ÝSh ÓKINISh
Búl әngimeni belgili jyrau-termeshi, professor Almas Almatov ekeuara sózding arasynda órbitip edi. Sol әngime qogham qayratkeri Temirbek Jýrgenovting sýiikti jary Dәmesh apaydyng ókinishteri jayly syr aghytugha sebepshi boldy.
Belgili jyrau, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, professor Almas Almatovpen jii kezdesemiz, syrlasamyz, oy bólisemiz. Ángimeshil, tyndaushysyn tamsandyra, ómirden alynghan qyzyqty jәittermen, maqal-mәteldermen tamyljyta aitatyny bar. Birde Almas inimnen estigen bir әngime esimnen keter emes. Qazaqtyng birtuar úlyna sýiikti jar bolghan, halqynyng qadirmendi qyzyna ainalghan Dәmesh apaydyng jan azaby jayly jýrekjardy sózi meni kópten mazalap, aqyry qolyma qalam alghyzugha mәjbýr etti.
- Qogham qayratkeri T.Jýrgenovke 1987 jyly Aqtóbe oblysynyng Yrghyz audanynda eskertkish qoyylatyn bolyp, soghan Almatydan halyq múralarynyng janashyry Mardan Baydildaev, sol kezde qazaqtyng Qúrmanghazy atyndaghy últtyq konservatoriyasynda halyq әni kafedrasynyng mengerushisi men jәne T.Jýrgenovting zayyby Dәmesh Ámirhanqyzy Ermekova apay - ýsheumiz jolgha shyqtyq, - dep bastady әngimesin Almas.
Búl әngimeni belgili jyrau-termeshi, professor Almas Almatov ekeuara sózding arasynda órbitip edi. Sol әngime qogham qayratkeri Temirbek Jýrgenovting sýiikti jary Dәmesh apaydyng ókinishteri jayly syr aghytugha sebepshi boldy.
Belgili jyrau, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, professor Almas Almatovpen jii kezdesemiz, syrlasamyz, oy bólisemiz. Ángimeshil, tyndaushysyn tamsandyra, ómirden alynghan qyzyqty jәittermen, maqal-mәteldermen tamyljyta aitatyny bar. Birde Almas inimnen estigen bir әngime esimnen keter emes. Qazaqtyng birtuar úlyna sýiikti jar bolghan, halqynyng qadirmendi qyzyna ainalghan Dәmesh apaydyng jan azaby jayly jýrekjardy sózi meni kópten mazalap, aqyry qolyma qalam alghyzugha mәjbýr etti.
- Qogham qayratkeri T.Jýrgenovke 1987 jyly Aqtóbe oblysynyng Yrghyz audanynda eskertkish qoyylatyn bolyp, soghan Almatydan halyq múralarynyng janashyry Mardan Baydildaev, sol kezde qazaqtyng Qúrmanghazy atyndaghy últtyq konservatoriyasynda halyq әni kafedrasynyng mengerushisi men jәne T.Jýrgenovting zayyby Dәmesh Ámirhanqyzy Ermekova apay - ýsheumiz jolgha shyqtyq, - dep bastady әngimesin Almas.
- Mamandyghy dәriger bolghandyqtan ba, apay kóp sóilemey, kóbirek tyndaghandy jaqsy kóredi eken. Dese-daghy saparymyzdyng maqsaty T.Jýrgenov esimine baylanysty bolghandyqtan jәne qysqa ómirinde qazaqtyng bolashaghy ýshin qyruar tirlik jasap ketken tarihy túlghany onyng zayybynan artyq eshkim bilmeytinin algha tarta otyryp, apaydy ekeulep әngimege tarttyq. Zulap kele jatqan jýirik poyyzdyng terezesine qadalyp otyrghan apay dala aishyqtaryn Temirbek aghamen az uaqyt bolsa da birge ótkizgen mәndi ómirining kózdi ashyp-júmghansha qas-qaghym sәtte ótip ketkenimen salystyryp otyrghanday sezindik. Oiyn әruaqytta tez jetkizuge asyghyp otyratyn Mardan aghanyng shydamy tausylghan boluy kerek:
- Dәmesh jengey, Temirbek agha jayly aitylyp ta, jazylyp ta jatyr. Jazyla da bermek. Ol kisimen birge ótkizgen júbaylyq ómirinizden myna keyingi jastargha ýlgi bolatynday bir sәtterdi eske ala otyrsanyz, - dedi.
- Ol kisining (Dәmesh apay Temirbek aghanyng atyn atamay, әr kezde "ol kisi" deydi eken) basshy retinde atqarghan qyzmetine eshqashan aralasqan emespin. Óitkeni, dәriger retinde mening óz sharuam ózime jetip jatty. Sebebi, sol jyldary joghary bilimdi dәrigerler Qazaqstanda sausaqpen sanarlyqtay edi ghoy. Sodan da bizding de atqarghan, arqalaghan jýgimiz jenil bolghan joq. Al onyng zayyby retinde osy uaqytqa deyin ózimdi ózim keshirmeytin, óksikke toly ýsh ókinishim aldymdy keskestey beredi. Úmyta almaymyn, búl imanday syrym, shyraghym. Biraq, tis jaryp eshkimge aitqan da emespin, - dep әngimesin bastap ketti. Mardan agha ekeumizdi ýnsizdik basyp, bar nazarymyzdy Dәmesh apagha audardyq.
Dәmesh apay tolqydy.
- Adam jas kezinde kóp nәrselerdi baghdarlap, baghamday bermeydi ghoy. Ol kisimen qosylghanym, sóz joq, ómirimning baqytty bastauy boldy. Jana aitqanday, ekeumizding de tynys-tirligimiz birynghay óz qyzmetterimizge baghyshtaldy. Sóitip jýrip Shora atty úlymyzdy ómirge әkeldim. Búghan Temirbek balasha quanyp, búl esim ýsh týrli maghyna beredi dep otyratyn. Qoly qalt etkende ýige jetuge asyghatyn. Tipten júmysta otyryp, telefonmen onyng jaghdayyn jii súrap túratyn. Biraq, túnghyshymyzdyng ómiri óte qysqa bolyp, 1933 jyly Tashkentte qaytys boldy.
Bir kýni Temirbek júmystan kelip kýndegidey dastarhan basynda otyrghanymyzda: - Dәmesh, Qúday ózi bergenin ózi aldy. Alla kýpirlikke jazbasyn. Bizding ómirimizdi jalghastyratyn perzentting bolghanyn qalar edim, arjaghyn óz qalauyna saldym, - degeni esimde. Búl mәselege keyin oralghan da joq. Men bir jaghy dәrigermin. Ómirge perzent әkeluding quanyshy men qiyndyghyn jaqsy bilemin. Endi aityp otyrmyn ghoy. Temirbekting úlym bolsa degen qalauyn oryndaugha mening jastyq sezimimning jibermegenine, ózimning tәndik súlulyghymdy saqtap qalsam ghana degen qate payymdauyma ókinemin. Ómirining qysqa bolatynyn sezgendey, maghan qiyla aitqan ótinishin orynday almaghanyma osy uaqytqa deyin qinalamyn. Bolashaq analargha tabighattyng ózi syilaghan ana bolu mýmkindigin eshqashan tejemey, barynsha paydalansa degen tilegim bar. Búl mening birinshi ókinishim.
- Ol kisi ministr kezinde biz kóbine qala shetindegi sayajayda túrdyq. Keyde júmysqa da sol jerden qatynaytynbyz. Bir kýni, úmytpasam 1937 jyldyng tamyz aiynyng 2-kýni, "Emka" mәshiynesimen kelgen ol kisi maghan tez jinaluymdy ótindi. Nege, qayda baratynymyzdy súramaytyn әdetimmen tez kiyinip syrtqa shyqtym. Mәshiynesining artqy esigin ashyp, maghan otyrugha isharat bildirdi. Ol kisi búghan deyin jýrgizushimen qatar otyratyn. Men jayghasqannan keyin artqy otyrghyshqa ózi de otyrdy. Mәshiyne qozghalghannan keyin sol qolyn mening iyghyma salyp, ózine tarta týskenin sezingen men jýrgizushiden qysylyp: Sizge ne bolghan degendey ynghaysyzdana qaradym.
- Dәmesh, men seni ayaymyn, - dedi de odan әri eshtene aitpady. Qaladaghy Shevchenko men Furmanov kóshesining qiylysyndaghy Furmanov, 120-ýidegi 4 bólmeli pәterimizding aldyna kelgennen keyin, ózi esikti ashyp meni mәshiyneden týsirip, qashan ýige kirgenshe artymnan qiyla qarap túrdy.
Sol kýni-aq ol kisini NKVD-ning ýsh-tórt qyzmetkeri kabiynetinde tútqyndap, tintu jasaghanda ýstelining suyrmasynan Túrmaghambet Iztileuovke "Shahnamany" audarghany ýshin, aidaudan kelgen Ahmet Baytúrsynovqa qazaq tili ghylymynyng tarihyn jazghany ýshin, Peterburg uniyversiytetin bitirgen Baqytjan Qarataevqa Qazaqstannyng Reseyge qosylu tarihyn jazghany ýshin tólegen aqshalardyng chekteri - týbirtekteri tabylypty. Búlardyng barlyghyn sol kezde kensede kezekshilikte túrghan, tintu kezinde kuә bolghan Rahym Momynovtan bildim.
Kýnde birge bolyp jýrgen qúday qosqan qosaghymnyng ústalatyn sol kýngi minezindegi ózgeristi - bir jamandyqty sezinip túrghan kózqarasyn mening sezinbegenim, meni nege ayaytyndyghyn súramaghanym jýregimning týkpirinen oryn alghan mening ekinshi ókinishim.
Qoldan úiymdastyrylghan aighaqtar negizinde Temirbek Qaraúly Jýrgenov KSRO prokurory Vyshinskiyding sanksiyasymen 1937 jyldyng 3 tamyzynda qapasqa týsedi. RSFSR Qylmystyq Kodeksining 58-statiyasynyng 10-11-tarmaqtarymen aiyptalyp, oghan Qazaqstandy KSRO-dan bóluge úmtylghan, diyversiyalyq úiymgha basshylyq etip, oghan mýsheler tartqan, Kenes Odaghyna qarsy soghys jariyalanuyna mýmkindik jasaugha әreket etken degen auyr aiyptar taghylghan. Olardy T.Jýrgenov moyyndamaghanmen, tergeu oryndarynyng zorlyq-zombylyqtary ony moyyndaugha mәjbýr etedi. Sóitip, Temekeng ózimen ústalghandarmen birge (23 adam) 1938 jyldyng 25 aqpanynda Talghar audanyndaghy "Janalyq", Boralday eldi mekeninde (búrynghy Diqan qystauynda) atylghan degen derek bar.
- Endi ýshinshi әngimeni bastayyn, - dedi Dәmesh apay.
- Ol kisi qamaugha alynghan kýnnen bastap, býkil aqparat qúraldary onyng osy uaqytqa deyingi halqyna jasaghan eleuli enbegin joqqa shygharyp, ony qauipti "halyq jauy" retinde surettep dabyra qaqty, - dep sabaqtady sózin Dәmesh apay. - "Halyq jauynyn" әieli atanu maghan onay bolghan joq. Búryn Narkompros Jýrgenovting zayyby retinde asqaqtap jýrgen kónil shirkin qúrdymgha ketti. Nesin jasyrayyn, bir jaghynan, el-júrttyng jamyray aityp jatqandaryna qaraghanda, keyde, yapyr-ay, osy bir shudyng ar jaghynda shynyraudaghy shyndyqtyng lebi sezilmese netti degen dýdәmal oy da mazalaytynday sezimde jýrdim. Sodan da búryn kim edim, qazir kimmin degen pendeshilikting kýrmeuinde bolghanym da ras. Ol kisimen birge týrmege jabylghandardyng ishinde qazaqtyng birtuar azamattary - Esqaraev Sýleymen men Qúlymbetov Úzaqbay bolghan-dy. Qamaugha alynghannan keyin birshama uaqyt ótkennen song jogharyda atalghan Alash arystarynyng әielderining týrmedegi kýieulerimen kezdesulerine mýmkindik tudy. Biraq әlde de bolsa eki jaqty oy qúrsauynda jýrgen, әri "halyq jauynyng әieli" atalghanyma namystanghanym sonshalyqty, men sol kezdesuge barmay qaldym. Týrmedegi kezdesu bólmesinde otyrghan Sýleymen men Úzaqbay aghalardyng әielderining aituynsha, ol kisi tor esikting ar jaghynan birinshi shyghady. Mening joq ekenime kóz jetkennen keyin:
- E, Dәmeshting de osylay oilaghany ma? - depti de kedergi jasamayyn degendey uaqytynan búryn kamerasyna búrylyp ketipti. Temekenning sol sәttegi jan azaby men tebirenisi esime týsse ózegim órtenedi. Ózimdi ózim ómir-baqy keshpeytindey kýy keshemin. Búl mening óksikke toly ýshinshi ókinishim.
Jogharyda aitqanymday, ol kisi taghylghan aiyptaulardy birden moyyndamaghan. Biraq shekten tys zorlyq-zombylyq pen azaptau temir komissardyng saghyn syndyrdy ghoy. Bizding songhy kezdesuimiz osy uaqytqa dәl keldi. Kezdesuge alyp kelgende men ony zorgha tanydym. Zildi, auyr soqqydan әbden jaralanghan, bet-auzy daladay bolghan, onyng songhy sózi: "El-júrt aman ba? Stalin ornynda ma?" boldy. Soghan qaraghanda ol kisi ózin ólimge kesip otyrghan biylikke qúdayday sense kerek. Kenes ókimetine degen shýbәsiz senimimdi ózimning izime týse bastaghan NKVD qyzmetkerlerining is-әreketteri men negizsiz qoqan-loqqylary joghalttyrdy. Aqyrynda, 1938 jyly "Temir komissargha" jar bolghanym ýshin 8 jylgha sottalyp, Qaraghandydan bir-aq shyqtym. Bireuding kórgen jan azaby men tozaghy ekinshi bireuge kerisinshe bolatyndyghy turaly tújyrymgha osy jerde kózim jetti. Jazyqsyzdan jazyqsyz jazalanyp, japa shegip jatqandargha kýn-týn demey qolymnan kelgen dәrigerlik kómegimdi berdim. Ol ózinshe bir bólek hikaya. Sottalghan merzimimdi ótep, 1946 jyly Almatygha kelgenimde quanyshymda shek bolghan joq. Biraq, búl úzaqqa barmay, meni Kókshetaugha jer audaryp jiberdi. Sirә, "Temir komissardyn" әielinen әlde de qaltyrap túratyndar "kómektesse" kerek. Qoyshy, keyin Almatygha keldik qoy, - dep ayaqtady sózin Dәmesh apay.
IYә, Dәmesh apay qúday qosqan qosaghy T.Jýrgenovting zandy aqtalghanyn da, onyng tughan halqy aldynda marapattalghanyn da kórip ketti. Al ózimen birge ala ketuge tas týiindey sheshimge kelgen osy bir óksikke toly ókinishin de halyqqa jetkizuding aiyby bolmas degen oimen "Egemenge" joldadyq. Tәuelsizdikti ansaghan arystardyng aldynda bolghan T.Jýrgenovting tughanyna biyl 110 jyl tolghaly túr. Osy túlgha jayly maghlúmattardy tolyqtyrugha az da bolsa myna maqalanyng septigi tiyer degen senimdemin.
Avtory: Qazybay QÚDAYBERGENOV, Qorqyt ata atyndaghy Qyzylorda memlekettik uniyversiytetining professory.
"Egemen Qazaqstan" gazeti