Ontýstik Qazaqstan oblysynyng qúrylghanyna - 80 jyl

ORNY BÓLEK ÓLKE

80 jyl. Tarih ýshin qas-qaghym sәt. Al adamzattyng ghúmyrymen ólsheseniz, 80 jas naghyz kemeldiktin, jan-jaqty tolysqandyqtyng belgisi. Osy aptada 80 jyldyq mereytoyyn atap ótip jatqan Ontýstik talay tarihty bastan ótkerdi. Órledi. Ósti. Óndi. Osy 80 jyldyng songhy 20 jyly Tәuelsizdikting tolaghay tabystarymen úshtasyp jatyr. Alysqa barmay-aq qoyalyq, Ontýstikte keyingi ýsh-tórt jyldyng kóleminde tәueldilikten qútqarghan birneshe alyp jobalar jýzege asty. Onyng bastysy - Kóksaray su qoymasy, «Beyneu-Bozoy-Shymkent» magistarlidi gaz qúbyry. Aldymen Kóksaraygha toqtalayyq.

Ontýstik Qazaqstan oblysynyng qúrylghanyna - 80 jyl

ORNY BÓLEK ÓLKE

80 jyl. Tarih ýshin qas-qaghym sәt. Al adamzattyng ghúmyrymen ólsheseniz, 80 jas naghyz kemeldiktin, jan-jaqty tolysqandyqtyng belgisi. Osy aptada 80 jyldyq mereytoyyn atap ótip jatqan Ontýstik talay tarihty bastan ótkerdi. Órledi. Ósti. Óndi. Osy 80 jyldyng songhy 20 jyly Tәuelsizdikting tolaghay tabystarymen úshtasyp jatyr. Alysqa barmay-aq qoyalyq, Ontýstikte keyingi ýsh-tórt jyldyng kóleminde tәueldilikten qútqarghan birneshe alyp jobalar jýzege asty. Onyng bastysy - Kóksaray su qoymasy, «Beyneu-Bozoy-Shymkent» magistarlidi gaz qúbyry. Aldymen Kóksaraygha toqtalayyq.

O

2011 jyldyng qysynda Syrdariyadan 1 milliard tekshe metr su qabyldaghan Kók­saray su qoymasy byltyr búl kórsetkishti ýsh esege arttyrugha mýmkindik aldy. Osy­laysha syiymdylyghy 3 milliard tekshe metrdi qúraytyn su qoymasy ótken qystan bastap ózining mindetine tolyghymen kiristi.

Kóksaray Arys qalasynyng aumaghynda jatyr. Shymkent pen Arystyng arasy 80-90 shaqyrymdy qúraydy. Al, Kóksaray su rettegishi Arystan 45 shaqyrym qa­shyq­tyq­ta, Arys-Shardara tas jolynyng boy­yn­da ornalasqan. 45 shaqyrym degeniniz onshalyqty alys kórinbegenimen, eki aragha ba­qanday eki saghat uaqytynyzdy júm­say­syz. Tas joldyng boyy býginde ýlken óz­ge­riske úshyraghan. Keshegi shany aspangha kó­te­rilip jatqan jer - býginde su qoy­ma­synyng tabanyna ainalghan aumaqqa qalyng qúraq bitken. Jergilikti halyq jaz boyy osy qúraqty oryp alady. Su tirshilik kózi degen osy emes pe?

...Jalpy, Kóksaray su qoymasy saly­nar tústa Syrdariyadaghy qalyptasyp otyr­ghan ahual mәz emes edi. Syrdyng suyn ózara kelisimmen paydalanuda Ortalyq Aziya elderi arasynda retsizdikter jii oryn alyp, sonyng saldary sudyng sonynda túrghan Shardara su qoymasyn shara­syz­dyq­qa úryndyrdy. Qysta sugha «qaryq» bolyp, shilingir shildede susyrau jylda qaytalanatyn әdetke ainaldy. Syr boyyn jaylaghan Arys, Týrkistan qalalary men Otyrar audanyna qarasty biraz eldi mekender qys-kóktem ailarynda su tas­qy­nyna úshyrady.

Kóksaray su rettegishin salugha kelgende Ýkimetting on oilanyp, jýz tolghanghany esimizde. Sudyng sonynda otyrghan Qazaq­stan Ortalyq Aziya memleketteri Syr­da­riyanyng suyn ózara kelisimmen payda­la­nady degen senimnen ajyraghan joq. «Eger kórshilermen kelisimge kele alsaq, bizge Kóksaraydyng keregi joq» degender de boldy. Alayda búl ýmit jibi ýzildi. Kór­shi­ler kelisimge kelgenimen, qysyltayang ke­zende bayaghy әdetine basyp, qaraqan bas­taryn kýittep ketti.

...Aqyry 6-7 jyldan beri tynymsyz aitylyp kele jatqan ghasyr qúryly­sy­nyng qazyghyn Elbasynyng ózi aralasyp, qa­ghuyna tura keldi. Kóksaray su rettegishi - Syrdariya-Naryn saghasynda jatqan su qoymalaryna qaraghanda jobasy erekshe, kýrdeli qúrylys. Múnday qúrylysty jýrgizuge eren kýsh qajet edi.

Salystyryp kóreyik, syiymdylyghy 5 milliard tekshe metrdi qúraytyn Shardara su qoymasyndaghy bógetting úzyndyghy 8 shaqyrymdy qúraydy. Al, Syrdyng bas­tauynda jatqan, syiymdylyghy 19 milliard tekshe metrdi qúraytyn Toqtaghúlda ol 300 metrge de jetpeydi. Al, 3 milliard tek­she metr sudy qabyldaugha mýmkindigi bar Kóksaray bógetining úzyndyghy 44 sha­qyrymnan asady. Óitkeni, jer jaghdayy solay.

Joba boyynsha su saqtaghysh qoyma Syr­dyng boyynda emes, onymen irgeles jatyr. Ol tap bir su qúyatyn ydys tәrizdi. Oghan su qajet kezde Syrdariyadan arnayy kanal arqyly kelip qúiylady. Odan keyin rettegish arqyly qayta Syrdariyagha jiberiledi.

Jalpy, Kóksaray su rettegishining elge berer paydasyn sanamalap jatudyng ózi artyq. Eng basty paydasy - Shardaradan Aral­gha deyingi aralyqtaghy Syrdyng boyy­na qonystanghan eldi mekenderding qauipsiz­digi. Búl eldi mekenderding qatarynda Qy­zylorda qalasy da jatyr. Kóksaray Syr­dariya ózeni jaghalauyna qonystanghan eldi meken túrghyndarynyng qauipsizdigin qamta­masyz etumen qatar, kólder men suarmaly egisti sumen túraqty qamtamasyz etedi. Kók­saraydyng qúrylysy bitpey jatyp, kórshi oblystyng kýrishshileri ónimning art­qandyghyn aityp otyr. Al, jalpy su qau­pinen saqtanu ýshin milliardtan astam bó­linetin qarjynyng ýnemdelip otyrghany - búl óz aldyna. Sonday-aq, qaytqan tenizge tolassyz su jiberip, ekologiyasyn jaq­sar­tu da ýlken útymdylyq.

Su qoymasynyng qúrylysy jergilikti halyqtyng әleumettik túrmysyna da ong әser etip otyr. Kóksaray su rettegishi Arys qalasynyng Bayyrqúm, Jiydeli, Aq­da­la, Qojatoghay, Shógirli siyaqty auyl­da­ryna jaqyn jatyr. Ghasyr qúrylysyna júmyldyrylghan jaldamaly júmys­shy­lar­dyng kópshiligi osy auyldardyng túr­ghyn­dary edi. Qazirgi uaqytta nuly, suly Kóksaraydyng boyyn halyqtyng demalatyn ornyna ainaldyru turaly úsynystar ai­tylyp jatyr. Elbasynyng ózi qoldap, onyng qúrylysyn tikeley baqylauyna al­ghan Kóksaray memleketimizding iygiligine, el­ding qauipsizdigi men ekonomikasyna qyz­met ete bermek.

Memleket basshysynyng tikeley tap­syrmasymen bastalghan taghy bir alyp joba - «Beyneu-Bozoy-Shymkent» gaz qúbyry Qazaqstannyng ontýstigin gazgha tәuel­di­lik­ten qútqarady.

- Búl Qazaqstangha óte qajetti qúbyr jelisi bolyp tabylady. Bizding býkil on­týstik aimaghymyzdy gazgha tәueldilikten aryltady, el ózimizding gazdy payda­lana­tyn bolady. 15 milliard tekshe metr gaz qúbyr jelisi Beyneuden Bozoygha qosyl­ghannan keyin beriledi. Búl gaz qúbyry Beyneuden Shymkentke deyin jetkiziledi. 1,5 million adam ózimizding Qazaqstan gazyn paydalanady, artyghyn Qytaygha satamyz. Sondyqtan búl qúrylys jyldam bitui, shapshang qoldanysqa enui kerek, - degen bolatyn Elbasymyz N.Nazarbaev atalghan gaz qúbyrynyng bastaluyna baylanysty úiymdastyrylghan tikeley telekópir bary­synda.

Osy jobanyng arqasynda ontýstik ob­lystar alghash ret Batys Qazaqstan ónirin­degi ken oryndarynda óndirilgen «kógildir otyngha» qol jetkizedi. Jalpy úzyndyghy 1475 shaqyrym gaz qúbyrynyng qúrylysy eki kezenmen jýzege asuda. Onyng alghashqy kezeninde (2011-2013 jyldar) «Samsonovka» kompressorlyq stansasyna qosy­la­tyn, ótkizu mýmkindigi jylyna 6 milliard tekshe metrge jetetin Beyneu-Kereyit uchaskesi iske qosylady. Ekinshi kezeng (2014-2015 jyldar) - ótkizu mýmkindigi jy­lyna 10 milliard tekshe metrge deyin úlghaytylatyn Beyneu-Bozoy uchaskesining qúrylysy. Keleshekte gaz qúbyry quatyn jylyna 15 milliard tekshe metrge deyin úlghaytu Qazaqstannan Qytaygha tabighy gaz­dy eksporttau mýmkindigine keng jol asha­dy.

Manghystau, Aqtóbe, Qyzylorda jәne Ontýstik Qazaqstan oblystary aumaghy boyynsha ótetin qúrylys júmysy kezinde oghan 3500-ge juyq qazaqstandyq mamandy tartu kózdelip otyr. Al paydalanu kezinde 500-ge juyq júmys orny qúrylady.

2011 jyly qyrkýiekte Týrkistan qa­la­synda atalghan gaz qúbyrynyng alghashqy jelisin toghystyru rәsimi ótti. Oghan Qa­zaq­stan Ýkimetindegi jauapty qyzmetker­ler­men birge, Qytay basshylary da qatysty. Qúrylysty iske qosu kezinde Memleket basshysy atynan qúttyqtau hat oqyldy. Qúrylys júmystaryn 2015 jylgha ayaqtau josparlanghan. Ontýstik Qazaqstan obly­sy aimaghy arqyly ótetin gaz qúbyrlary qúrylysynyng úzyndyghy - 264 shaqyrym. Qúbyrdyng shenberlik diametri - 1220 mm. Oblys aimaghyndaghy magistralidi gaz qú­byr­lary arqyly paydalanylatyn bol­jam­dy jyldyq tabighy gaz mólsheri jyly­na - 749,4 mln. tekshe metr. Búl jýie boyynsha 9 dana AGRS (avtonomdy gaz taratu stansasy) salynady.

Ontýstikte qúrylystyng qarqyny erek­she. Songhy ýsh jyldyng kóleminde ob­lysta túsauy kesilgen әleumettik nysan kóp. 2010 jyly oblys kóleminde әleu­met­tik sala boyynsha 148 nysan, 2011 jyly 110 nysan halyq iygiligine paydalanugha berildi. 2012 jyly 152 әleumettik sala ny­sandarynyng qúrylysy jýrip jatyr. Onyng 74-i bilim beru nysany. Biyl bar­lyghy 42 nysannyng qúrylys-montaj jú­mystaryn ayaqtap, paydalanugha tapsyru jospar­lan­ghan. Onyng ishinde, 20 bilim beru nysanynyng qúrylysy 2012 jyldyng 1 qyr­kýiegine paydalanugha berildi. Al, 22 ny­sannyng qúrylysy jyl sonyna deyin ayaqtalady. Sonday-aq, 32 nysannyng qúry­lysy 2013 jylgha ótpeli.

Aghymdaghy jyly 64 densaulyq saqtau nysanynyng qúrylysy jýrgizilude. Býgin­gi tanda, 21 densaulyq saqtau nysany paydalanugha tapsyrylghan. Jyl sonyna deyin 38 nysan paydalanugha beriledi, al 5 nysan kelesi jylgha ótpeli.

2012 jyly budjet qarajaty esebinen 44 ýiding qúrylysy jýrgizilude. Onyng ishinde biylghy jyly 32-sin paydalanugha tapsyru josparlanghan, 12-si 2013 jylgha ótpeli. 2012 jyly memlekettik budjet esebinen 95,6 myng sharshy metr, barlyq qarjylandyru kózderinen 300 myng shar­shy metr túrghyn ýy paydalanugha tapsy­ry­lady dep josparlanghan. Elbasynyng en­seli sayasatynyng jemisterin Ontýstiktegi qú­rylystyng qarqynynan bayqaugha bo­lady. Jergilikti biylik 2013 jyldy «Túr­ghyn ýy jyly» dep jariyalady. Kelesi jyly barlyghy 112 túrghyn ýiding qú­ry­ly­syn jýrgizu ýshin respublikalyq budjetten 2,8 mlrd. tenge, oblystyq budjetten 11,9 mlrd. tenge qarjy qarastyryluda.

El egemendigimen etene bolghan Týr­kistan shaharynda osydan 20 jyl búryn boy kótergen Q.A.Yasauy atyndaghy oqu orny barsha týrki jastarynyng ordasyna ainaldy. Q.A.Yasauy atyndaghy Halyq­ara­lyq qazaq-týrik uniyversiytetining ashyluy Tәuelsizdik túsyndaghy biyik beles edi. Tarih betindegi aqtandaqtar men olqy­lyq­tardyng ornyn toltyrudy qolgha alyp, Týr­kistan qalasynda býkil týrki hal­qy­nyng ruhany ústazy Qoja Ahmet Yasauy atyndaghy uniyversiytetti ashudyng ózi Túnghysh Preziydentimiz N.Nazarbaevtyng tikeley atsalysuynyng arqasynda jýzege as­qandyghyna halqymyz kuә. Tuysqan Týrik memleketi de der kezinde ózining bauyrlas el ekendigin kórsetip, bauyrmaldyq qolyn soza bildi. Osylaysha halyqaralyq dәre­jedegi bilim ordasy qazaq sahnasyna endi. 1992 jyldan bastap basqa da shetmemlekettermen qarym-qatynasty nyghayta týs­ken sәtte Týrik memleketining Preziydenti Túrghyt Ózal bizding atalghan bilim oshaghyna arnayy kelip sәttilik tilegen bolatyn.

Elu jylda el jana. Tәuelsizdikting tarlanynday bolghan 20 jyldyq kezende qazaq halqy erekshe qúbylysqa engeni belgili. Ata-babalarymyzdyng jýrip ótken sanqily jolynyng boytúmarday saqtalghan salt-dәstýrimiz ben әdet-ghúrypymyzdy dә­riptey otyryp, últ bolashaghy ýshin qajymay enbek etu - basty paryz. Jýregi «qazaq» dep soqqan әrbir eljandy azamat tútastyqty ardaq tútary anyq. Eura­ziya­nyng jýregine ainalghan Astanamyzdyng kýnnen-kýnge kórkeygenine kuә bolyp, mereylenip quanamyz. Shattyghy men yrysy tasyghan, quaty men jigeri qaynaghan HQTU - Qazaqstandaghy halyqaralyq dәrejege ie oqu ordasy. Múnda oqyp, bilim men tәrbie alghan әrbir jas óren keleshekte biyikterge qanat qagharyna senim mol. Elimizding en­se­sin biyik kóteretin jastarymyzdy, óz Ota­nyna qaltqysyz qyzmet etudi armandaghan bauyrlarymyzdy osy ordadan tabasyz. Babalar amanatyn arqalaghan qanshama jas erkin elding túghyryn biyikte ústauy haq. Sóitip, olar Týrkiya men Qazaqstannyng beybit ómirine, tynys-tirshiligine, erkindigine kuә boluda. Biz osynday qasiyetimizben maqtana alamyz. Keleshek úrpaq Elbasy­nyng ýmitin aqtaryna senim mol.

Shynyn aitu kerek, Ontýstikting orny bólek. Altyn qúrsaqty aimaq, bauyr­mal­dyq pen birlikting mekeni atanghan Ontýstik Qazaqstanda ekonomika men әleumettik salalar týbegeyli janaryp, janghyryp keledi. Ósken ónirimiz 1932 jyly jeke shany­raq kótergende, onyng aumaghynda qazirgi Jam­byl jәne Qyzylorda, Qaraghandy ob­lystarynyng qúramyndaghy biraz audandar bolghan eken. Keyin olar osy oblystan enshi alyp, bólinipti. Búl jaghynan kelgende Ontýstik Qazaqstan oblysynyng basqa­lar­gha ýlgi bolarlyq jóni bar. Elimiz tәuel­siz­dik alghaly beri oblysymyzdyng qarqyndy órkendep kele jatqanyna el kuә. Oblys ortalyghy - Shymkent respublikadaghy ýshin­shi qalagha ainalyp otyr. Áleumettik damudyng barlyq salalarynda kónil quan­tarlyq tabystar bar.

«Batys Europa-Batys Qytay» halyq­ara­lyq kólik dәlizi oblys pen býkil elding ekonomikasyn damytugha yqpal etip otyr. Jalpy alghanda, búl kólik dәlizi Ontýstik Qazaqstan oblysynyng 448 shaqyrymyn basyp ótedi. Býginde sonyng 239 shaqy­ry­mynda qúrylys júmystary qyzu jýrip jatyr. Yaghni, Shymkentten Qyzylorda oblysynyng shekarasyna deyingi baghytta 7 kompaniya jol saluda. Jyldyng ayaghyna deyin jana joldyng 186 shaqyrymy payda­lanugha beriledi. Jol qúrylysynda 4294 adam júmys isteude. Onyng 80 payyzdan astamy jergilikti túrghyndar. Ghasyr qúry­lysynyng oblystyng tirshiligine tyng serpin bergeni anyq.

Ýsh jyldan beri audandarda «Yrys aldy - yntymaq» qoghamdyq forumy úiym­dastyrylyp, eldikke, birlikke shaqy­rugha ýndeydi. Biylghy jiynyn Týlki­bas­tyng tórinde Elbasymyzdyng «Qazaqstan­nyng әleumettik janghyrtyluy: Jalpygha Ortaq Enbek Qoghamyna qaray 20 qadam» maqalasyna oray «Áleumettik janghyr­tylu múrattaryna sәikes aqsaqaldyqtyng abyroy-bedelin arttyru - uaqyt talaby» taqyrybyna arnady. Oblysymyzda búl ba­ghytta birqatar naqty júmystar atqa­ryldy. Jastar tәrbiyesine jan-jaqty qoz­ghau salynyp, júmys jandana týsti, jan-jaqty janaru, janghyrtu aitarlyqtay sezilude. Biylghy jiynda úrpaqtar sabaq­tas­tyghyn jalghastyru maqsatynda ata buynnyn, ardagerliktin, aqsaqaldyqtyn, kóp­ti kórgen, qiyndyqty kóp ótkergen ziyalylardyng qadir-qasiyetine, abyroy-be­deline oray ortagha oilar tastalyp, para­satty pikirler qozghaldy. Aldaghy mindetter mejelendi.

Últaralyq tatulyq, Qazaqstan halqy Assambleyasynyng maqsat-múrattaryn ob­lys­tarda, qalalar men audandarda naqty jýzege asyru turaly Elbasymyz erekshe aitty. Osy orayda Saryaghash audanynda «Últaralyq tatulyq - el baylyghy» degen taqyrypta qoghamdyq forum basqosuy ótip, onda bauyrlas últtar ókilderining bir­ligin nyghaytu joldary jan-jaqty, ashyq әngime boldy. Auyl-auyldarda, kent­ter kóshelerinde, újymdarda, meshitter men mektepterde otbasylar men әu­let­terge deyin audandyq forumda kóterilgen mәselelerdi talqylap, týsindiruding qolgha alynghany qúptarlyq jәit boldy.

Úlysymyzdyng úiytqysy Ontýstik 80 jyldyq mereytoyyna osynday tolaghay ta­bystarymen, berekeli birligimen, tiya­naq­ty tirligimen, elden erek iriligimen jetip otyr. Endeshe, toy qútty bolsyn, aghayyn!

Oralhan DÁUIT,

«Egemen Qazaqstan.

Ontýstik Qazaqstan oblysy.

________________________

Curetterdi týsirgen
Dinara BITIKOVA, Husan AZIZOV.