«Ispovedi». Tolstoydyng tereng әri quatty shygharmalarynyng biri. Biregeyi. Búl shygharma 1879 jyly jazylghan. Lev Tolstoydyng «Smerti Ivana Iliicha», «Mnogo ly zemly nujno cheloveku», «Otes Sergiy»,  «Voskresenie» siyaqty jauhar tuyndylary basqa shygharmalarynan mazmún-mәn jaghynan da, taqyryp terendigi jaghynan da asa biyik kórinedi.

Tolstoy - ózin óte qatygez, qatal syngha alghan jazushy. Shyn mәninde ózin aqiqy syn tezine sala bilgen jan ghana shynnyng dәmin, lәzzatyn tatpaghy haq-dýr. Osy orayda Abaydyng «Qolymdy mezgilinen kesh sermedim», «Jýregime qarasam , iynedeyin taza emes» degendeyin  ózi turaly ótkir syndary eske týsedi. Ózin qatty synap, qateligin býkpesiz moyynday bilgen ór túlghaly Bauyrjan Momyshúly da búl túrghyda ózin-ózi  ayamaghandardyng biri.

«Ispovedi». Tolstoydyng tereng әri quatty shygharmalarynyng biri. Biregeyi. Búl shygharma 1879 jyly jazylghan. Lev Tolstoydyng «Smerti Ivana Iliicha», «Mnogo ly zemly nujno cheloveku», «Otes Sergiy»,  «Voskresenie» siyaqty jauhar tuyndylary basqa shygharmalarynan mazmún-mәn jaghynan da, taqyryp terendigi jaghynan da asa biyik kórinedi.

Tolstoy - ózin óte qatygez, qatal syngha alghan jazushy. Shyn mәninde ózin aqiqy syn tezine sala bilgen jan ghana shynnyng dәmin, lәzzatyn tatpaghy haq-dýr. Osy orayda Abaydyng «Qolymdy mezgilinen kesh sermedim», «Jýregime qarasam , iynedeyin taza emes» degendeyin  ózi turaly ótkir syndary eske týsedi. Ózin qatty synap, qateligin býkpesiz moyynday bilgen ór túlghaly Bauyrjan Momyshúly da búl túrghyda ózin-ózi  ayamaghandardyng biri.

«Ispovedi» - Tolstoydyng basqa ómirge betbúrysy. Iman men aqiqat izdegen jannyng ashy zary. «Ispovedi»- «talayghy kәri dýniyeden» maghyna izdep sharq úrghan jannyng janayqayy.  «Ispovedi»- Tolstoy ruhynyng avtobiografiyasy. Tolstoydyng kýndelikteri men hattaryna, ol turaly zertteu enbekterine nazar audarsaq, 1870 jyldan keyingi kezenderde onyng ishki әleminde ýlken ózgerister bolghanyn angharamyz.  Onyng 1880 jyldan keyingi shygharmalarynda ómir men ólim, senim men aqiqat, adam ómirining mәni siyaqty taqyryptar tereng qozghalady.1886 jyly jazylghan «Mnogo ly zemly nujno cheloveku» әngimesi de osy manyzdy taqyrypty kóteredi. Basty keyipker Pahomnyng ómiri jaryq kýnde Haq núrynan ghapyl qalyp, saghym qughan adamdardyng ómirin eske salyp, oqyrmandy tereng oigha jeteleydi. «Otes Sergiy» әngimesindegi basty keyipker Sergiyding ishki әlemindegi arpalysyn, onyng shyndyqty izdeu jolyndaghy jýrek terbeterlik izdenisterin oqyghanda kózi qaraqty adamnyng bey-jay qala almasy haq. Tolstoydyng qay shygharmasyn bolmasyn, adamnyng ishki jan dýniyesindegi tolghanystar, adamnyng óz-ózimen bolghan kýresi syrtqy oqigha jelisinen góri basym mәnge ie ekenin andaymyz. Biraq búl basymdyq sujet jelisining tartymdylyghyna eshqanday kólenke týsiretin basymdyq emes. Qayta Tolstoy әngimelerining oqigha jelisi ózine ghana tәn qarapayym, qayyrly órnegimen adamdy bauraydy.  Shynynda da adamnyng naghyz ómiri onyng ishki әleminde, onyng jýreginde jýrip jatady. Adamnyng býkil ómiri sol jýrektegi ómirge tikeley baylanysty. Jýregi bylghanghan adamnan taza ómir ýlgisin izdeu bos әureshilik bolmaq. Osy iyirimder Tolstoy shygharmashylyghynyng ózegi dese de bolar.

Atalghan kezendegi Tolstoydyng ishki әleminde bolghan ózgerister, aqiqatty izdeudegi jankeshti yntyzarlyghy onyng hattarynan da angharylady. Tolstoydyng hattary - epistolyarlyq janrdyng shedevrleri ghana emes, onyng ruhany izdenisteri Hәm kózqarastarymen naqyshtalghan  soqtyqpaly, soqpaqsyz ómir joly. Úlyna jazghan myna bir hatynda bylay deydi: «Voobshe, nado pomniti, chto vse soobrajeniya o Taptykovyh (jer), o denigah, iymeiyt, v sravneniy s voprosom o tvoey dushe kotoraya gibnet y mojeti voskresnuti, iymeiyt tak je malo znacheniya, kak komarinoe krylyshko na vozu». «Dýnie tezek siyaqty: ýiilgen sayyn sasidy, shashylsa jerdi tynaytady» degendi aitqan Tolstoy óz úlyna seni jer men aqsha aqiqattyng aulynan adastyryp barady,  búl sen ýshin eng qatty mәn beretin súraq degendi eskertedi. Osy 80-nshi jyldardan keyingi jazylghan enbekteri ýshin Tolstoy shirkeuden alastatyldy. Biraq ol aqiqattan alastatylghan joq, qayta oghan jaqynday týsken bolatyn. 1884 jyldyng sәuirinde jazylghan Tolstoy kýndeligindegi myna bir joldarda tereng syr jatyr. «Ya by ocheni rad byl, esly by vy byly by odnoy very so mnoy. Vy vnikniyte nemnojko v moiy jizni. Druziya moi, semeynye daje , otvorachivaitsya ot menya. Odny - liyberaly y estety- schitait menya sumashedshim ily slaboumnym  vrode Gogolya; drugie - revolusionery y radikaly - schitait menya mistikom, boltunom... priznaisi, chto eto tyajelo mne... Y potomu, pojaluysta, smotriyte na menya, kak na dobrogo magometanina, togda vse budet prekrasno». E. Vekilova degen orys әieli úldarynyng Islamdy qabyldaghysy keletinin, osyghan baylanysty hat arqyly súraghan kenesine Tolstoy mynaday jauap jazady: «Chto kasaetsya do samogo predpochteniya  magometanstva pravoslavii..., ya mogu toliko so vsey dushoy sochuvstvovati takomu perehodu... Dlya vsyakogo razumnogo cheloveka ne mojeti byti somneniya  v vybore y vsyakiy predpochtet magometanstvo s priznaniyem odnogo Boga y Ego Praroka...» ...

Ardy adamdyq arqauy dep bilgen Tolstoy «Ispovedi» arqyly ózining ótirikting betperdesin sypyrugha birjola bet búrghanyn ashyq aitady. «Mne nujno sorvati s glaz ludey zavesu, kotoraya skryvaet ot nih ih chelovecheskie obiyazannosti» (L.N. Tolstoy 90 tomdyq shygh. jinaghy. 26-tom, 564-bet) Shyn mәninde adamnyng adamdyq maqsattan alystap, adasuynan asqan baqytsyzdyq bar ma?! Tolstoy býkil ghúmyry men izdenisin aqiqatty izdeuge arnady. Ol «Men kimmin?», «Qaydan keldim?», «Ne ýshin ómir sýruim kerek?», «Mening ómirimning mәni nede?» degen súraqtardy ómirining songhy kezenindegi býkil shygharmalarynyng altyn arqauyna ainaldyrdy.Ol ómir men shygharmashylyq bólek deytinderding sapynan emes-ti.  Jәne Tolstoy ýshin shygharmashylyq  basty maqsat ta emes edi. Búny «Lermontov y ya - ne liyteratory» nemese «Ya ne mechtaiy o liyteraturnoy slave», «Slava ya ne hochu y prezirai» (17-18 tom 242-bet) degen sózderinen angharamyz.

Óz dәuirining aqiqatyn býkpesiz jazghan búl shygharmanyng Reseyde jariyalanuy mýmkin emes edi. Shygharma jazylghannan keyin 2 jyl ótkende,  búl turaly jazushynyng ózi bylay deydi: «No etoy knigy v kotoroy ya rasskazyval, chto ya perejil y peredumal, ya nikak ne mogu y dumati pechatati v Rossii, kak mne skazal odin opytnyy y umnyy staryy redaktor jurnala. On prochel nachalo moey knigi, emu ponravilosi. Tak kak on prosil moego sotrudnichestvo, ya skazal: Tak vot, napechatayte. On podnyal ruky y voskliknul: «Batushka! Da za eto y jurnal moy sojgut, da y menya s nim » Tak ya y ne pechatay».(90 tomdyq shygh.jinaghy. 49-tom. 9-bet)  Osy sebepterge baylanysty «Ispovedi» alghash ret Reseyde emes, 1883 jyly Jeneva qalasynda «Obshee deloda»   jaryq kóredi. Al Reseyde búdan 13 jyl ótkennen keyin 1906 jyly jaryq kórdi.

««Ispovedi»- әlem әdebiyetindegi eng bir shynayy kitaptyng biri». Ol -aqiqatqa yntyzar jannyng shyryly. Shygharmany oqu barysynda «Aqymaq edim, әlemdi týzetpek boldym, aqylym kire bastady, endi ózimdi týzetuge kiristim» degen irgeli oy angharylady.

Shynynda, ózining kim ekenin, ne ýshin ómir sýretinin anyq tanyp, bilmegen adamnyng «adamzatty jónge salamyn» deui qisynsyz kórinbey me?!

Tolstoy shyn ómirding ýlgisin izdedi. Onyng asa qadir tútqan adamdarynyng biri Blez Paskәlding mynaday qúiqaly sózi bar: «Adamdardyng ýsh toby bar: birinshi top Qúdaydy izdedi jәne tapty. Búlar aqyldy әri baqytty adamdar. Ekinshi top Qúdaydy izdep jýr , biraq tapqan joq. Búlar aqyldy, biraq әli baqytsyz adamdar. Ýshinshi top qúdaydy izdep te jýrgen joq, tapqan da joq. Búlar baqytsyz әri aqymaq adamdar»  Tolstoy da  jan-tәnimen, bar mýmkindigin sarqa Jaratushysyn izdep, tauyp, tanugha talpynghan jan. Búl turaly ol «Ispovedite» bylay deydi: «Qúdaydy bilsem bolghany men tirilemin, esimnen shygharsam, senbesem bolghany, men óldim. Qúdaydy izdep ómir sýr. Sonda qúdaysyz ómir bolmaydy.» Búl  Abay hakimnin: «Kýndiz-týni oiymda bir-aq Tәniri, Ózine ghashyq qylghan onyng әmiri» degenimen ýndes. Tolstoy ómirding úly synaq ekenin úghyndy. Ómirding asau dariya ekenin, adamnyng dariyagha jiberilgendegi maqsaty - aghyspen aghu emes, jaghany tabu ekenin de jaqsy týsindi. Bәlkim, sol jaghalaudy, jan-dýniyeni núrgha bóleytin aqiqat jaghalauyn,  tapqan da shyghar. Ony biz bilmeymiz.

«Abai.kz»