1. Tarihshylar Maghjan Júmabaev pen Sәken Seyfullinning qay jyly qaytys bolghanyn әli de naqty bile almay otyr. Oghan songhy jyldary aitylyp jýrgen әngimeler sebep boluda. Keybir kózkórgenderding aitqanyna sensek, arystarymyz 1938 jyly atylmaghan. Qylyshynan qan tamghan kezende NKVD-nyng olardy tiri qaldyryp qongy mýmkin be? 2. Bauyrjan Momyshúly ózining esteliginde 1948 jyldar shamasynda Sibir jerinen Maghjandy kórgenin jazady. Al Maghjanmen aidauda birge bolghan Abdulla aqsaqaldyng aitqanyna sensek, aqyn 1951 jyldyng qantar aiynda qaytys bolghan. Sonday-aq Sәkendi Magadan jerinen kórgender de bar eken. Dúrysy qaysysy?3. Olardyng qay jerde jerlengeni anyqtaldy ma? Hamit Bolatúly, Batys Qazaqstan oblysy
Oqyrmannyng búl saualyna belgili sә­ken­tanushy, filologiya ghylym­dary­nyng dok­tory, professor Túrsynbek Kәkishev jauap beredi.

1. Tarihshylar Maghjan Júmabaev pen Sәken Seyfullinning qay jyly qaytys bolghanyn әli de naqty bile almay otyr. Oghan songhy jyldary aitylyp jýrgen әngimeler sebep boluda. Keybir kózkórgenderding aitqanyna sensek, arystarymyz 1938 jyly atylmaghan. Qylyshynan qan tamghan kezende NKVD-nyng olardy tiri qaldyryp qongy mýmkin be? 2. Bauyrjan Momyshúly ózining esteliginde 1948 jyldar shamasynda Sibir jerinen Maghjandy kórgenin jazady. Al Maghjanmen aidauda birge bolghan Abdulla aqsaqaldyng aitqanyna sensek, aqyn 1951 jyldyng qantar aiynda qaytys bolghan. Sonday-aq Sәkendi Magadan jerinen kórgender de bar eken. Dúrysy qaysysy?3. Olardyng qay jerde jerlengeni anyqtaldy ma? Hamit Bolatúly, Batys Qazaqstan oblysy
Oqyrmannyng búl saualyna belgili sә­ken­tanushy, filologiya ghylym­dary­nyng dok­tory, professor Túrsynbek Kәkishev jauap beredi.
1. Maghjan men Sәkenning ólimine qatysty týrli alyp-qashpa әngimeler bar. Meninshe, auyz toltyryp aitarlyq naqty derek bolmasa, múnday әngime­lerdi qúr dauryqtyrudyng reti joq. Kez kelgen ghalym dәieksiz aitylghan sózge derek dep qaray almaydy. Yaghny tariyh­shylarymyz ben әdebiyetshilerimiz, ózge de sala zert­teushileri naqty faktimen sóileui tiyis. Óitkeni tarihta qazaqtyng «deydi ekenine» jәne «solay bolghan eken» degen sózine qúrylghan ekiúshty әn­gimeler kóptep kez­desedi. Múnday auy­zeki әngimelerding kóp­tigi sonday, tipti sonynda shyny men ótiri­gin ajy­rata almay qalyp jatamyz. Sondyqtan búghan saqtyqpen qaraghan jón. Múra­ghattaghy jazbalargha senbey, auyzeki әngimelerge boy aldyrugha bolmas. Dúrys, biz ózimizding ardaqtylary­myzdyng tarihtan syzylyp qaluyn ishtey qalamaymyz, olargha qimastyqpen qa­raymyz. El túlghalarynyng sýiegining qay jerde qalghanyn bilip, layyqty qúr­met kórsetkimiz keledi. Múnday niye­­timiz әb­den dúrys-aq. Biraq qansha qiy­magha­ny­myz­ben, sholaq rejim olar­dyng ómirin qidy. Kózin joyyp, ardaq­ty­larymyzdyng ar­tynda túyaghy da qal­mady. Tarihtan syzdy, halyq jauy etti. Olardyng ózi túrmaq, jaz­ghan tuyn­dylaryn da japty, órtedi. Atyn ataghan­dardy sottady. Yaghny ruhany túrghyda óltirdi emes pe?! Olardyng qay kýni dý­niye­den ozghany tarih ýshin qajet. Biraq býgingi qoghamnyng tirshiligine qajet pe? Odan da arystarymyzdyng Kenes óki­meti óshirgen tuyndylaryn qayta tiril­teyik. Zerttep, әdebiyettegi bedelin kó­te­­reyik. Keyingi úrpaqqa olardyng múra­syn qaldyru býgingi kýnning basty paryzy emes pe?! Kez kelgen zertteushi qaghazgha týsken derekke shyndyq dep qaraydy. Al rep­res­­siya jyldaryndaghy qújattargha sen­sek, eki arysymyz da atu jazasyna kesilip, búl qatal ýkim kóp keshikpey oryndalghan. Mysaly, Sәken Sey­ful­liyn­di 25 aqpan kýni nebary 20 minutta sottap, atu jaza­syna kesken. Shygha­rylghan ýkim eki saghat­tan song iske asqan. Búdan NKVD janal­ghyshtarynyng ziyalylarymyzdy tiri qal­dyrugha mýd­deli bolmaghanyn anyq kó­ru­ge bolady. Osy resmy qújattarda «ha­lyq jauy» degen jala jabylghan jandar­dyng qay kýni atylghany jәne qay saghatta ýkimning oryndalghanyna deyin kórsetilgen. Ghalymdar kóbine sol derekke jýgin­edi.
2. Negizi, Sәken men Maghjandy «kór­­dim» deushiler kóp. Biraq jogharyda aitqa­nymday, naqty dәlelsiz birdeneni boljap bilu mýmkin emes. Sol bir qiyn jyldary qazaq jerinen aidaugha ket­ken­der, auyr júmysqa jegilgender az bolghan joq. Derekke jýginsek, bizding elden 105 myng adam ústalghan. Sonyng 22 myny atu jaza­syna kesilgen. Mýmkin, sol qazaqtyng ara­synan ózin «men myna aqynmyn», «osynday jazushymyn» dep tanystyr­ghandar boldy ma, kim kim bilsin? Ol jaghy bizge beymәlim. Al osynday beymәlim­sizdikting janynda ylghy da ýlken kýmәn qatar túrady. Sonday-aq arystarymyzdyng esimimen júrt jaqsy tanys bolghanymen, ol kezde kópshilik olardyng týrin týstep bilgen joq. Demek, arystarymyzdy júrt dúrys tanymauy da mýmkin ghoy. Mine, sol sebepti de búl әngimelerding aqiqatyna jetu qiyn. Eskeretin taghy bir jayt, olar­dyng tiri jýrgenine dәlel bolatynday Sәken men Maghjannyng 1938 jyldardan keyin jazylghan tyng tuyndylary da ta­byl­ghan joq.
Tarihy shyndyqqa negizdelmegen sóz eshuaqytta pәtuәli bolmaydy. «Men kórgen edim», «bilgen edim» deushilerding sózine naqty deregi bolmaghandyqtan, aqiqat dep qaray almaymyz. IYә, Sәken men Maghjan biz ýshin qymbat adamdar. Biraq qalay bolghanda da olardy Kenes ókimeti qoghamnan alastatty. Sodan keyin túlghalarymyz әdebiyetke qayta ainalyp soqqan joq.
3. Arystarymyzdyng qay jerde jer­lengeni beymәlim. Kenes ókimeti olargha aqyn eken nemese jazushy eken dep qara­mady. «Halyq jauy» dep atylghan olardy shúnqyrlargha toghytyp tastay bergen ghoy. Sol sebepti de býgingi kýni olardyng naqty qay jerde jatqanyn anyq bilu mýmkin emes.

Dayyndaghan
Sabina ZÁKIRJANQYZY

"Ayqyn" gazeti