Qazirgi kýni qazaq halqy men Qazaqstan memleketi asa kýrdeli kezendi basynan ótkerude. Ásirese, qantar oqighalarynan keyingi kezende Preziydent Q.Toqaev pen onyng jýrgizip otyrghan sayasatyna qarsy neshe týrli shabuyldar jasaluda. «Jiyrma myng terrorist qani? Sol qantar qyrghynynda qaza tapqan jandardyng jauabyn kimnen súraymyz?» degen siyaqty aiyptaular saryny әli tolastaudyng ornyna, kýsheyip barady desek, artyq aitqandyq emes.

Maqsat – qazaq arasyna jik salyp, Preziydent Toqaevtyng sayasatyna kýmәn keltirip, ústanghan baghytynyng dúrystyghyna shәk keltiru. Egerde Preziydent Q.Toqaev biylikti tastap, qashyp ketkende, myna halyqtyng jaghdayy ne bolar edi? -degen súraq eshkimdi oilandyrmaydy. Sonymen qatar, qantar oqighalarynan keyin zang oryndary tarapynan jasalghan zansyzdyqtar ýshin de Preziydent kinәli bolyp shyghyp otyr. Shyndyghyna kelgende, zang oryndarynyng onday bassyzdyqtary ýshin Preziydentke kinә artu eshqanday aqylgha syimaytyn nәrse ekendigin eshkim moyyndaghysy kelmeydi. Olay deytinimiz songhy otyz jylda búl kýshtik qúrylymdar zandy qorghaytyn emes, zansyzdyqty zandastyratyn organgha ainalghany jasyryn emes. Mysaly, qazaqtyng ruhaniy-mәdeny bolmysyna qarsy bitispes kýres jýrgizgen uahhabiylik-salafiylik aghym ókilderi qansha qylmystar jasasa da sol zang oryndarynyng qorghauynda boldy emes pe? Kerisinshe, solargha qarsy shyghyp, qazaqtyng ruhany tútastyghyn qorghamaq bolghan jandar jazagha tartylyp, týrmege qamaldy. Sol organdar qyzmetkerleri bir kýnde Preziydent qolyna bar biylikti aldy dep, óz ústanymdarynan bas tarta qoymaytyny belgili. Onyng ýstine keshegi biylik kezinde «aq degeni alghys, qara degeni qarghys» bolghan kýshtik qúrylymdardyng kópshiligi әli kýnge deyin keshegi biylikting soyylyn soghyp kele jatqanyn joqqa shygharugha bolmaydy. Sondyqtan elimizde oryn alyp otyrghan zang oryndaryndaghy zansyzdyqtar ýshin Preziydentti kinәlau orynsyz. Egerde halyq aqylgha kelip, elding bolashaghyn oilamaytyn bolsa, onda qazaq memlekettigining ertenin qúrdymgha ketiretini anyq. Búl azday songhy kezderi qazaq halqynyng ótkenine topyraq shashu da әdetke ainalyp bara jatqan synayly. Qazaqtyng basyn endi biriktiremiz be?-dep, әreket jasap jatqanda, qazaqtyng tarihy tanym negizderine shabuyl jasap, nening búrys, nening dúrys ekendigine týsine almastay soqqy beru bizding keybir ghylym salasynda jýrgen bauyrlarymyzdyng maqsatyna ainalghanyn kórip, shoshyp otyrmyz. Mysaly, tarih ghylymdarynyng kandidaty Samat Óteniyazovtyng «Abylay han turaly ashy shyndyq» atty maqalasy qazaqtyng ótkenine topyraq shashyp, Abylayday asyldy týkke alghysyz etu maqsatynda jazylghan. Áytpese, ruhaniy-sayasy daghdarysqa úshyrap, jongharlardyng tabanyna týsken qazaq halqynyng basyn qayta biriktirip, ýsh jýzding ýsh halyq bolyp jiktelip ketuden saqtap qalghan Abylayday arysqa qarsy sonday maqala jazady ma? Samat myrzanyng Abylay hangha qarsy jasaghan shabuyly bir búl emes. Kezinde osy taqyryptaghy maqalany «Ana tili» gazetinde jariyalaghan eken. Ol maqalany belgili tarihshy Nәbihan Múhammedhanúly egjey-tegjeyli taldap, jauap beripti. Ol maqalasyn bylay bastaydy. «Ana tili» gazetining 2008 jylghy 18 jeltoqsandaghy № 51 (940) sanynda jariyalanghan tarih ghylymdarynyng kandidattary Beybit Qoyshybaev pen Samat Óteniyazovtyng «Shyn Abylaydy bilemiz be?» degen maqalasyn oqyp, janym týrshikti, úiqym qashty, eriksiz qolyma qalam aldym. Sebebi, atalmysh maqala tariyhqa tereng boylap, shyn Abylaydy biluge emes, shyndyq pen әdildik tuyn kótergen bolyp, úly tarihy túlghany qaralap, el ishine jik salu ýshin jazylghan siyaqty әser qaldyrdy maghan.»-dep bastap, «Qazaq handarynyng bәrining de tarihta ózindik orny bar. El biyleushilerimizding tariyhqa sinirgen enbekterin jónsiz joqqa shyghara beru kimge tiyimdi? Sәke, siz Qaraqalpaqtan, men Qytaydan últ bolyp úiysayyq, el bolyp ósip-óneyik dep, Otangha oraldyq qoy. Olay bolsa, Sizding ghylymgha janaspaytyn, bereke-birlikti jarastyrmaytyn osynday maqala jazudaghy oiynyzdy ózinizben kóp jyl bir institutta júmys istegen әriptesiniz retinde men týsinbedim. Búghan ne uәj aitasyz? Nәbijan MÚQAMETHANÚLY, tarih ghylymdarynyng doktory, әl-Faraby atyndaghy QazÚU halyqaralyq qatynastar fakulitetining professory»- dep ayaqtaydy. Professor Nәbijan Múhametqanúly osy maqalasynda Samat myrzanyng әr-bir Abylay handy qaralaghan sózderine jauap berip, avtordyng orynsyz pikirlerin joqqa shygharghan. Egerde professor Nәbijan myrzanyng taldauyn oqyghan bolsa, onda Samat myrzanyng sol maqalasyn qayta janghyrtyp, tyqpalauy eshqanday qisyngha kelmeydi. Onsyz da qazirgi ruhany tútastyghy ydyrap, sógiluge az ghana qalyp túrghan qazaq arasyna jik salu jaqsylyqqa aparmaydy. Ertengi kýni halyqtyng ruhany tútastyghyn qayta qalpyna keltire almay, kim-kóringenning jeteginde ketip, memleketti kýiretetin bosaq, onda sol memleketti kýiretuge qyzmet etken jandardyng biri Samat Óteniyazov myrza bolatyny anyq. Búl jerde meni artyq aityp otyr deytin aghayyndar boluy mýmkin. Egerde shyndyqqa tura qaraytyn bolsaq, qazirgi kýni tas týiin, ruhany tútastyghy berik qazaq degen halyq joq. Qazirgi kýni bizding basymyzdy biriktirip túrghan tilimiz ben «Qazaqstan» atty memleketimiz ghana. Qazirgi qazaqtyng ruhany ahualy toz-toz bolyp ydyraugha shaq qalyp túr. Qazirgi qazaq halqy biri - uahhabiyt-salafiyt, biri – krishnaiyt, biri – iyegova men týrli baghyttaghy sopylyq aghymdar  jәne ózderin tәnirshildermiz dep ataytyn tobyrlardan túrady. Ol tobyrlardyng kópshiliginde Otan, Elim, Jerim degen úghym joq. Olardyng kópshiligin qúraytyn uahhabiy-salafiylerding armany halifat qúru. Olargha qazaq ýshin qasiyetti úghymdardyn, dәstýri men mәdeniyetining qúny kók tiyn. Oghan Batystyng týrli qyzyldy-jasyldy popkuliturasynyng jeteginde ketken tobyrlardy qosynyz. Osy kýnge deyin qazaq jerinde bolyp kórmegen azghyndyqtyng jeti atasy payda boldy. LBGT degen bәle shyqty. Jaqynda bir imamnan Astanada «nekemizdi qiyp berinder» dep meshitke kelgen eki qazaq jigitteri turaly esitkenimde tóbe-shashym tik túrdy. Mine osynday jaghdayda qazaqtyng ruhany tútastyghyna jik salatyn Samat Óteniyazovtyng myna maqalasy býiirden qanjar salghanmen birdey ekenin aitpaugha bolmaydy. Endigi kezekte Samat myrzanyng maqalasyn taldaugha bet búrayyq. Búl maqala shenberinde men Samat myrzanyng maqalasyn basynan ayaghyna deyin taldap shyghu niyetim joq. Samat myrza kótergen mәselening barlyghyna kezinde professor Nәbijan Múhametqanúly jauap berip qoyghan. Sol sebepti, ol mәselelerdi men qayta taldap jatpaymyn. Tek, osy kýnge deyin bizding tarihshylar nazarynan tys qalyp kele jatqan mәselege toqtalyp, sol arqyly Samat myrzanyng neden qatelesip jatqanyn kórsetkim keledi. Ol maqalasynda Abylay han turaly bylay deydi:

«1. Qazaq tarihynda handy halyq esh uaqytta saylaghan joq. Handy saylaghan – biyler, yaghny rubasylar. Qazaqta 41 ru boldy...

2. Abylay esh uaqytta qolbasy bolghan joq. Onyng sebebi qolbasy bolu ýshin әskeri bolu kerek. Onyng әskeri bolghan joq. Ol týgili basqa handarda da әsker bolghan joq... Áskerdi rubasylar beredi... Al Abylay qazaqtyng bir biyimen, yaghny rubasymen dostyq qatynasta bolu týgili bir dastarqanda otyryp tabaqtas bolyp kórmegen adam. Demek óz zamanynda jeksúryn, yaghny nәpaqasyn Resey basshylarynan tapqan adam.

3. 1771 jyly Abylaydy Orta jýzge han dep jariyalaghan Resey ókimeti edi. Sondyqtan oghan Orta jýzding birde-bir arghyny men qypshaghy baghynghan joq. Han bola salyp Reseyden әskery kómek súraghany – osy oqighagha búltartpas dәlel. Onyng Orynbor gubernatory I.A.Reynsdorpqa jazghan haty jәne basqa aighaqtar jetkilikti. Atalghan hat R.B.Suleymenov pen V.A.Moyseevting 1988 jyly shyqqan «Iz istoriy Kazahstana HÝIII veka» atty kitabynyng 127-128 betterinde tolyq núsqasy berilgen.... Abylay ózining qamqorshysy Reseyden әsker súraghanda qazaq elin sheteldik jaulardan qorghau ýshin emes, kerisinshe ózin han dep moyyndamay otyrghan qazaqty qorqytyp baghyndyryp ústau ýshin súraghan...» Egerde Samat myrzanyng osy tújyrymdaryn qabyldap, den qoyatyn bolsaq, onda Abylaydy tarihymyzdan syzyp tastaghannan basqa amal qalmaydy. Sonda qalay? Abylay han turaly jazylghan jyrlar, anyz-әpsanalar barlyghy orystar tarapynan jazylghan bolyp shyghady ma? Joq. Búl jerde mәselege Samat myrza bir qyrynan ghana qarap, sol kezdegi qazaq halqynynyng ruhaniy-mәdeny bolmysynyng toqyraugha týsip, halyqtyng ruhany birligi ydyraghanyn, onyng saldary Qazaq handyghynyng sayasy taghdyryna yqpal etken basty faktor bolghandyghynan mýlde habarsyz ekendigin kórsetip otyr. Onyng «Handy eshuaqytta halyq saylaghan joq. Handy saylaghan biyler, rubasylar,» degeni shyndyq. Ony joqqa shygharugha bolmaydy. Biraq, ol biyler qanday biyler edi? Olardyng qoldarynda qanday qúziretter ba edi? Mine osy mәselege kelgende Samat myrza biyler institutynyng qyzmetinen mýlde habarsyz ekendigin kórsetip otyr. Biyler instituty qashan payda boldy? Qoghamdaghy roli qanday edi?

1320 jyly Yasauy jolynyng memlekettik iydeologiyagha ainaluy halyqtyng ruhani, mәdeny tútastyghyn qalyptastyryp qoyghan joq, sonymen birge memleketting býkil qúrylymdyq jýiesin qayta qúrugha yqpal etti. Búrynghy rulyq, taypalyq jýieler ydyratylyp, ornyna ruhany negizde biriktirilgen rulyq, taypalyq jýieler dýniyege keldi. Qandyq prinsip tek jeti ata dengeyinde qaldyryldy. Qazirgi kýnge deyin qazaq arasynda saqtalyp kele jatqan «Enshisi bólinbegen qazaq», «Qasyndaghy әielindi súrasa kelseng qaryn bóle shyghady» degen naqyl sózder astarynda halyqtyng bir kezdegi qandyq jaqyndaghy jatyr. Olar jýzderge toptastyrylyp, memleketting basqaru jýiesin qúrady. Búl bir jaghynan memleketti basqarudyng kóne týrkilik jýiesin qalyptastyrsa, ekinshi jaghynan Yasauy jolynyng qúrylymdyq jýiesin tolyq qaytalady. Ru, taypa, jýzderdi basqaru tolyghymen yasauiya tariqaty ókilderining qolyna – biylerge berildi. Qazirgi kýni Tәuke han qúrdy dep jýrgen Biyler kenesi alghash ret osy Ózbek han kezinde qalyptasqan bolatyn. Shynghys han «Yasasy» men islam dini sharighaty negizinde sol kezendegi týrki islam memleketining qúqyqtyq negizi jasaldy. Ol Joshy úlysy qúramyndaghy týrki halyqtarynyng ruhani, mәdeni, qúqyqtyq súranysyn tolyq qanaghattandyryp, týrki halyqtarynyng ruhani, mәdeny tútastyghyn qalyptastyrugha tiyis boldy. Biyler-yasauiya tariqatynyng ókilderi bar kýshin Joshy Úlysynda eng әdiletti qoghamdy ornatugha saldy. Payghambar dәuirinen keyingi eng әdiletti qogham osy Joshy Úlysynda ornady. Absolutti biylik Handa da, biyde de, halyqta da bolghan joq. Óitkeni, búl qogham birine-biri tәueldi, birining birinsiz kýni joq, óte berik qogham bolatyn. Sonymen birge, han tek Shynghys han әuletinen saylanuy tiyis boldy jәne han biyligining kiyeliligi turaly úghym qalyptastyryldy. Sol kezdegi Joshy úlysyndaghy qoghamdyq qúrlys modelin bylay oisha syzyp kórsetuge bolady. Kerege  – qara halyq; uyq – ru, taypa, jýzdik qúrylymdardyng basshylary-yasauiya tariqatynyng ókilderi, qojalar; shanyraq – handyq biylik. Búl jýie XIX ghasyrda ómir sýrgen, Qoqan biyleushilerine qarsy kýresken aqyn Mәdeli qojanyng Qanay datqagha aitqan sózinde bylaysha beynelendi:

Datqa-eke, osy jerde tuyp edim.

Saghan kelgen jaulardy quyp edim.

Shanraghyndy shayqaltpay ústaytúghyn,

Sen kerege bolghanda men uyq edim.

Búlardyng eshqaysysynyng qolynda absolutti biylik bolghan joq.  Absolutti biylik tek zannyng qolyna berildi. Zang bәrinen de joghary túrdy.  Sol sebepti búl memleket odan keyingi ghasyrlarda Altyn Orda atandy. Búl memleketting beriktigi – onyng ruhany beriktigine tikeley baylanysty boldy. Osal jeri de osy ruhanilyqqa tәueldi edi. Sondyqtan halyqtyng ruhani, mәdeny tútastyghyn saqtau birinshi kezektegi mәsele boldy. Qazirgi qazaq  sanasynda saqtalghan «Malym janymnyng sadaghasy, janym arymnyng sadaghasy» degen maqaldyng astarynda sol kezendegi memlekettik ústanym jatyr. Óitkeni, búl memleket halqynyng ruhany tútastyghyn ydyratu memleketti ydyratu edi. Múny memlekettik biylikten shettetilgen Joshy úrpaqtary jaqsy týsindi. Han taghyna otyra almasa kópting birine ainalaryn Ózbek hannyng ortanshy úly Jәnibek te sezindi.

1342 jyly Ózbek hannyng kenetten qaytys boluy Altyn Orda memleketi ýshin qasiretti boldy. Ózbek han ózimnen song memleketti basqarady dep ýmit artqan úly Tynybek Mauarannahr jerinde joryqta jýrgen kezinde Ózbek han qaytys boldy da, Ózbek hannyng әieli Taydula hanym biylerdi Tynybek joryqtan kelgenshe memleket biyligin uaqytsha Jәnibek hangha beruge kóndirdi. Jәnibek taqqa otyrysymen memleketting biylik jýiesin tolyq ózgertti. Yasauy joly ókilderin memleketti basqaru jýiesinen ysyryp, olardyng ornyna irandyq din ókilderin biylik basyna qoyady. Joryqtan oralghan aghasy Tynybek pen inisi Hyzyrbekti óltirip, memleketting jeke biyleushisine ainalady. Memleketti basqaru jýiesi absoluttik biylikke negizdelip, memleketti basqarudyng irandyq jýiesi qayta qalyptastyryldy. Memleketting diny baghytyn ózgertui memleketting býkil bolmysyn ózgertuge alyp keldi. Asan Qayghy bastaghan biylerding kýresi nәtiyjesiz ayaqtaldy.

14 ghasyrda dýniyege naqshbandiya tariqaty keldi. Búl tariqat ózining dәstýrlik ereksheligi jaghynan arab, parsy mәdeniyetine negizdeldi jәne «ahl al-sunna ua jama‘a» tariqaty dep ataldy. Ol qoghamdyq qatynastardy retteude X-XII ghgh. konformistik baghyttaghy ghúlamalar tarapynan jasalynghan sharighat ýkimderin basshylyqqa alghan tariqat retinde tarih sahnasyna shyqqanyn bildiretin jәne ol ghasyrlargha sozylghan Evraziya kenistiginde biylik iyesi bolghan týrkilerge, týrkilerding ruhany tiregi Yasauy jolyna qarsy baghyttalghan edi. Naqshbandiya tariqatynyng Mauarannahrdaghy XVI ghasyrdaghy ókili Qoja Ahrar «Shynghys han Yasasynyng kýlin kókke úshyramyn»- deuining ózi naqshbandiylerding basty qarsylasy kim ekenin anyq anghartady. Eng bastysy rulas, qandas adamdar arasyndaghy nekelik qatynastargha salynghan tyiym alynyp tastaldy. Kerisinshe, halyq arasynda qandas adamdar arasyndaghy nekege Payghambar sýnneti dep, ishki nekeni talap etti. Búl memleketting negizgi tiregi bolghan rulyq, taypalyq jýielerdi ydyratugha tikeley yqpal etetin faktor edi. Ol óz kezeginde memleketti basqarudyng týrkilik jýiesin, biyler institutyn kýiretetin, handy absoluttik biylikke jetkizetin birden-bir qúralgha ainaldy. Búl handar ýshin asa qajetti iydeologiya bolyp kórindi. Sondyqtan olar naqshbandiya tariqatyna qoldau kórsete bastady. Ózbek úlysynyng ýshke bólinui, Qazaq handyghynyng kýireui osy han әuletining naqshbandiya tariqatyna qoldau kórsetuimen tikeley baylanysty boldy. Tek Qazaq handyghy emes, Shaybaniyler memleketining kýireui de, Noghay Ordasynyng kýireui de osy naqshbandiya tariqatyn memlekettik iydeologiyagha ainaldyrghannan bastap jýz jyl merzimdi qúraydy. Osy aralyqta naqshbandiya tariqatyn qabyldaghan halyq ózining dәstýrli mәdeniyetinen tolyq ajyrap, ózge mәdeniyetti qabyldap ýlgeredi eken. Ózining dәstýrli mәdeniyetinen ajyraghan halyq syrtqy dúshpandardyng onay oljasyna ainalady. «Jeti jarghy»  osy naqshbandiya tariqatyn memlekettik iydeologiya dәrejesine kóterip, Yasauy jolyn memlekettik iydeologiya dәrejesinen ajyratuymen erekshelenedi. Endigi kezekte «Jeti jarghygha» kenirek toqtalayyq.

Tәuke han taqqa otyrghan song ruhany tútastyghy ydyrap, әrtýrli sopylyq tariqattar sonyna ergen ru, taypalardyng arasyndaghy auyzbirlikti qaytadan qalpyna keltiruge úmtyldy jәne ol «Jeti jarghy» zanynda tolyq kórinis tapty. Búl zanda syrttay qaraghanda, qoghamdyq qatynastardy retteu joldary da, nekelik qatynas ta ózgergen joq. Ózgergen tek diny iydeologiya men sol diny iydeologiyany jýrgizushi qojalar әuleti boldy. Basqasha aitqanda, yasauiya tariqaty memlekettik din retindegi rolinen ajyrap, ornyn naqshbandiya tariqaty ókilderine bosatugha mәjbýr boldy. Búrynghy biyler institutynyng iyesi bolghan qojalar ruhany biylikten shettetilip, qazaq halqynyng qúrylymdyq jýiesinen shygharylyp tastaldy. Búryn qúqy han әuletimen teng bolghan, halyqtyng ruhany jetekshisi, qazaq halqynyng ruhani, mәdeny tútastyghyn qalyptastyrghan, memlekettegi zang biyligi men handy saylap qoy qúqyn qolynda ústaghan biyler jay halyqtyng qataryna qosyldy. Búryn әdet joly da, din joly da yasauiya tariqaty ókilderining qolynda bolghan bolsa, endi din naqshbandiya tariqatynyng ókilderining qolyna berilip, әdet joly әr rudyn, taypanyng óz ishinen shyqqan, әdet jolyn jetik mengergen túlghalargha berildi. Alayda, naqshbandiya tariqaty ókilderi yasauiya tariqaty ókilderi siyaqty halyqpen birge kóship-qonyp jýrgen joq. Tek jylyna bir ret kelip, zeket jinaumen shekteldi. Búl qazaqtyng dәstýrli mәdeniyetinin  búzylmay saqtaluyna yqpalyn tiygizdi. Naqshbandiya tariqaty ókilderining qataryna  týrkilik mәdeniyetten bas tartyp, parsylyq mәdeniyetti qabyldaghan búrynghy yasauiya tariqatynyng ókilderi de qosyldy. Ol qoja әuletteri «azizan» qojalar nemese qysqartyp «әzler», «әzder» dep te ataydy. Olardyng qataryna qazirgi kýni Týrkistan, Sayram siyaqty qalalardaghy ózbektengen, biraq óz shejirelerin Qoja Ahmet Yasauiymen baylanystyratyn qojalardy jatqyzugha bolady. Búlar óz qoldaryndaghy uaqftyq mýlikterdi saqtap qalu ýshin sonday jolgha barghanyn bayqaugha bolady. Al óz jolynan bas tartpay, Iasauy jolyna adal bolghan qoja әuletteri qazaq halqy qúramynan mýlde shygharylyp tastaldy nemese ózderi kezinde pir bolghan rulardyng qúramyna sinip ketti. Qazirgi kýni qazaq shejirelerin taldap kórseniz, olardyng arasynan búryn yasauiya tariqatynyng ókilderi bolghan qojalardyng bar ekendigine kóz jetkizuge bolady. Búl «Jeti jarghy» zanynyng qazaq qoghamyna engizgen basty janalyghy osy bolatyn. Al әdet, ghúryp, salt-dәstýrding «Jeti jarghydan» da búryn solay bolghanyn A.I. Levshin bylay bayandaydy: «Sey zolotoy vek, o kotorom vspominait ony so vzdohami, esti sarstvovanie znamenitogo hana Tyavkiy.

Kirgizy Bolishoy y Sredney Ordy utverjdayt, chto narodnye zakony ih gorazdo drevnee hana Tyavky …». Demek, Tәuke han qazaq qoghamyna onshalyqty ózgeris әkelmegenin kóremiz. Tek, biyler institutynyng qúramy auystyryldy. Búrynghy kezde óz shejirelerin Áziret Álining Haula atty әielinen tughan úly Múhammed ibn al-Hanafiyamen baylanystyratyn (qojalar) Yasauiya tariqaty ókilderinen qúralghan Biyler Kenesi – endi, qazaq ru, taypalarynyng óz arasynan shyqqan bilimdar kisilerden qúraldy. Basqasha aitqanda, ruhany biylikting kiyeligine (sokralinosti duhovnoy vlasti) auyr soqqy berildi. Búryn halyq erekshe ruhani, kiyeli kýshke iye, Jaratushynyng erkimen halyqqa basshylyqqa kelgen әuliyeler úrpaqtarynyng sonyna ergen bolsa, endi ózderi siyaqty  jәy kisilerden saylanghan biyge moyynúsynugha mәjbýr boldy. Búryn  ru, taypalargha ruhany jetekshi-by bolatyn kisiler, osy qoja әuletterining ókilderi bir belgili ortalyqtarda tәrbiyelenip, halyq arasyna ilimi jetilgen kezde jiberiletin. Sodan keyin ghana olar halyq arasyna baryp biylik jýrgizetin. Barghan jerinde ol biyding tughan-tuysy, aghayyn jek-jaty joq bolatyn. Búl biyge әr kezde kez-kelgen daudy sheshude tek әdilin aittyratyn. Osyghan baylanysty qazaq arasynda saqtalghan «Qojada bauyr joq» degen ataly sóz bar. Búl bir jaghynan әdildik prinsipterining búzylmauynyng kepili bolsa, ekinshi jaghynan enshisi bólinbegen qazaqtyng ruhani, mәdeny tútastyghy  myzghymastyghynyng kepili boldy; ýshinshiden, memlekettik sanany halyq sanasynan óshirmeuding kepili boldy. Ár ru, taypanyn  «qazaq» degen býtinning bólshegi ekendigin olar ruhany birlik arqyly halyqqa sezindire bildi. Sol sebepti, nekelik qatynastaghy jeti ata joly qatang baqylaugha alyndy. Búl joldy búzghan jeke adamdar ólim jazasyna kesilse, ruymen, taypasymen búzghandardy jýzding qúramynan shyghartyp «sart» atandyrdy.

Al, ózderi sol ru, taypanyng mýshesi bolyp tabylatyn biyden biyge qoyylatyn adaldyq pen tazalyqty talap etu qiyn. Óitkeni, ol әrbir ru biyinin, taypa biyining tuysy bar, bauyry bar. Árbir by «ózimning shyqqan tauym biyik bolsyn» degen prinsippen de óz paydasyna búrady. Onyng ýstine «Qanyna tartpaghannyng qary synsyn» degen prinsip jәne bar. Osylardyng bәri qazaq qoghamynyng ruhany tútastyghyna ýlken núsqan keltirdi.

«Jeti jarghynyn» taghy bir janalyghy әr jýzding basyna han saylanuy edi. «Jeti jarghydan» búryn әr ru, әr taypa, әr jýzding basynda tek bii bolatyn bolsa, endi әr jýzding basyna biymen qosa han saylandy. Búl bir jaghynan Shynghys úrpaqtarynyng sayasattaghy rolin kýsheytkenimen, ekinishi jaghynan elding ishki tútastyghyna ziyanyn tiygizdi. Búryn Shynghys han úrpaghynyng qaysysynyng taqqa otyratynyn biyler sheshetin bolsa, endigi kezekte búl qaradan shyqqan biyler qolyna berildi. Eng bastysy «Jeti jarghyda» rulyq, taypalyq jýieler men jýzdik qúrylymdardy birte-birte ydyratu tetikteri qarastyrylyp, bolashaqta han biyligining absoluttik biylikke jetu jospary jasalynghanmen, ol absoluttik biylikti qamtamasyz etetin qúrylymdar mәselesi qarastyrylmady. Ony Tәuke hannyng ózinde de, odan keyingi handardyng eshqaysynda, kóne týrkilik memlekettikti basqaru jýiesi ydyraghan kezde ornyn basatyn han men onyng uәzirlerinen túratyn burokratiyalyq apparat pen hannyng jaldamaly әskeri de, sot jýiesi men ishki qauipsizdikti qorghaytyn qúrylymdyq jýieleri qalyptastyrylmady. Basqasha aitqanda, «Jeti jarghy» zanynyng memleketting kóne týrkilik jýiesin ydyratugha yqpaly bolghanymen, jana jýieni qalyptastyruda eshqanday yqpaly bolghan joq. Qysqasha aitqanda, «Jeti jarghy» qabyldanghannan keyingi qazaq qoghamy búrynghy basqaru tetigi, ruhani, mәdeny tútastyghy bar halyqtan, әrtýrli sopylyq tariqattar sonyna erip, ruhani, mәdeny tútastyghy búzyla bastaghan, әr ru, taypa biylerining sonyna ergen tobyrgha ainaldy. Búl aitylghan sózder jalang bolmas ýshin naqty mysaldargha kósheyik. Mysaly, XVIII ghasyrdyng ekinshi jartysynda Úly jýzde Tóle by ólgen song Tashkent manyndaghy qazaq ru, taypalary biylikke talasyp, kelisimge kele almay, biylikti Shayhantaur úrpaghy Jýnis qojagha tapsyrghany tarihtan belgili.

Tәuke han qaytys bolghannan keyin-aq Qazaq handyghynyn  kóbesi sógile bastady. Onyng taghyna otyrghan Qayyp han 1718  jyly ishki qaqtyghystar kezinde qaza tabady. 1723 jyly Jonghar shapqynshylyghy bastalghanda Týrkistan taghyna Polat otyrghanymen Qazaq handyghyn birtútas memleket dep aitu qiyn bolatyn. Yasauy jolynyng qazaq arasynan shygharyluy, Shynghys han úrpaqtarynyng bәrine taqqa otyrugha degen ýmitin oyatty. Búryn biylerden asa almaghan tóreler arasynda ózara taq ýshin kýres bastaldy. Tórelerding ishki arazdyghy,  Yasauy jolymen birge han biyligining kiyeliligi turaly úghymnyng qazaq sanasynan shayyluy Shynghys úrpaqtarynyng taqqa otyruyna qarsy toptardyng shyghuyna yqpal etti.. Mysaly, oghan Qojabergen jyraudyng «Elim-ay» jyryndaghy myna joldar dәlel bola alady:

Ótken jyl Áyteke by dýniyeden ótti,

Kelgende elu alty jasqa ajal jetti;

«Baghynu bir kósemge dúrys qoy!»-dep

Bolaryn osy apattyng boljap ketti;

Tóreden Áyteke by bezin dedi,

Qazaqty batyr, kósem basqarmasa,

Byt-shyt qylar jau qalmaq, sezin dedi;

Han-súltan, tóre kýni ótken dedi,

Olardan aqyl-ayla ketken dedi;

Qazaghym, ózindi-ózing tútas el qyl,

Basqarar endi uaqyt jetken dedi.

Búl joldar han biyligining kiyeliligi turaly úghymnyng óz mәnin joghaltqanyn anghartady jәne ol naqshbandiya tariqatyn ózgelerge qaraghanda Búhara, Samarqandpen shektes Kishi jýz rularynda týrkilik memlekettik jýie turaly úghymnyng tolyghymen mәnin joghaltqanyn kórsetedi. Búdan keyingi kezende Abylay han taqqa otyrghansha, qazaqtyng basy birigip, birtútas el retinde is-qimyl kórsete almaghany tarihtan belgili. Abylay han taqqa otyrghannan keyin ghana qazaq ózining birtútas halyq ekendigin, Týrkistannyng qazaq dalasynyng ruhany ortalyghy ekendigin qayta sezine bastady. Abylay hannyng búl enbegin M. Maghauin bylay suretteydi: « … El biyleu isinde Qazaq handyghynyng ejelgi zang jarghylaryn qalpyna keltirgen Abylay әskery iste de ótkendi qayta tiriltedi». Shyndyghynda, Abylay han óz shamasy jetkeninshe qazaq qoghamyn qayta qalpyna keltiruge baryn saldy. Yasauy jolyn memlekettik iydeologiya dәrejesine qayta kóterdi. Alayda, ruhany biylikti tolyghymen qayta keltirip ýlgermedi. Biyler kenesin búrynghy dәrejesine kótere almady. Tek keybir ru, taypalarda qoja әuletteri pir bolyp, ruhani, diny mәselelerdi qolyna ala aldy. Oghan mysal retinde Kishi jýzge pir bolghan Týrkistandyq Múhammed qojany, barlyq qazaq  júrtyna pir bolghan Abd al-Jalil qoja men Uaq taypasynyng piri bolghan Sarghaldaq qojany, t.b. jeke ru, taypalargha pir bolyp, biylik jýrgizgen qojalardy aitugha bolady. Búl jalpy qazaq júrtyna týgel jayylmady. Onyng ýstine qolynda shoghyrlanghan biylikten ajyraghysy kelmegen ru, taypa biyleri әrqaysysy óz bilgeninshe әreket etti. Biylerding Abylay han reformasyna qarsylyghyn sezgen orys ókimeti hangha qarsy shyghyp, býlik shygharatyn túlghalardy biyler arasynan izdey bastady. Orys patshasy 1779 jyly 4 qazanda qúpiya týrde Orynbor gubernatoryna «Orta jýz ishinde Abylaydyng bedelin týsiru ýshin, oghan «baqtalas» bireudi izdep tauyp, onday adamdy ýkimet tarapynan qolpashtap otyrghan jón» degen jarlyghyn joldady (Abylay han. Ómiri men qyzmetine qatysty qújattar men materialdardyng jinaghy (Qúrast. Z.S. Tayshybay). -446 b.). Osy jarlyqty Resey otarshylary Qazybek biyding úly Bekbolattyng qolymen iske asyrdy. «Abylay aspas Sary bel» atanghan oqigha Abylay hannyng osy dini-iydeologiyalyq reformany iske asyra almauynyng negizgi sebebi jәne Qazaq memlekettigining kýireuining basy boldy. Qazaq qoghamynda kiyeli sanalghan handyq biylikting qadiri ketti. Qazbek biyding úly Bekbolattyng ýsh myng adammen Abylay ordasynyng ýstine basa kóktep kelui, halyq jadynan memlekettik sana degen qasiyetti úghymnyng ketuining aighaghy dese bolady. Osyghan deyin qazaq tarihynda han ordasyna basyp kelu bolghan emes. Han halqyna jaqpasa, handy ordasymen qaldyryp, ózge jaqqa baryp, Shynghystyng basqa úrpaghyn shaqyryp, han saylap, memlekettigin ary qaray jalghastyra beretin. Al, Abylay han zamanynda osy ýrdis búzyldy. Memleketting tiregi bolugha tiyis Bekbolat bastaghan biyler Hannyng ózine qarsy shyqty. Ol biyler ýshin memleketting taghdyrynan kóri qolyndaghy biylikting saqtaluy manyzdy boldy. Biz ony memleketke tirek bolady degen Bekbolattyng ózi Abylay han ordasynyng ýstine әsker әkelgenine qarap bagha bere alamyz. Osy oqighadan keyin Abylay han Arqadan ketip, Týrkistangha kelip, odan Samarqantqa baruy, qaytarynda Tashkentte qalyp, azghana kisimen Týrkistangha qaytar jolynda Sayramnyng әkimining bes myng kisimen qarsy shyghuy, sol kezde sol manda otyrghan qazaqtardyng Abylaygha qol úshyn beruge jaramauynyng astarynda bir ghana sebep bar edi. Ol – qazaq halqynyng ar-imanynyng tiregi, ruhany tútastyghynyng kepili, batysy men shyghysy, ontýstigi men soltýstigi úshsa qús qanaty talatyn sayyn dalany meken etken qazaq degen halyqtyng ruhany ózegi bolghan Yasauy jolynan bas tartyp, әr týrli sopylyq tariqattardyng sonynan erui bolatyn. Ata-baba jolynan bas tartu – «Jeti jarghygha» deyin kiyeli sanalyp kelgen ruhany biylik pen sayasy biylik ókilderining kiyesinen aiyrluyna әkeldi, Payghambar úrpaghy, Shynghys han úrpaghy dep ghasyrlar boyy basyna kótergen túlghalardyng halyq aldyndaghy abyroyyn ketirdi.   Búryndary «Malym janymnyng sadaghasy, janym arymnyng sadaghasy» degen erjýrek halyq Abylayday arysyn qorghap qala almady. Óitkeni, onyng qadirin bilmedi. Qorghamaq týgil ordasynyng ýstine at oinatty. Qazaq handyghynda Abylay han ketken song qolyna memlekettik biylikti ústap túra alatyn eshqanday sayasy kýsh bolghan joq. Búrynghy yntymaghy berik rulyq, taypalyq jýieler men jýzdik qúrylymdar bolghanda Qazaq handyghy kýirer me edi? San ghasyr memleketting tiregi bolghan biyler instituty nemese memleketti basqarudyng týrkilik jýiesi «Jeti jarghynyn» yqpalymen ydyratyldy. Nәtiyjesinde han ólgen song memleket iyesiz qaldy. Abylaydyng ornyna otyrghan onyng úldary orys otarshyldarynyng qolyndaghy quyrshaqqa ainalghanyna da tarih kuә. Egerde sonynda tirep túrghan halqy bolsa, olar sonday kýn kesher me edi?  Búl qazaqtyng qasiretti tarihy. Qazaq memlekettigining osylay kýireuine Tәuke han qabyldaghan «Jeti jarghy» zanynyng sheshushi roli boldy. Mine osy qazaqtyng qasiretti tarihynan habary joq Samat myrzanyng Abylay hangha japqan jalasy shyn bolyp kórinui de mýmkin. Alayda, Qazaq handyghynyng kýireuining astarynda sol kezende qazaq halqynyng ruhany tútastyghyn ydyratugha baghyttalghan dini-iydeologiyalyq sayasat jatqanyn, sol ýderisti toqtatpaq bolghan Abylay hannyng jýrgizgen sayasaty men ol sayasattyng sәtsizdikke úshyrap,  Qazaq handyghynyng tarih sahnasynan ketuge yqpal etken negizgi faktor bolghanyn әr qazaq týsinuge tiyis. Eng bastysy qazirgi kýni elimizde qalyptasqan diniy-ruhany ahual Abylay han zamanyndaghy ahualdan da kýrdeli. Qazirgi qazaq bir jaghynan týrli diny aghymdar jeteginde ketip, ishki ruhany tútastyghy әlsiregen bolsa, ekinshi jaghynan  materialdyq qúndylyqtar jeteginde ketip, Otan, tughan jer t.b. kiyeli qúndylyqtardan alshaqtap, qara bastyng qamyn kýittegen zamangha tap boldy. Otan mýddesi, el mýddesi degen qasiyetti, kiyeli úghymdardan mәn ketti. Kez-kelgen nәrseni satugha, satyp alugha bolady degen saudagerlik psihologiya men shappay aqymdy tóle deytin masyldyq psihologiya qalyptasty. Mine osynday kýrdeli kezende El tizginin qolgha alghan Preziydent Q.Toqaevtyng moynyna asa auyr jýk artylyp otyr. Syrtqy sayasatta shashasyna shang júqtyrmas jýirikting memleketting ishki sayasatyna kelgende sýrinu qaupi bar. Ol qauip bir jaqty emes, týrli baghyttardan kelip otyr. Eng bastysy keshegi jalghandy jalpaghynan basyp, 30 jyl boyy eldi qanap kelgen, qolynda qarjylyq mýmkindigi mol әulet ókilderinen keletinin elding kópshiligi sezedi. Qoldarynan syrghyp shyghyp ketken biylikti qayta qoldaryna alugha әreket jasaytyny anyq. Áulet ókilderi men olardyng shotyn shabushy toptyng әreketining aldyn alyp, olargha aldyn ala soqqy bermese, onda elding taghdyryna qater tóneri anyq. Olar onay shaghylatyn janghaq emes. Qantarda Preziydentke «Ornyndy bosat, qazir 20000 terrorist kóshege shyghady» -dep qoqan-loqqy jasaghanda olardyng aitqanadary shyn bolatyn. Aughanstannyng soltýstiginde Siriyadan shygharylyp, shoghyrlandyrylghan 15-16 myng terroristerding bolghandyghyn qanshama BAQ-ta jariyalanghan derekter aighaqtaydy. Olardyng Týrkimenstan shekarasyn búzyp, basyp kirmek bolghan әreketinen de el habardar. Qantar býligin úiymdastyrushylar ssenariyinde osy terroristerdi Qazaqstangha әkelip, elde qandy qyrghyn salu salu jospary bolghandyghy anyq. Onday jospardyng bolghanyn kóterilisshilerding birden Almaty aeroportyn basyp aluy aighaq bola alady. Osy qater turaly Resey barlauynyng basshysy Patrushevting Qazaqstannyng qauipsizdik organdaryn aldyn ala eskertkendigi turaly BAQ betterinde jariyalandy. Eldi sol qaterden qútqarghan Preziydentting ODKB әskerlerin jәrdemge shaqyrghandyghy boldy. Endi jaghday qayta kýrdelenetin bolsa, biz onday qadamgha bara almaymyz. Onyng sebebi jalpy halyqqa ayan. Sondyqtan búl joly halyqtyng ózi eli men jerin qorghap qalugha әreket jasauy tiyis. Ol ýshin ishki arazdyqty qoyyp, halyq Preziydent Q.Toqaevtyng ainalasyna toptasuy kerek. Bolmaghan jaghdayda Abylay han zamanyndaghyday memlekettikten aiyrlyp qalu qaupi tónip túr. Tandau ózinde qazaghym!

Zikiriya Jandarbek

Abai.kz