2022 jyly qazannyng 16 kýni Beyjiynde Qytay Kommunistik Partiyasynyng (QKP) HH sezdi bastaldy. Búl әlem nazaryn audarghan sezge  QKP-nyng 96 mln-nan astam mýshesinen tandalghan 2296 ókil qatysty (olardyng ishinde ýsh qazaq deputaty bar). Kýn tәrtibinde: HIH kezekti Ortalyq komiytetting esebin tyndau; HIH kezekti Ortalyq Tәrtip tekseru komiytetting esebin tyndau; «QKP Jarghysyn» (óndelgen núsqasyn) talqylap qabyldau; HH kezekti Ortalyq Komiytetining jәne Ortalyq Tәrtip tekseru komiyteti mýshelerin saylau. 22 qazan kýni sezd ayaqtalghan song ótetin HH kezekti 1-plenumda Ortalyq komiytetting 200-den astam mýshelerinen Sayasy buro mýsheleri, Sayasy buronyng túraqty mýsheleri jәne partiyanyng bas hatshysy saylanady.

Sezd kýn tәrtibi boyynsha birinshi kýni Sy Szinipin HIH kezekti Ortalyq komiytetting qyzmetinen eseptik doklad  jasady. 15 taraudan túratyn bayandamadan HH kezekti 1-plenumda Sy Szinipinning QKP Ortalyq komiytetining Bas hatshysy bolyp ýshinshi kezekke saylanatyny anyq bayqalady. Nege búlay aitamyz? Óitkeni, kezinde Den Syaopin memleket basshylarynyng qyzmet merzimi 2 kezekten nemese 10 jyldan aspaytyn tәrtip ornatyp, ony QHR Konstitusiyasyna engizgen bolatyn. Biraq Sy Szinipin 2018 jyly 11 nauryzda ótken HIII kezekti Býkilqytaylyq halyq ókilderi jinalysyna «Konstitusiyagha týzetuler engizu jobasyn» qabyldatyp, memleket basshysy eki mәrteden artyq saylaugha týspeydi degen mazmúndy alyp tastap, ózining jalghasty saylanuyna zandyq negiz qalady. Sodan keyin QKP elitasy arasynda Siydi qoldaushylar men oghan qarsy túrushylardyng kýresi shiyelenisip ketken-di. Songhy kezde merzimi tolghan song Sy biylikten tolyq ketedi, jartylay ketedi nemese ornynda qala beredi degen boljamdar aitylghan bolatyn. Alayda, Sy Szinipinning HH sezde jasaghan bayandamasynan onyng ýshinshi kezek bes jylgha nemese odan da úzaq uaqyt memleket basqaratyny bayqaldy. Sondyqtan, onyng el basqaru konsepsiyasy men iydeyasy negizinde QKP-nyng bolashaq baghdarlamasy jasalyp otyr.

QHR qúrylghannan beri eldin ishki jәne syrtqy sayasattary negizinen Mao Szedun men Den Syaopinning konsepsiyasy men iydeyalary boyynsha týzilgen edi. Szyan Seemini, Hu Szintao tek Den belgilegen sayasatty damytyp, atqarushylar sanatyna jatady. Al Sy Szinipinning memleket basqaru ústanymy eshkim oilamaghan baghytta órbip otyrdy. Endi onyng el biyleu ústanymdary men jetekshi iydeyasy HH sezde tolyghymen qabyldandy deuge bolady.

HH sezding bayandamasynda: «On jyldan beri, biz marksizm-leninizm, Mao Szedun iydeyasy, Den Syaopin iydeyasy, «Ýshke ókildik etu» manyzdy iydeya jәne Ghylymy damu kózqarasynda tabandy bolyp, jana dәuirdegi qytaylyq ereksheliktegi sosializm iydeyasyn jan-jaqty tiyanaqtandyrdyq»; «Biz jana dәuirdegi qytaylyq ereksheliktegi sosializm iydeyasyn qalyptastyrdyq, qytaylyq ereksheliktegi sosializmning negizgi strategiyasyn anyqtadyq jәne ony tabandylyqpen damytyp, memleket basqarudyng birsypyra jana konsepsiyalaryn, jana iydeyasyn, jana strategiyasyn ortagha qoyyp, marksizmning qytaylanuyn, zamanauilanuynyng jana samghauyn jýzege asyrdyq» dep atap kórsetildi.

«Partiyanyng HIH sezinen bergi bes jyldaghy partiya men memleket isterindegi zor jetistikter - Sy Szinipin joldasty yadro etken Partiya Ortalyghynyng pәrmendi basshylyghynda, Sy Szinipin jana dәuirdegi qytaylyq ereksheliktegi sosializm iydeyasynyng jón silteuinde, býkil partiya býkil eldegi әr últ halyqtarynyng bereke-birlikpen kýres jýrgizuining arqasynda qolgha keldi. Partiyanyng Sy Sinipin joldastyng Partiya Ortalyghyndaghy yadrolyq ornyn jәne býkil partiyadaghy yadrolyq ornyn túraqtandyru, Sy Sinipinning jana dәuirdegi qytaylyq ereksheliktegi sosializm iyedyasynyng jetekshilik ornyn aiqyndau bolyp tabylady. Búnyng ózi býkil partiya, armiya jәne býkil eldegi әr últ halyqtarynyng ortaq armanyn anghartty» ( HIH kezekti 7- plenum bayandamasy) dep sipattady.

«Marksizm – bizding partiya qúru, memleket ornatu jәne partiya men memleketti kórkeytuding týbegeyli jetekshi iydeyasy. QKP-nyng negizgi mindeti – býkil eldegi әr últ halyqtarymen yntymaqtasu jәne olardy bastap sosialistik zamanauy qúdyretti memleket qúru, ekinshi jýz jyldyq maqsatty jýzege asyru, qytaylyq ereksheliktegi modernizasiya arqyly qytay últynyng úly kórkengin iske asyru».

Al qytaylyq zamanauilanugha (modernizasiyagha) toqtalghanda «Qytay Kompartiyasynyng basshylyghyndaghy sosialistik zamanauilanuynda әr elding modernizasiya erekshelikteri bolady, әsirese óz elimizding jaghdayyna negizdelgen qytaylyq erekshelikter negizge alynady.

Biz joghary dengeydegi sosialistik naryqtyq ekonomika jýiesin qúramyz, sosializmning negizgi ekonomikalyq jýiesinde tabandy bolamyz jәne ony kemeldendiremiz, memlekettik menshik ekonomikasyn nytaytu men damytudan auytqymaymyz, sonday-aq memlekettik emes ekonomikany qoldau men olardy jeteleuden de auytqymaymyz».

«Jan-jaqty qytaylyq ereksheliktegi diplomatiyany óristetemiz. Biz tipti de belsendi týrde ashyq esik strategiyasyn jýrgizemiz, «Bir beldeu – bir joldy» birge qúryp, ony halyqaralyq brendke jәne minberge ainaldyramyz. Biz qytaylyq ereksheliktegi Úly memleket diplomatiyasyn ilgeriletemiz, adamzattyng taghdyry ortaq qauymdastyghyn qúrudy da ilgerlete týsemiz.

Biz jana tiptegi halyqaralyq qatynas qúrudy ilgeriletemiz, jahandy basqaru jýiesin reformalau men qúrugha belsendi qatysamyz».

«Elimizdegi dinderdi qytaylandyru baghytynda tabandy bolamyz, belsendi týrde dinderdi sosialistik qoghammen sәikestendiruge belsendi jetekshilik jasaymyz. Biz sosialistik zamanauy memleket qúratyn bolsaq, mindetti týrde qytaylyq ereksheliktegi sosialistik mәdeniyetti damytu jolynda tabandy bolyp, mәdeniyetimizge senimdi nyghaytuymyz qajet» delingen.

QKP-nyng HH sezd dokladynda qytaylyq erekshelik basa dәriptelip, sayasy kýres pen qauipsizdik mәselesi negizi oryngha qoyylghan. Sonday-aq kezinde Den Syaopin belgilegen partiya tәrtipteri ózgertilgen. Atap aitqanda: memleket basshysynyng qyzmeti eki kezekten nemese on jyldan aspau, eldi újymdyq basqaru, jeke adamnyng basyna tabynbau prinsipteri ózgerip, Sy Szinipinning Partiya Ortalyghyndaghy yadrolyq orny tiktelip, onyng jana dәuirdegi qytaylyq ereksheliktegi sosializm iydeyasy jetekshi iydeya bolyp belgilendi; Den Syaopinning partiya qyzmetining salmaghyn ekonomikalyq qúrylysqa qoi prinsiypinen auytqyp, sayasatty nemese sayasy kýresti jәne qauipsizdikti, naqtyraq aitqanda biylik qauipsizdigi birinshi oryngha qoyyldy.

Sy Szinipin songhy jyldary dәriptegen «ortaq ban» sayasatyn iske asyru ýshin sezd baghdarlamasyna «tabysty bólu tәrtibi, baylyqty qordalau mehanizmderi qalypqa keltirildi» dep atap kórsetildi. Keleshekte qytaylyq baylardyng dәuleti belgili dәrejede qayta bóliske týsetini sózsiz, soghan oray kedeylerding jary qoyy ekitalay dýniye.

Halyqaralyq ortanyng qiyndauyna qaramastan, Qytaydyng qazirge deyin qoldanyp kelgen qytaylyq ereksheliktegi diplomatiyasy, «Bir beldeu – bir jol» strategiyasy jәne Úly memleket diplomatiyasy jalghasa bermek.

Endigi jerde Sy Szinipin ereksheligindegi qytaydyng jana bir dәuiri bastalmaq.

Nәbijan Múqamethanúly,

tarih ghylymdarynyng doktory, professor, Ál-Faraby atyndaghy QazÚU janyndaghy «Qazirgi zamanghy Qytaydy zertteu ortalyghynyn» diyrektory

Abai.kz