Júma, 29 Nauryz 2024
Bilgenge marjan 6553 4 pikir 15 Qyrkýiek, 2022 saghat 13:04

Qamystyng paydasyn bilemiz be?

Almatydan jýrdek poezben kele jatyp, jol boyynda jayqalyp ósip túrghan qamysty kórip, telefongha týsirip aldym. Búrynghy babalarymyz qamysty jinap, buyp, arbalap tasyp, ýi-jaygha paydalanghanda kez kelgen qúrylys qúraly retinde taptyrmaytyn zat ekenin bilgen-au.

Qamysty túrmystyq jabdyq, әri mal azyghy retinde paydalanatynyn bala kezimizden bilip óstik. Qamystan salynghan ýi  jyly, qúrghaq, tabighy taza, taptyrmas qúrylys materialy. Yaghny ýy qabyrghasy jәne tóbesine jyludy saqtaytyn qúrghaqtyq qasiyetimen baghaly dep bilgen. Qamysty otyn retinde de paydalanghan. Qamystan salynghan mal qora qysta jyly, qúrghaq bolady.

Qamystyng suda ósetini belgili bolsa da, aghashqa qaraghanda 48 payyz ylghalgha tózimdi bolyp keledi eken. Ata-babalarymyz sharuashylyqta qamysty keninen qoldanghan. Qamystan ýy túrghyzu, malgha azyq etu, shy toqu siyaqty sharuashylyqqa paydalanghan. Kәzirgi zamanda Qazaqstannyng әr týkpirinde ósetin qamystyng 70-80 payyzy orylmastan qalatynyn ishim sezedi. Osynday iygiligi mol, tabys kózi bolatyn qamysty býgin dúrys tútynyp jýrmiz be? Qúrylys materiyaldarynyng qúny aspangha sharyqtap, ýy túrghyzu qiyngha týsip túrghan býgingi zamanda tabighattyng mandayymyzgha bergen baylyghyn baghalap zamangha say tehnologiyagha ynghaylap paydalanugha bolatyn shyghar?

Qamys turaly biz bilmeytin qanday ereksheligi bar eken dep ghalamtordy aqtaryp edim, taptyrmaytyn qazyna ekenine kózim jete týsti.

Qamystyng jer astyndaghy tamyryn qazaq tilinde boryq dep ataydy. Boryq - suda ósetin qamys tәrizdi ósimdikting tamyry men sabaghynyng arasyndaghy shyryndy, tәtti bolyp keletin sabaghynyng týp jaq bóligi. Qamystyng osy bóliginen qant óndiruge bolady eken. Qazirde qamys qantyn Ýndistanda jasay bastapty. Europagha búl qant orta ghasyrlarda jetip, HI-HII ghasyrlarda әlemdik tanymaldyqqa ie bolypty. Qazirde әlemde óndiriletin qanttyng 60 payyzy qamys qanty, al, 40 payyzy qyzylsha qanty eken. Qyzylshagha qaraghanda qamys qantynyng paydaly qasiyetteri әldeqayda kóp kórinedi. Sebebi, qonyr qant kletchatka, mikroelementter men jýike jýiesin retteytin V dәrumenine bay. Qamys qantyndaghy kaliy aghzadaghy artyq súiyqtyqty shygharugha kómektesedi. Qamystan alynghan qant týrining qúramyndaghy kalisiy sýiekterdi berik qylady. Qamys qantyndaghy myrysh jalpy aghzagha paydaly.

Ghajap qoy! Naghyz kәsip pen tabystyng kózi. Qamysy men qyzylshasy molynan jetetin elimizde qant tapshylyghy bar degenge senuding ózi qiyn. Qazirgi kezde qamystan toqylghan stol, oryndyqtar, bas kiyimder, qolgha ústaytyn sómkeler, týrli ydys ónimderi, týrli búiymdar saudagha shygharyluda. Shet memleketterining de qamysqa degen súranysy joghary. Qamystyng baghalylyghy, beriktigi, ylghalgha tózimdiligi, óndeuge jenildigi men ekologiyalyq jaghynan taza material ekeni belgili.

El aumaghynda óndiriletin jәne qúrylysta qoldanylyp jýrgen materialdardyng deni tyghyzdalghan aghash, qamys jonqaly taqtalar shygharu  jyldar boyy jete mәn bermey kele jatqan qamysqa degen súranys memleket tarapynan qolgha alynu kerek. Qamys kógine siyr, jylqy, qoy ústap sýt, qymyz, et sekildi arzan mal ónimderin óndiruge jәne qamys pishenin oryp - jinap, jem - shóp qoryn jasaugha nemese baulap bazargha satugha da bolady. Ýiding jyluyn saqtap túratyn qamyspen ýiding tóbesin jauyp qana qoymay, qabyrghalaryn túrghyzugha da paydalanghan.  Ol - jylu ústaghysh taptyrmas qúrylys materialy. Qamys sabaqtaryn buyp bau-baqsha qorshauyn da jasaghan.

Qamystyng iygiligin bizding elde bile bermeydi. Osy ónimdi ózge elde attay qalap aldyrady eken. Búl ónim Germaniyada aghash ýilerding shatyryna toqyma sebet jasaugha paydalanady. Suly jerde ósetin búl ósimdikti su  qatqannan keyin shauyp, ony baulap, yqtyrma toqidy. Ósimdik ózine qajetti ottegin sabaghyna saqtaydy da «ýnemdep» paydalanady. Osy qasiyetine baylanysty qamystyng tamyry terenge ketse de, tirshiligin joymaydy.

Qamys - qúrylys materialy ghana emes, azyq - týlik, óndelgen mal azyghy, qaghaz ónerkәsibi, otyn retinde qoldanugha bolatyn jәne shyghynsyz ósiriletin erekshe ósimdik.

Endeshe, qazaq eline jaratushynyng ózi bergen qúndylyghyn baghalay bileyik!

Almahan Múhametqaliqyzy

Abai.kz

4 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2277
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3595