2022 جىلى قازاننىڭ 16 كۇنى بەيجيڭدە قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ (قكپ) حح سەزدى باستالدى. بۇل الەم نازارىن اۋدارعان سەزگە  قكپ-نىڭ 96 ملن-نان استام مۇشەسىنەن تاڭدالعان 2296 وكىل قاتىستى (ولاردىڭ ىشىندە ءۇش قازاق دەپۋتاتى بار). كۇن تارتىبىندە: ءحىح كەزەكتى ورتالىق كوميتەتتىڭ ەسەبىن تىڭداۋ; ءحىح كەزەكتى ورتالىق ءتارتىپ تەكسەرۋ كوميتەتتىڭ ەسەبىن تىڭداۋ; «قكپ جارعىسىن» (وڭدەلگەن نۇسقاسىن) تالقىلاپ قابىلداۋ; حح كەزەكتى ورتالىق كوميتەتىنىڭ جانە ورتالىق ءتارتىپ تەكسەرۋ كوميتەتى مۇشەلەرىن سايلاۋ. 22 قازان كۇنى سەزد اياقتالعان سوڭ وتەتىن حح كەزەكتى 1-پلەنۋمدا ورتالىق كوميتەتتىڭ 200-دەن استام مۇشەلەرىنەن ساياسي بيۋرو مۇشەلەرى، ساياسي بيۋرونىڭ تۇراقتى مۇشەلەرى جانە پارتيانىڭ باس حاتشىسى سايلانادى.

سەزد كۇن ءتارتىبى بويىنشا ءبىرىنشى كۇنى سي تسزينپين ءحىح كەزەكتى ورتالىق كوميتەتتىڭ قىزمەتىنەن ەسەپتىك دوكلاد  جاسادى. 15 تاراۋدان تۇراتىن باياندامادان حح كەزەكتى 1-پلەنۋمدا سي ءتسزينپيننىڭ قكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى بولىپ ءۇشىنشى كەزەككە سايلاناتىنى انىق بايقالادى. نەگە بۇلاي ايتامىز؟ ويتكەنى، كەزىندە دەن سياوپين مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قىزمەت مەرزىمى 2 كەزەكتەن نەمەسە 10 جىلدان اسپايتىن ءتارتىپ ورناتىپ، ونى قحر كونستيتۋتسياسىنا ەنگىزگەن بولاتىن. بىراق سي تسزينپين 2018 جىلى 11 ناۋرىزدا وتكەن ءحىىى كەزەكتى بۇكىلقىتايلىق حالىق وكىلدەرى جينالىسىنا «كونستيتۋتسياعا تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ جوباسىن» قابىلداتىپ، مەملەكەت باسشىسى ەكى مارتەدەن ارتىق سايلاۋعا تۇسپەيدى دەگەن مازمۇندى الىپ تاستاپ، ءوزىنىڭ جالعاستى سايلانۋىنا زاڭدىق نەگىز قالادى. سودان كەيىن قكپ ەليتاسى اراسىندا ءسيدى قولداۋشىلار مەن وعان قارسى تۇرۋشىلاردىڭ كۇرەسى شيەلەنىسىپ كەتكەن-ءدى. سوڭعى كەزدە مەرزىمى تولعان سوڭ سي بيلىكتەن تولىق كەتەدى، جارتىلاي كەتەدى نەمەسە ورنىندا قالا بەرەدى دەگەن بولجامدار ايتىلعان بولاتىن. الايدا، سي ءتسزينپيننىڭ حح سەزدە جاساعان بايانداماسىنان ونىڭ ءۇشىنشى كەزەك بەس جىلعا نەمەسە ودان دا ۇزاق ۋاقىت مەملەكەت باسقاراتىنى بايقالدى. سوندىقتان، ونىڭ ەل باسقارۋ كونتسەپتسياسى مەن يدەياسى نەگىزىندە قكپ-نىڭ بولاشاق باعدارلاماسى جاسالىپ وتىر.

قحر قۇرىلعاننان بەرى ەلدىن ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتارى نەگىزىنەن ماو تسزەدۋن مەن دەن ءسياوپيننىڭ كونتسەپتسياسى مەن يدەيالارى بويىنشا تۇزىلگەن ەدى. تسزيان تسەەمين، حۋ تسزينتاو تەك دەن بەلگىلەگەن ساياساتتى دامىتىپ، اتقارۋشىلار ساناتىنا جاتادى. ال سي ءتسزينپيننىڭ مەملەكەت باسقارۋ ۇستانىمى ەشكىم ويلاماعان باعىتتا ءوربىپ وتىردى. ەندى ونىڭ ەل بيلەۋ ۇستانىمدارى مەن جەتەكشى يدەياسى حح سەزدە تولىعىمەن قابىلداندى دەۋگە بولادى.

حح سەزدىڭ بايانداماسىندا: «ون جىلدان بەرى، ءبىز ماركسيزم-لەنينيزم، ماو تسزەدۋن يدەياسى، دەن سياوپين يدەياسى، «ۇشكە وكىلدىك ەتۋ» ماڭىزدى يدەيا جانە عىلىمي دامۋ كوزقاراسىندا تاباندى بولىپ، جاڭا داۋىردەگى قىتايلىق ەرەكشەلىكتەگى سوتسياليزم يدەياسىن جان-جاقتى تياناقتاندىردىق»; «ءبىز جاڭا داۋىردەگى قىتايلىق ەرەكشەلىكتەگى سوتسياليزم يدەياسىن قالىپتاستىردىق، قىتايلىق ەرەكشەلىكتەگى ءسوتسياليزمنىڭ نەگىزگى ستراتەگياسىن انىقتادىق جانە ونى تاباندىلىقپەن دامىتىپ، مەملەكەت باسقارۋدىڭ ءبىرسىپىرا جاڭا كونتسەپتسيالارىن، جاڭا يدەياسىن، جاڭا ستراتەگياسىن ورتاعا قويىپ، ماركسيزمنىڭ قىتايلانۋىن، زاماناۋيلانۋىنىڭ جاڭا سامعاۋىن جۇزەگە اسىردىق» دەپ اتاپ كورسەتىلدى.

«پارتيانىڭ ءحىح سەزىنەن بەرگى بەس جىلداعى پارتيا مەن مەملەكەت ىستەرىندەگى زور جەتىستىكتەر - سي تسزينپين جولداستى يادرو ەتكەن پارتيا ورتالىعىنىڭ پارمەندى باسشىلىعىندا، سي تسزينپين جاڭا داۋىردەگى قىتايلىق ەرەكشەلىكتەگى سوتسياليزم يدەياسىنىڭ ءجون سىلتەۋىندە، بۇكىل پارتيا بۇكىل ەلدەگى ءار ۇلت حالىقتارىنىڭ بەرەكە-بىرلىكپەن كۇرەس جۇرگىزۋىنىڭ ارقاسىندا قولعا كەلدى. پارتيانىڭ سي تسينپين جولداستىڭ پارتيا ورتالىعىنداعى يادرولىق ورنىن جانە بۇكىل پارتياداعى يادرولىق ورنىن تۇراقتاندىرۋ، سي ءتسينپيننىڭ جاڭا داۋىردەگى قىتايلىق ەرەكشەلىكتەگى سوتسياليزم يەدياسىنىڭ جەتەكشىلىك ورنىن ايقىنداۋ بولىپ تابىلادى. بۇنىڭ ءوزى بۇكىل پارتيا، ارميا جانە بۇكىل ەلدەگى ءار ۇلت حالىقتارىنىڭ ورتاق ارمانىن اڭعارتتى» ( ءحىح كەزەكتى 7- پلەنۋم بايانداماسى) دەپ سيپاتتادى.

«ماركسيزم – ءبىزدىڭ پارتيا قۇرۋ، مەملەكەت ورناتۋ جانە پارتيا مەن مەملەكەتتى كوركەيتۋدىڭ تۇبەگەيلى جەتەكشى يدەياسى. قكپ-نىڭ نەگىزگى مىندەتى – بۇكىل ەلدەگى ءار ۇلت حالىقتارىمەن ىنتىماقتاسۋ جانە ولاردى باستاپ سوتسياليستىك زاماناۋي قۇدىرەتتى مەملەكەت قۇرۋ، ەكىنشى ءجۇز جىلدىق ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ، قىتايلىق ەرەكشەلىكتەگى مودەرنيزاتسيا ارقىلى قىتاي ۇلتىنىڭ ۇلى كوركەيۋىن ىسكە اسىرۋ».

ال قىتايلىق زاماناۋيلانۋعا (مودەرنيزاتسياعا) توقتالعاندا «قىتاي كومپارتياسىنىڭ باسشىلىعىنداعى سوتسياليستىك زاماناۋيلانۋىندا ءار ەلدىڭ مودەرنيزاتسيا ەرەكشەلىكتەرى بولادى، اسىرەسە ءوز ەلىمىزدىڭ جاعدايىنا نەگىزدەلگەن قىتايلىق ەرەكشەلىكتەر نەگىزگە الىنادى.

ءبىز جوعارى دەڭگەيدەگى سوتسياليستىك نارىقتىق ەكونوميكا جۇيەسىن قۇرامىز، ءسوتسياليزمنىڭ نەگىزگى ەكونوميكالىق جۇيەسىندە تاباندى بولامىز جانە ونى كەمەلدەندىرەمىز، مەملەكەتتىك مەنشىك ەكونوميكاسىن نىتايتۋ مەن دامىتۋدان اۋىتقىمايمىز، سونداي-اق مەملەكەتتىك ەمەس ەكونوميكانى قولداۋ مەن ولاردى جەتەلەۋدەن دە اۋىتقىمايمىز».

«جان-جاقتى قىتايلىق ەرەكشەلىكتەگى ديپلوماتيانى ورىستەتەمىز. ءبىز ءتىپتى دە بەلسەندى تۇردە اشىق ەسىك ستراتەگياسىن جۇرگىزەمىز، «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جولدى» بىرگە قۇرىپ، ونى حالىقارالىق برەندكە جانە مىنبەرگە اينالدىرامىز. ءبىز قىتايلىق ەرەكشەلىكتەگى ۇلى مەملەكەت ديپلوماتياسىن ىلگەرىلەتەمىز، ادامزاتتىڭ تاعدىرى ورتاق قاۋىمداستىعىن قۇرۋدى دا ىلگەرلەتە تۇسەمىز.

ءبىز جاڭا تيپتەگى حالىقارالىق قاتىناس قۇرۋدى ىلگەرىلەتەمىز، جاھاندى باسقارۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋ مەن قۇرۋعا بەلسەندى قاتىسامىز».

«ەلىمىزدەگى دىندەردى قىتايلاندىرۋ باعىتىندا تاباندى بولامىز، بەلسەندى تۇردە دىندەردى سوتسياليستىك قوعاممەن سايكەستەندىرۋگە بەلسەندى جەتەكشىلىك جاسايمىز. ءبىز سوتسياليستىك زاماناۋي مەملەكەت قۇراتىن بولساق، مىندەتتى تۇردە قىتايلىق ەرەكشەلىكتەگى سوتسياليستىك مادەنيەتتى دامىتۋ جولىندا تاباندى بولىپ، مادەنيەتىمىزگە سەنىمدى نىعايتۋىمىز قاجەت» دەلىنگەن.

قكپ-نىڭ حح سەزد دوكلادىندا قىتايلىق ەرەكشەلىك باسا دارىپتەلىپ، ساياسي كۇرەس پەن قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى نەگىزى ورىنعا قويىلعان. سونداي-اق كەزىندە دەن سياوپين بەلگىلەگەن پارتيا تارتىپتەرى وزگەرتىلگەن. اتاپ ايتقاندا: مەملەكەت باسشىسىنىڭ قىزمەتى ەكى كەزەكتەن نەمەسە ون جىلدان اسپاۋ، ەلدى ۇجىمدىق باسقارۋ، جەكە ادامنىڭ باسىنا تابىنباۋ پرينتسيپتەرى وزگەرىپ، سي ءتسزينپيننىڭ پارتيا ورتالىعىنداعى يادرولىق ورنى تىكتەلىپ، ونىڭ جاڭا داۋىردەگى قىتايلىق ەرەكشەلىكتەگى سوتسياليزم يدەياسى جەتەكشى يدەيا بولىپ بەلگىلەندى; دەن ءسياوپيننىڭ پارتيا قىزمەتىنىڭ سالماعىن ەكونوميكالىق قۇرىلىسقا قويۋ پرينتسيپىنەن اۋىتقىپ، ساياساتتى نەمەسە ساياسي كۇرەستى جانە قاۋىپسىزدىكتى، ناقتىراق ايتقاندا بيلىك قاۋىپسىزدىگى ءبىرىنشى ورىنعا قويىلدى.

سي تسزينپين سوڭعى جىلدارى دارىپتەگەن «ورتاق بايۋ» ساياساتىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن سەزد باعدارلاماسىنا «تابىستى ءبولۋ ءتارتىبى، بايلىقتى قوردالاۋ مەحانيزمدەرى قالىپقا كەلتىرىلدى» دەپ اتاپ كورسەتىلدى. كەلەشەكتە قىتايلىق بايلاردىڭ داۋلەتى بەلگىلى دارەجەدە قايتا بولىسكە تۇسەتىنى ءسوزسىز، سوعان وراي كەدەيلەردىڭ جاري قويۋى ەكىتالاي دۇنيە.

حالىقارالىق ورتانىڭ قيىنداۋىنا قاراماستان، قىتايدىڭ قازىرگە دەيىن قولدانىپ كەلگەن قىتايلىق ەرەكشەلىكتەگى ديپلوماتياسى، «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» ستراتەگياسى جانە ۇلى مەملەكەت ديپلوماتياسى جالعاسا بەرمەك.

ەندىگى جەردە سي تسزينپين ەرەكشەلىگىندەگى قىتايدىڭ جاڭا ءبىر ءداۋىرى باستالماق.

ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانىنداعى «قازىرگى زامانعى قىتايدى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ» ديرەكتورى

Abai.kz