكەن كەدەرگى جويلادى، ەندى ەكى جاق جاتا-جاستانا قالاي بىرلەسۋ ماسەلەسىن اقىلداسۋىنا بولادى.

دەن ءسياوپيننىڭ تايۆان تاراپىنان ۇسىنعان بەيبىت كەلىسسوزىنىڭ شارتتارى ەرەكشە كەڭ بولدى. بىرلەسكەن سوڭ، تايۆان قىتايدىڭ ەرەكشە اكىمشىلىك ايماعى رەتىندە ءومىر سۇرەدى. كورىنىستە ايماقتىق بيلىك بولعانىمەن، قىتايدىڭ باسقا ولكەلەرىمەن اۆتونوميالى گۋبەرنيالارىنان دا جوعارى ەرەكشە قۇقىق بەرىلەدى. ىشكى ساياساتتى ءوز قالاۋىنشا جۇرگىزەدى. قازىرگى قوعامدىق جانە ەكونوميكالىق ءتۇزىم، ءومىر سالتى وزگەرىسسىز قالادى. ادىلەت جۇيەسى دەربەس بولادى. تۇپكى تورەلىك ايتۋ قۇقىعىن ساقتاپ قالادى. ول ءۇشىن بەيجىڭنەن نۇسقاۋ كۇتۋدىڭ قاجەتى جوق. تەك ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك مۇددەگە زالال كەلتىرمەسە بولدى. قىتاي ءوز مانساپتىلارىن تايۆانعا جىبەرمەيدى، تايۆاننىڭ پارتيا، اكىمشىلىك جانە اسكەري جۇيەسىن تۇگەلدەي تايۆاننىڭ ءوزى باسقارادى. ال ورتالىق ۇكىمەت تايۆاندىقتار ءۇشىن ارنايى كۆوتا بەلگىلەپ، جوعارى شەندى مانساپتار ۇسىنىپ وتىرادى. تايۆان سىرتقا قاراتا ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق-مادەني بايلانىستارىن جالعاستىرا بەرەدى. تەك اتى عانا وزگەرەدى. وندا «قىتايدىڭ ءتايۆانى» دەگەن سياقتى بۇرىنعىداي «قىتاي ۇلتتىق رەسپۋبليكاسى» دەگەن اتاۋدى عانا قولدانبايدى. حالىقارادا قىتايعا تەك قحر عانا ۋاكىلدىك ەتەدى.

بۇل جەردە ارميانىڭ ماسەلەسى وتە كۇردەلى سۇراق بولاتىن. «ەگەر شىنىمەن ءبىرتۇتاس مەملەكەتكە بىرىگەتىن بولساق، نە سەبەپتى سىرتقى ديپلوماتيالىق بايلانىس پەن قورعانىس سالاسى ءبىرتۇتاس بولمايدى؟»، دەگەن سۇراق ءوز-وزىنەن تۋىندايدى. گونكونگ ماسەلەسىندە دەن سياوپين ول جەرگە اسكەر تۇرعىزۋدىڭ قاجەتتىلىگىن اشىق مالىمدەگەن بولاتىن. ول: «گونكونگ شىنىمەن قىتاي تەرريتورياسى بولسا، وندا نە سەبەپتى ءبىزدىڭ اسكەرلەر تۇرماۋى ءتيىس؟! ول جەردە تۇراتىن قىتاي ارمياسىنان تىس، قىتايدىڭ گونكونگقا يەلىك قۇقىعىنىڭ بار ەكەندىگىن راستايتىن قانداي بەلگىلەر بار؟»، - دەگەن بولاتىن. بىراق ول تايۆان جونىندە بۇلاي ويلامايتىن. قكپ مەن گومينداڭ پارتياسى 40-جىلداردىڭ ورتا شەنى مەن سوڭىنا دەيىن ارمياعا بايلانىستى ماسەلەدە كەلىسە الماعان بولاتىن. ەگەر قىتاي تايۆانعا اسكەر تۇرعىزام دەسە نەمەسە تايۆان ارمياسىن وزىنە قوسىپ الام دەسە، تايۆان اكىمشىلىگى مۇلدە قابىلداي المايتىندىعى شىندىق. «مەن سەنى جەپ قويايىن دەگەن نيەتىم جوق» دەپ قانشا جەردەن قاسام ىشسەڭ دە، ولار ءباربىر تۇسىنبەيدى. دەن سياوپين بۇل ماسەلەنى اۋىزعا الۋدىڭ دا قاجەتى جوق دەپ شەشتى. بىرلەسكەننەن كەيىن تايۆان ءوز ارمياسىن ساقتاپ قالۋىنا دا بولادى. ول بۇل ويىن گونكونگ پەن تايۆاننىڭ جاعدايى وزگەشە بولۋىمەن ءتۇسىندىردى: «اتالۋدا تايۆاننىڭ ارمياسى بولعانىمەن، ءىس جۇزىندە ول -قىتايدىڭ ارمياسى. بولاشاقتا ونىڭ اتىن «مەملەكەتتىك ارميا» دەمەي، باسقا بىردەڭە دەپ اتايىق. قالاي اتاۋ كەرەكتىگىن كەلىسسوز بارىسىندا اقىلداسامىز»، - دەپ ويلادى.

دەن سياوپين: «بىرلەسۋدى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ۇيلەسىمدى مودەلىن قاراستىرۋ ءۇشىن قكپ مەن گومينداڭ پارتياسى تەڭ قۇقىلى ديالوگ ورناتۋ كەرەك. سول ارقىلى ەكى پارتيانىڭ ءۇشىنشى رەتكى ىستەستىگىن قالپىنا كەلتىرىپ، ەمىن-ەركىن، بۇكپەسىز اقىلداسۋ كەرەك. بۇل جەردە ورتالىق ۇكىمەت پەن جەرگىلىكتى ۇكىمەت دەگەن سياقتى ات قويىپ، ايدار تاعۋدىڭ قاجەتى جوق. ەكى جاق كەلىسكەننەن كەيىن، رەسمي تۇردە الەمگە جاريالايمىز. بىراق، سىرتقى كۇشتەردىڭ ارالاسۋىنا جول جوق»، - دەگەن ويىن ءبىلدىردى.

شىنىندا، بۇل جوبالاردى كوڭىلگە قونىمدى دەپ قابىلداۋعا بولاتىن سياقتى. بىلاي قاراعاندا، بىرلەسكەننەن كەيىن  تايۆان تارابى مەملەكەتتىك تۋ مەن گەربتى عانا وزگەرتەدى. قالعانى سول قاز-قالپىندا قالا بەرەدى. مۇنداي بىرلەسۋدىڭ تايۆان ءۇشىن قانداي زيانى بار؟ تايۆان اكىمشىلىگى ءوز وتانىنىڭ الدىندا ۇياتتى بولىپ قالام-اۋ دەپ الاڭداۋدان ماڭگى ارىلادى.

دەن ءسياوپيننىڭ بەيبىت بىرلەسۋ ءۇشىن ۇسىنعان شارتتارى مەن شىن پەيىلى تايۆان تارابىن دا ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىردى. سەبەبى، قانداي شارت، قانداي تالاپ بولسا دا اقىلداسايىق، سويلەسەيىك، شەشەيىك دەگەننەن باسقا نە ىستەي الۋشى ەدى؟ وسىمەن ءبىر ۋاقىتتا دەن سياوپين بەيبىتشىلىككە جاتپايتىن تاسىلدەردەن ءبىرجولا باس تارتۋ جونىندە ۋادە بەرگەن جوق. ول مۇنى: «ءبىز مۇنداي ۋادە بەرە المايمىز. ەگەر تايۆان اكىمشىلىگى بىزبەن ماڭگى كەلىسسوزگە وتىرماسا، سويلەسپەسە، ءبىز مەملەكەتىمىزدى بىرىكتىرۋ ماسەلەسىن ماڭگى ءبىر جاققا ىسىرىپ قويا المايمىز عوي. ارينە، قارۋ قولدانۋعا ەشقاشان اسىقپايمىز دا. بىراق، قاجەت بولسا، قارۋ قولداناتىمىزدى دا جوققا شىعارمايمىز. مىنە بۇل ستراتەگيالىق تۇرعىدان  ويلانعان ءتاسىل»، - دەگەن بولاتىن.

ءتيىمدى شارتتاردىڭ تابالدىرىعى تىم الاسا بولعاندىقتان، تايۆان تارابى كەلىسسوزدىڭ وسى شارتتارى اياسىندا كەلىسسوز جۇرگىزۋگە، باسقا شارتتاردى قويماۋعا ءتيىس بولاتىن. مۇمكىن، تايۆان تارابى وزدەرىن «جەرگىلىكتى اكىمشىلىك» دەگەن مارتەبەگە مويىنسۇنعىسى كەلمەيتىن شىعار. ول دا كوممۋنيستىك پارتيامەن تەڭ قۇقىلى بولۋدى ارماندايتىندىعى تابيعي نارسە. بىراق ونداعان ميلليون حالقى بار تايۆانعا 1 ملرد 100 ملن ەلدى باسقارىپ وتىرعان پارتياعا «سەن جەرگىلىكتى ۇكىمەت بول» دەپ ايتۋ ىڭعايسىز شىعار. ءبىر مەملەكەتتە ءبىر عانا ورتالىق ۇكىمەت بولادى. ال ەكى ورتالىق ۇكىمەت بولىپ، ول تەڭ قۇقىلى جاعدايدا بولسا، وندا باياعى ءبىر قىتاي مەن تايۆان بولىپ بىرلەسۋدىڭ ءمانى دە قالمايدى. ءبىر مەملەكەتتە قوس ۇكىمەت بولۋى اقىلعا سىيمايدى. ال ساعان اۆتونوميا كەرەك پە ؟ ساعان اۆتونوميانىڭ ەڭ جوعارى شەگى ۇسىنىلدى. دەربەس ارميا ۇستايسىڭ، بۇدان جوعارى قانداي اۆتونوميا بولۋى مۇمكىن؟ ال ءتۇپ-تۇگەل اۆتونوميا بولامىن دەسەڭ، ونىڭ دەربەس مەملەكەتتەن قانداي پارقى بار؟ وندا سول باياعى ەكى قىتايعا بولىنگەن مەملەكەت بولماعاندا نەسى قالدى؟ ەگەر مۇنداي پرينتسيپتىك ماسەلەلەر ساۋداعا سالىناتىن بولسا، وندا بىرىگۋ جونىندە ىزگى تىلەك پەن نيەتتىڭ بولماعانى. دەن ءسياوپيننىڭ بۇل ستراتەگياسى تايۆان تاراپىنان  دەربەستىككە ۇمتىلۋ جولىن جانە سوعان سىلتاۋ ىزدەۋىنىڭ جولىن ءبىرجولا كەسىپ تاستادى.

ول امەريكالىقتارعا: «ءبىر مەملەكەتتە ەكى ءتۇزىم قولدانۋ ءادىسى قىتايدىڭ ءبىرتۇتاستانۋ ماسەلەسىن شەشىپ قانا قويماي، امەريكالىقتاردىڭ مۇددەسىنە دە زيان كەلتىرمەيدى»، - دەپ سەندىردى. دەن ءسياوپيننىڭ ويىنشا امەريكالىقتار تايۆانمەن باياعىداي ساۋدا-ساتتىعىن جاساي بەرەدى، ارالاسىپ-قورالاسىپ تۇرادى. بىراق تەك قىتايدىڭ ءبىر ولكەسىمەن بايلانىس جاساعانداي بولادى. مۇندا بەيجىڭنىڭ ۇستانىمىن قۇرمەت تۇتۋعا ءتيىس. ەندىگارى تايۆاندى قحر باعىتتاعان «ماڭگى باتپايتىن اۆياتاسىمالداعىش كەمە» رەتىندە پايدالانۋدى قويۋ كەرەك.

ارينە، دەن ءسياوپيننىڭ بۇل ويلارمەن كەلىسپەيتىندەر دە بولماي قالعان جوق. «مۇنداي بىرلەسۋ تەك قانا اتى عانا، ءىس جۇزىندە بىرىگۋ اتىمەن بولمايدى» دەيتىندەر دە تابىلدى. ەسكى ولشەمدەرمەن قاراسا، ولاردىڭ ايتقانىندا دا قيسىن بار. ال تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ قاراعان ادامعا ونىڭ قانداي قاتىسى بار؟ ءىس جۇزىندە بىرىكتى مە، بىرىكپەدى مە – ول تەك قىتايدىڭ ىشكى ماسەلەسى بولىپ قالادى. شىنايى بىرلەسۋدى قويا تۇرۋعا دا بولادى. قازىرشە سول اتاقتىڭ ءوزى دە جەتىپ جاتىر. تايۆاندى قىتاي تەرريتورياسىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە الەمدىك قاۋىمداستىق مويىندايتىن بولادى. ال ونىڭ قوعامدىق ءتۇزىمى ءتىپتى ەش نارسە وزگەرمەسە دە، جاعداي تۇراقتانادى عوي. كەيبىرەۋلەردىڭ تايۆان  ماسەلەسىنەن بۇيرەكتەن سيراق شىعاراتىن ساياسي ويىنى وسىلادى. قىتاي-اقش قاتىناسىنداعى ىستىق نۇكتە وزدىگىنەن جويىلادى. ەندىگارى قىتايدىڭ جۇيكەسىنە شي جۇگىرتپەكشى بولسا، باسقا ءادىس-تاسىلدەردى قاراستىرۋعا ءماجبۇر بولادى.

ەگەر دەن سياوپين ويلاعانداي جاعداي تۇراقتانسا، حالىققا دا ەسەپ بەرۋ جەڭىلدەيدى. بۇل جەردە دەن سياوپين قولدانىپ وتىرعان ستراتەگيا - تەك كەڭدىك ستراتەگياسى.  ءبىر وق شىعىن قىلماستان، بۇرىنعىلار ىسكە اسىرا الماي كەتكەن ءبىتۇتاس مەملەكەت قۇرۋ ارمانى ىسكە اساتىن بولسا، ۇلى قۇرلىقتاعىلار نەدەن ۇتىلىپ، نەنى جوعالتادى؟ تايۆاننىڭ ساياسي ورنى تۇراقتالادى. ءتىپتى ول قانشا جەردەن ەرەكشەلەنگەنىمەن، ول قىتايدىڭ جەرگىلىكتى ۇكىمەتى عوي. مۇنداي بىرلەسۋ يدەياسى كەيبىر استام پيعىلداعى ساياساتكەرلەردى قۇمارىنان شىعارمايتىن شىعار. ولار تايۆان بيلىگىن ءتۇپ-تامىرىمەن جۇتىپ قويعاندا عانا ايىزى قاناتىندىعى شىندىق. دەن سياوپين وندايلارعا دا جالىقپاي باسۋ ايتاتىن: «ءبىز قىتايشا ەرەكشەلىككە سوتسياليزم قۇرىپ جاتىرمىز. تايۆاندا دا اسا اقىلدى ۇلتتىق بۋرجۋازيا قالىپتاسقان. عىلىم-تەحنيكالىق الەۋەتى دە ەشكىمنەن كەم ەمەس. قايتا وسىلاي گۇلدەنىپ، كوركەيىپ تۇرا بەرگەنى جاقسى ەمەس پە؟! ەندىگارى ەكى جاق ءبىر-بىرىنە قارۋ كەزەمەيدى. ءبىز دە تايۆان دەربەس بولىپ كەتەدى دەپ، شەت ەلدىكتەر ول جەرگە قول سۇعادى دەپ الاڭدامايمىز. ەكى ءتۇرلى قوعامدىق ءتۇزىمنىڭ ءوزارا قايشىلىعى بولسا – ول ءبارىبىر ىشكى قايشىلىق. ءبارى دە اقىرىن-اقىرىن شەشىلەدى».

جالعاسى بار...

راقىم ايىپۇلى

Abai.kz