«Týgen degen han, pәlen degen Batyr ótken, erligi, enbegi kóp dep maqtanamyz. Olar sonday bolsa, qazaq nege sorly? Bizding kemshiligimiz ‒ әrkim tarih arqalatqan jýkti belgili jerge aparmay, sonyndaghylargha tastap ketkendigi.»

Alash Orda Ýkimeti, Álihan Bókeyhanov.

Qúldyq sanany serpiltu joly

Últ ústazy Ahmet Baytúrsynúly: «Sózi joghalghan elding ‒ ózi de joghalady»-dedi ghoy, dedi. Olay bolsa, sózimizding joghaluyna ne sebep bolghanyn bәrimiz bilsek kerek-ti. Bir ghasyrda ýsh ret әlipby auystyrdyq. Ony ary qaray tәptishtep jatudyng keregi joq, ol týsinikti. Qúldyq sanadan qútyludyng bir joly kirillisadan ketu bolsa, shyghar jol latyn әlipbii me? Basqa núsqasy joq pa, jauap izdep kóreyik.

Kirilshe әlipbiy

Slavyan elderining kirilshe әrpi jarty ghasyr sauatymyzdy ashty, aghartqany da ras. Ata-babamyz bolmasa da keshegi әke-sheshemiz osy qaryppen bilim aldy. Endi biz nege kirilsheden jaltarmaqpyz? Mine, osy súraq bәrimizdi qyzyqtyrady. Kirilshe әripting qazaq dybysyna jat ekendigin búryn da últ ziyalylary bilmey qoyghan joq dep oilaymyn. Óitkeni, 1940 jyly osy qarypke kóshuge mәjbýr boldyq. Amalsyzdan Aqandar ony qazaq dybysyna beyimdedi. Biraq v, f, s, sh,ch, i, , dybystary qazaqtyng júmsaq әri qonyr da nәzik dybysyn joydy.

Latynsha әlipbiy

«Týgen degen han, pәlen degen Batyr ótken, erligi, enbegi kóp dep maqtanamyz. Olar sonday bolsa, qazaq nege sorly? Bizding kemshiligimiz ‒ әrkim tarih arqalatqan jýkti belgili jerge aparmay, sonyndaghylargha tastap ketkendigi.»

Alash Orda Ýkimeti, Álihan Bókeyhanov.

Qúldyq sanany serpiltu joly

Últ ústazy Ahmet Baytúrsynúly: «Sózi joghalghan elding ‒ ózi de joghalady»-dedi ghoy, dedi. Olay bolsa, sózimizding joghaluyna ne sebep bolghanyn bәrimiz bilsek kerek-ti. Bir ghasyrda ýsh ret әlipby auystyrdyq. Ony ary qaray tәptishtep jatudyng keregi joq, ol týsinikti. Qúldyq sanadan qútyludyng bir joly kirillisadan ketu bolsa, shyghar jol latyn әlipbii me? Basqa núsqasy joq pa, jauap izdep kóreyik.

Kirilshe әlipbiy

Slavyan elderining kirilshe әrpi jarty ghasyr sauatymyzdy ashty, aghartqany da ras. Ata-babamyz bolmasa da keshegi әke-sheshemiz osy qaryppen bilim aldy. Endi biz nege kirilsheden jaltarmaqpyz? Mine, osy súraq bәrimizdi qyzyqtyrady. Kirilshe әripting qazaq dybysyna jat ekendigin búryn da últ ziyalylary bilmey qoyghan joq dep oilaymyn. Óitkeni, 1940 jyly osy qarypke kóshuge mәjbýr boldyq. Amalsyzdan Aqandar ony qazaq dybysyna beyimdedi. Biraq v, f, s, sh,ch, i, , dybystary qazaqtyng júmsaq әri qonyr da nәzik dybysyn joydy.

Latynsha әlipbiy

1926 jyldan bastap qazaq halqy latyn әlipbiyinde jazyp kelip, keyin kirillisagha (1940 jyldan bastap) kóshti. Latyn әlipbiyinen sәlde bolsyn qazaqqa jaqyndau dep kirillissany «tandadyq». Sol kirillisanyz qazaq tiline әser etip ghana qoymay, qazaqty týrenen, kelbetinen aiyrdy. Ýninen alshaqtatty. Kirillisa osy dengeyge jetkizgende latyn әrpin aitpasada bolady. Ótken ghasyrdaghy qatemiz sol bolsa, biz nege qayta qaytalauymyz kerek sol qatelikti?! «Shyn músylman qatelesip ótken bir tesikten eki ret ótbeydi» deydi atam qazaq!

Latyn әlipbiyine kóshken týrikterding de ne útqanyn kórdinizder. Bir ghana mysal: Kemәl deytin adam aty Kemal bolyp shygha keldi. Keshegi týbimiz

bir týrkiden taraghan alpauyt týrik bauyrymyzdyng kәzir qalay europalanghan el ekenin kórip otyrsyzdar... Bir dybys, bir әrip bir elding bolmysyn joyyp jiberuine bylayda әser ete alady. Al sonda bizding qazekenning kim ekenin oilay beriniz...

Ahannyng tóteshesi

Tóteshege kelsek, ony óz basym oqy alam, qytaydaghy qanshama qazaqtyng osy әripte ekenin bilemiz, Qazaqstanda da tóte jazudy oqityn adam kóp ekendiginde kýmәniniz bolmasyn. Arap әlipbiyinen negizdelgen búl әripting negizin Ahmet Baytúrsynúly qalady. Qazaq dybysyna óte qolayly. Búdan kinәrat izdep tabu mýmkin emes. Izdeuding ózi kýlkili. Osy tóteshe әripting túsynda aluan ghúlama, ghalymdar shyqty. Atalarymyzan milliondaghan ósiyet ónege qaldy. Biraq últtyq bolmys pen últyq imidjdi de úmytbaghan jón siyaqty. Alayda, biz arap emespiz. Dinimiz bir bolghanmen arap tekteste de emespiz. Kezinde әl-Faraby bastaghan úly ghúlamalarymyz qoldandy. Sol zamandaghy kezinde arap әrpi ýstemdik etti. Ol zaman ótti ketti... Sosyn taghy bir aita keter jәit tóteshe әrpi komputerge onsha kelmeydi eken.

Endi, qarapayym tilmen aitqanda, kirillisa orystiki, latyn latyndiki, tóteshe jazu arap әlipbiyinen alyndy. Sonda qazaqta әrip bolmaghany ma? Ghún (hún) Saq nemese skipter, odan bergi týp qazyghymyz týrki babalarymyzda óz iyerogliyfi, әlipbii bolmaghany ma? Jo-joq, kókesi, bolghan. Ol alty alashqa aidan anyq boldy. «Tilin bilmegen týbin bilmeydi»-dedi Ghabit Mýsirepov atamyz. Men osy sózdi kerisinshe oqu kerek dep oiladym...

Kóne týrki runa (qúpiya) jazuy

Orhon-Eniysey angharynan san ghasyrlyq týrki babalarymyzdyng yaghny eng әigilileri ‒ Bilge qaghan men onyng inisi, qolbasshy Kýlteginnin, (732-735) Tónykókting (716) eskertkishter tabyldy. 1893 jyly Dat ghalymy V.Tomsn osy runa jazuynyng kiltin tapty. Ary qaray orys lingviys, týrkology V.V.Radlov zerttep zerdeley týsti. Kóne týrki Orhon-Eniysey әlipbiyinde 35 әrip bar (keybir derekterde 38 әrip) әrbir әripting týrli grafikalyq núsqalary qoldanylady. Búdan tys 4 arnayy jazu tanbasy keybir dauyssyzdardyng tirkesin beru ýshin paydalanylady (lt, nt, nch, rt). Jazudyng baghyty - onnan solgha qaray oqylady. Búl kóne týrik bitik jazuy jayly egjey-tegjeyli Q.Sartqojaúly, A.Amanjolov qatarly ghalymdarmyz zerttep jýr. Jalpy bitik jazuynyng tehnologiyagha qolayly, jazaugha jenil ekendigin aitady ghalymdar. Tek endi Ahmet Baytúrsynúlynyng tóteshesindegi dybystarymen yqshamdap alu kerek.

«Týbimiz týrki» dep keudemizdi dýnkildetip úramyz kep. Ishi quys keude bayqús dýnkildemey qaytsyn! Týbimiz týrki bolsa, nege biz kóne týrki jazuyn qoldanysqa engizbeymiz?! Jahandy biylegen jaqanger jau jýrek

babalarymyzdyng jәdigerin ne ýshin janghyrtpasqa?! Nege biz negizimizden qorqamyz? Búl qisyngha kelmeydi deseniz, 200 jyldan keyin evreyler әlpbiyin qoldanysqa engizdi. Qytay, japon, kәrey, grek, bengal, gruzin t.b kóptegen halyqtar óz iyerogliyfi men әlpbiyin saqtap otyr. Qarasanyz solar bizden әlde qayda kóshi ilegeri túr. Latyn әlipbiyinsiz-aq jaqandanyp jatqan júrttar jetedi. Kóne týrik runa jazuyn qoldanysqa engizudi qany qazaq týrki úrpaghy bolsa, qoldasa kerek. Búghan óre týregele qarsy shyghatyndar eki-aq top. Birinshisi, týrki jazuyn tәnirshilidikting qaldyghy dep týsinetinder. Búny aitatyndar kirillisa nening qaldyghy ekenin úmytbaghany da jón! Bangladesh memleketi kýni býgin deyin ózining bengal tilin saqtap kóne iyerogliyfinde otyr. Soghan qaramystan myqty músylman el; ekinshi top qúldyq sananyng qúrdymyna ketken, ruhynda kisen bar qazaqtar. Olargha endi sógis te joq, qaytsin, sýiekke bitken әdeti de. Tipti olardy jazghyra da almaymyz. Qazaqta «bir joqty bir joq tabady» deydi: osynday sәtte bir adamdardyng bet beynesi ashylyp qaluy da mýmkin.

Jaqandanu - jatsynu emes

Jәrayda-aq, biz endi latyn әlipbiyine kóshtik delik, dәl sol kóshken kýni alashapandy әkәlәrimiz ben әzirbayjan bauyrlarymyzdyng kýlmesine kim kepil?.. Kýmәniniz bolmasyn, kýletini anyq. Óitkeni, olar «biz búryn oilandyq»-deydi. Ál-Faraby men Abaydy tughyzghan týrkining qarashanyraghyn basqan biz, sonda, taghy da kesh oilanyp, kesh bilip, qolymyzdy kesh sermegenimiz be?! Ol eshtene emes, taghyda bir qorqynyshty jaghdayat - latyn әrpin erteden qoldanyp kele jatqan elderding aqparattyq tasqynynda qalamyz.

Latyn әlipbiyine kóshsek, aghylshyn tilin qalpaqpen qaghyp alamyz degen pikir óte qate týsinik. Jaqandanghan zamanda aghylshyn tilining keregi de bar shyghar, biraq, әrnәrsening óz joly, óz jóni bar. Ózining iyerogliyfinde otyrghan qytaydan aghylshyn tilin myqty mengergen el joq. Sodan-aq mәselening mәn-jayyn bayqay beruinizge bolady...

Nege biz kóshirmeden kóz ashpaymyz?

Býirekten siraq shygharghan búl ne taghy dersiz. Ghún babalarymyz óz zamanynda Europanyng eki ayaghyn bir etikke tyqty. Rimge deyin baryp jalang bút jýrgen erkekterine shalbar kiudi ýiretti. Al biz sol atalarymyzgha qúldyq úrghandardyng qansyghan tansyq kóremiz. Kiyeli týrki babalarymyz tarihyn san myng ghasyr ótsede óshpestey ghyp tas betine tanbalady. «Soqyrgha tayaq ústatqanday» ghyp kórsetip ketti. Alash balasyna úlanghayyr jermen birge Búlanaydan da biyik ruhty amanattap ketti. Bizding bolmysymyz obal sauaptan túrsa, endgi bir temir qazyghymyz amanatqa qiyanat etbeu. Olay bolsa, zerdende alash balasy sanalau bolsa, týrki babalarymyz tabyghashqa tartqyzbay, jaulasqangha bermey jorghanyng ýstindegi su sekildi tókbey-shashpay móldir kýiinde qaldyrghan kóne týrik bitik jazuyn qolanysqa engizu

ersi emes sekildi. Til kómiyteti tóraghasynyng oryn basary Lingvistika salasynyng maytalmany Sherubay Qúrmanbayúlymen bir sóilesip qalghanymda búl oiymdy óte dúrsy dep qúptady. Onda nege búl mәseleni kótermeske desem latyn әlipbiyine kóshu turaly tendensiya әldeqashan bastalyp ketkenin algha tartyp otyr. Biraq әli de kesh emes sekildi. 2001 jyly Euraziya Últtyq uniyversiytetining tórine Kýltegin, Tonykók babalarymyzdyng tasy qoyyldy. Biz sol tastargha qarap jay ghana óte bermey, sol tastaghy amanatty ózimige mindet tútyp, osy mәseleni kóterip otyrmyz. Búl mәselege atsalysyp jýrgen biraz studentter bar.

Sózding týiini

Elbasy N. Nazarbaevtyng Týrkiyadaghy saparynan keyin birshama ózgerister sezildi. «Týrki halyqary odaqtastarynyn» jobasyn bir qadam algha jyljytyp, tuyn belgiledi. 200 millionnan astam Týrki júrtyn biriguge ýndedi. Óz sózinde: «Biz býkil týrki halqynyng ata júrtynda túryp jatyrmyz. 1861 jyly qazaqtyng songhy hany óltirilgennen keyin biz Resey patshalyghynyn, odan Kenes Odaghynyng bodany boldyq. 150 jyldyng ishinde qazaq degen halyq ózining últtyq salt dәstýrin, tilin, dinin, dәstýrin úmytugha az qaldy. Jaratqannyng qoldauymen 1991 jyly biz ózimizding tәuelsizdigimizdi jariyaladyq. Sizderding babalarynyz atajúrttan beri qaray jyljyghan kezde Týrki qaghanatynyng ishinen týrik degen atty ózderimen alyp ketti. Qazirge deyin týrkining ishinde jigitting súltany, eng jaqsy jigit qanday degende «qazaq» deydi. Sol qazaq bizbiz» - dedi Elbasy N.Nazarbaev.

Demek, týrki odaghyng birguine baylanysty, biz kóne týrki jazuyn qayta janghyrtsaq búl myqty janalyq bolghaly túr. Týrki jazuyn ainalymgha engizu - Týrik integrasiyasyn janghyrtyp, týrki halyqtarynyng simvolyna ainalar edi.

«Abai.kz»